Koinotning qurilish ashyolari

berkliy, 98-element uchun esa kaliforniy atamalarini biriktirishdi.
1954-yilda 99- va 100-raqamli elementlar ham kashf etildi. 
Ushbu kashfiyotni Kaliforniya Texnologiya Universiteti hamda Los-
Alamos Milliy Laboratoriyasi birgalikda amalga oshirishgan. Mazkur 
elementlar uchun atom fizikasi sohasida buyuk ilmiy yangiliklarni 
amalga oshirgan olimlar – Albert Eynshteyn hamda, Enriko 
Fermilarning nomini biriktirish ma’qul ko‘rildi. Shunga binoan, 99-
raqamli elementni eynshteyniy, 100-elementni esa fermiy deb 
nomlanadi.
Bir yil o‘tib, 101-element ham kashf qilindi. Ushbu kashfiyot 
muallifi yana o‘sha Giorso bo‘ldi. Kelishuvga ko‘ra, ushbu element 
nomlanishi orqali, kimyoviy elementlar davriy jadvalini kashf qilgan 
olimning o‘zini sharaflashga qaror qilindi va unga mendeleyeviy 
atamasi biriktirildi. Vanihoyat 1957 yilda Stokgolmdagi Nobel fizika 
institutida faoliyat olib borgan ilmiy guruh 102-elementi ham olishga 
muvaffaq bo‘lishdi. Ular ushbu element uchun institut nomini, ya'ni, 
nobeliy atamasini berishdi. O‘z navbatida institut nomining o‘zi ham, 
mashhur ilmiy mukofot ta’sischisi, portlovchi moddalar bo‘yicha 
yetuk ekspert Alfred Nobel sharafiga atalgandir.
103-raqamli elementni 1961-1965 yillarda Dubna shahrida 
joylashgan Yadroviy Tadqiqotlar Birlashgan Instituti (YTBI) ilmiy 
xodimlari, aniqrog‘i, akademik G.N. Flyorov (1913-1990) 
boshchiligidagi ilmiy guruh tarafidan kashf qilingan. Shuningdek, 103-
element Flyorovdan mustaqil ravishda AQSHning Lourens nomidagi 
Milliy Laboratoriyasida ham aynan o‘sha vaqtda olingan edi. Shu 
sababli XX-asrning 70-yillarida ushbu elementning dastlabki 
kashfiyotchisi borasida xalqaro bahs avj oldi. AQSH ham, Sobiq 
Ittifoq ham o‘z ilmiy guruhining natijasi birinchi bo‘lganini 
ta’kidlashardi. Siyosiy qutblarga ajralgan holdagi qarama-qarshilik 
sharoitida ushbu ikki mamlakat o‘rtasidagi har qanday raqobat, 
jumladan ilmiy sohadagi yutuqlar ham keskin siyosiylashtirilishi 
kuzatilgan bir davrda, ikki mamlakat o‘rtasida ushbu element 
kashfiyotchisi sifatida xalqaro e’tirofga erishish uchun kurash yuzaga 
1
Ayzek Azimovning ushbu asari ilk bora 1957-yilda chop etilgan bo‘lib, 1974-yilda to‘ldirilgan va qayta nashr 
etilgan. Tabiiyki, Azimov bu kitobda, o‘sha vaqtgacha kashf etilgan kimyoviy elementlar haqidagina hikoya 
qilgan. 2018-yil, 1-sentyabr holatiga ko‘ra, Mendeleyev kimyoviy element davriy jadvalida 118 ta element qayd 
etilmoqda. Azimovning ushbu kitobi chiqqan 1974-yildan keyingi davrda kashf etilgan elementlar haqida quyida 
kitobning asl matniga qo‘shimcha tarzida hikoya qilamiz. 

---

193 
keldi. Sobiq Ittifoq olimlari bu element uchun mashhur ingliz olimi – Ernst Rezerford sharafiga 
rezerfordiy deb nom berishni taklif qilishgan. Okean ortidagilar esa, siklotronni ixtiro qilgan 
mashhur fizik – Ernest Lourens sharafiga, lourensiy deb nomlashni taklif qilishgan. Har ikkala 
siyosiy qutb vakillari o‘z mamlakatlarida, hamda, geosiyosiy ta’sirlari ostida bo‘lgan boshqa 
davlatlarda ushbu element uchun o‘zlari taklif qilgan atamani qo‘llay boshlashgan. Shu sababli 
XX asrning 70-80 yillarida, davriy jadvaldagi 103-elementni rezerfordiy (Rf) yoki, lourensiy 
(Lr) tarzida ifodalangan darslik, jadval va qo‘llanmalarni uchratish mumkin edi. 
Nomuvofiqlikni bartaraf etish uchun Amaliy va Nazariy Kimyo Xalqaro Ittifoqi – IUPAC 
maxsus qaror chiqarishiga to‘g‘ri keldi. Unga ko‘ra, 103-raqamli element, ya'ni so‘nggi 
aktinoidga lourensiy nomi biriktirildi. Transuran elementlarning aksariyati singari lourensiy 
ham tabiatda mavjud emas va uni faqat sun’iy sintez qilinadi. 
104-raqamli elementning kashf etilishida ham lourensiyning taqdiriga 
o‘xshash hodisa yuz bergan. Uni ham birinchi bo‘lib, 1964-yilda 
Dubnadagi YTBIda, akademik Flyorov ilmiy guruhi sintez qilgan. 1969-
yilda 
ushbu 
elementni 
Berklidagi 
Kaliforniya 
Texnologiya 
Universitetida ham olingani e’lon qilindi. Lourensiydan farqli ravishda, 
bu safar Dubnalik olimlarning ilmiy yutug‘i yaqqol edi. Ular kashfiyotni 
okean ortidagilardan naq 5 yil erta uddalashgandi. Shu sababli 104-
elementga Flyorov ilmiy guruhi kurchatoviy deb nom bergan. Bu orqali Flyorov mashhur fizik-
yadroshunos hamkasbi I.V. Kurchatovning ilmiy nufuziga ishora bermoqchi bo‘lgan. MDH 
hududida 104-raqamli elementni aynan ushbu atama orqali keltirilgan davriy jadvallarni 1997-
yilgacha ham uchratish mumkin edi. Biroq, IUPAC hamda Amaliy va Nazariy Fizika Xalqaro 
Ittifoqi - IUPAPning 1992-yildagi qo‘shma qaroriga ko‘ra, ushbu elementning kashfiyotchisi 
maqomi Berkli va Dubna olimlari o‘rtasida teng huquqda taqsimlanishi belgilab qo‘yildi. 
IUPAC rasmiylarining o‘zi 1994-yilda, ushbu elementga u ilk bora sintez qilingan shahar – 
Dubna sharafiga dubniy deb nom berishni taklif qilishgan. Biroq bu paytga kelib, davriy 
jadvalda 104-elementdan tashqari 105, 106 va 107-elementlar ham allaqachon sintez qilingan 
bo‘lib, ulardan biri uchun dubniy nomi ko‘rib chiqilayotgan bo‘lgan. Uzoq tortishuvlardan 
so‘ng, 1997-yilda IUPAC 104-element uchun rezerfordiy atamasini tasdiqlagan. Rezerfordiy 
davriy jadvalda gafniyning ostidan joy olgan bo‘lib, o‘ta radioaktiv elementdir.
Davriy jadvaldagi 105-raqamli element ham akademik Flyorov 
boshchiligida, 1970 yilda Dubnada sintez qilingan. Biroq bu safar ham 
ularning kashfiyotiga Berklidagi ilmiy guruh sherik chiqqan. Flyorov 
ilmiy guruhi 105-element uchun Nils Bor sharafiga nilsboriy atamasini 
taklif qilishgan. Amerikaliklar esa Otto Gan sharafiga ganiy deb nom 
berishgan. Avvalgi elementlar misolidan ham ko‘rganimizdek, bu safar 
ham har ikkala ilmiy guruh, kashfiyotchilik maqomi uchun kurashga 
kirishib ketdi. MDH hududidagi kimyo qo‘llanmalarida 1997- yilgacha 105-element nilsboriy, 
ingliz tilida so‘zlashuvchi davlatlarda esa ganiy deb yuritildi. Bu safar ham nomuvofiqlik 
IUPACning aralashuvi bilan yechildi. Unga ko‘ra, 1997-yildan e’tiboran, 105-raqamli, o‘ta 
radioaktiv element davriy jadvalda dubniy nomi bilan o‘rin oldi.

---

194 
Dubniy, rezerfordiy va lourensiylarning taqdiri 106-raqamli 
element bilan ham takrorlandi. Uni ilk bora 1974-yilda Berkli ilmiy 
guruhi olishga muvaffaq bo‘lgan edi. Biroq, endi bu safar Dubnadagi 
ilmiy guruh ham ulardan qolishmadi va mazkur elementni sintez 
qilganini e’lon qildi. Avvalgi safarlarda bo‘lgan bahs, ushbu elementga 
taalluqli bo‘lib qoldi. Biroq, bu safar IUPAC nisbatan qat’iyatliroq 
qaror berdi va kashfiyotchilik maqomini Berkli guruhiga biriktirdi. 
Natijada ushbu elementga AQSHlik olimlar nom berishdi. Unga ko‘ra, 106-raqamli element 
mashhur kimyogar, jami 10 ta transuran elementlarni kashf qilgan Glenn Siborg (1912-1999) 
sharafiga siborgiy deb nomlanadigan bo‘ladi. Ushbu atama 1997-yilda rasman tasdiqlangan. 
Shu tarzda olim Glen Siborg hali o‘zi hayotlik chog‘idayoq o‘z nomini davriy jadvalga 
kiritilgan ilk inson bo‘lgan edi.
1976-yilda endi Dubna ilmiy guruhi birinchi bo‘lib 107-raqamli 
element kashf etilganini e’lon qildi. 5 yil o‘tib, 1981-yilda endi 
Dubnaliklarning kashfiyotiga bu safar olmon olimlari sherik chiqa 
boshlashdi. Darmshtadtdagi Og‘ir Ionlar Institutida Dubna tajribasi 
takrorlandi. Olmon olimlarining yutug‘i shunda ediki, ular yangi 
elementning hosil bo‘lish reaksiyasini 5 marta qayta muvaffaqiyat bilan 
takrorlay olishdi. Dubnaliklar esa bunday ko‘rsatkich bilan maqtana olishmasdi. Qolaversa, 
Darmshtadt tajribalarida Dubnaliklarning ayrim xulosalari noo‘rin ekani oydinlashib qoldi. 
Shu sababli 1982-yili Dubna va Darmshtadt ilmiy guruhlari o‘zaro kelishib, yangi element 
uchun nom berish huquqini olmon olimlariga havola qilishdi. Har taraflama ma’qullangan 
taklifga ko‘ra, ushbu beqaror radioaktiv elementga Daniyalik mashhur fizik Nils Borning 
nomini berishga qaror qilindi. Biroq, IUPACning 1997-yilgi qaroriga ko‘ra, element nomida 
olimning ham ismi va ham familiyasi bo‘lishi o‘rinsiz ekani e’tirof etildi va 107-raqamli 
elementga boriy atamasi rasman biriktirildi.
Boriyning nomlanish taqdiri uning qo‘shnisi – 108-raqamli 
elementda ham takrorlangan. Uni dastavval Darmshtadt laboratoriyasi 
xodimlari 1984-yilda sintez qilishgan edi. O‘sha yilning o‘zida ayni 
elementni Dubnaliklar ham olishga muvaffaq bo‘lishgan. IUPAC 
belgilagan qarorga ko‘ra, olmonlarning kashfiyoti birinchi bo‘lganligi 
e’tirof etilgan va kashfiyotga nom berish huquqi ham ularga 
topshirilgan. Olmonlar dastavval 108-elementni ottoganiy deb 
nomlashni ma’qul ko‘rishgan edi. Ular kimni sharaflamoqchi bo‘lganliklarini payqagandirsiz? 
Albatta, bunda mashhur fizik Otto Gan nazarda tutilgan. 1994-yilda IUPAC yuqorida bayon 
qilingan tamoyilga asosan, element nomidan olim ismini chiqarib tashlagan va uni qisqa qilib, 
ganiy deb nomlash kerakligini belgilagan. Lekin, ko‘p o‘tmay, 1997-yilda IUPACning qarori 
yana bir bora o‘zgardi va uni Germaniyning ichki hududlaridan biri – Xassen yeri nomi bilan 
bog‘lab, xassiy deb atashga rasmiy qaror berdi. Xassen – markazi Darmshtadt shahri bo‘lgan 
federal yerning nomlanishidir.

---

195 
Kimyoviy elementlarning ochilish xronologiyasiga nazar 
tashlasak, boriy va xassiydan boshlab, ya'ni 1980-yillardan keyin, yangi 
elementlarni kashf qilish borasidagi uloqni Darmshtadt Og‘ir Ionlar 
Laboratoriyasi (OIL) ilib ketganini ko‘ramiz. Chunki, davriy 
jadvaldagi xassiyning o‘ng tarafdagi qo‘shnisi bo‘lgan 109-elementni 
ham aynan Darmshtadt olimlari birinchi bo‘lib sintez qilishga 
erishishgan. Kashfiyot 1982-yilda amalga oshgan bo‘lib, bu safar 
olmonlarning natijasiga na Dubnaliklar va na Berklidagilar soya tashlay olishmadi. Shunga 
ko‘ra, ushbu yangi elementga Darmshtadt ilmiy guruhi nom bergan. IUPAC 1997-yilda rasman 
tasdiqlagan element nomi meytneriy bo‘lib, u mashhur fizik olima ayol – Liza Meytnerni 
sharaflaydi.
Xassiy va meytneriy kashf qilinganidan so‘ng, yangi transuran 
elementlarni ochilishi borasidagi izchillik biroz uzilib qoldi. Zero 
xassiy kashf qilingan 1984-yildan keyin, navbatdagi, 110-element 
ochilgunicha naq 10 yil muddat o‘tib ketdi. 1994-yil 9-noyabrda yangi 
kimyoviy element kashf etilgani haqidagi xabar yana Darmshtadt 
laboratoriyasidan e’lon qilindi. Bu safar ham olmonlarning 
kashfiyotiga sherik chiqmagan va 110-elementga ilmiy guruh o‘z 
laboratoriyasi joylashgan shahar nomini biriktirishga qaror qilgan. IUPAC 1997- yilda rasman 
tasdiqlagan qarorga ko‘ra, 110-element darmshtadtiy deb yuritiladi.
Darmshtadt laboratoriyasini nufuzini yanada yuksaltirgan 
kashfiyot, darmshtadtiy ochilganidan keyin atiga 1 oy o‘tib yuz berdi. 
1994-yilning 8-dekabrida yana ushbu ilmiy dargoh yangi elementning 
kashf qilingani haqidagi xabar bilan olamga jar soldi. Tartib bo‘yicha 
111-element bo‘lgan mazkur kashfiyotga olmonlar o‘zlarining 
mashhur vatandoshlari, yetuk fizik Vilgelm Konrad Rentgenning 
nomini berishga qaror qilishdi. 111-element o‘shandan buyon