Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

53 
 
Shunday  qilib,  halqaro  huquqqa  mufoviq  halqaro  shartnomalarni 
tuzish  huquqiy  layoqatliligi  halqaro  huquq  sub’ektlarining  ajralmas 
huquqi,  halqaro  huquq  sub’ektining  muhim  jihati  hisoblanadi.  Halqaro 
huquqning  barcha  sub’ektlari  shartnoma  tomoni  bo’lishi  mumkin.  1969 
yildagi  Vena  konvensiyasiga  binoan  har  bir  davlat  shartnoma  tuzish  (6-
modda), 
shuningdek 
ko’p 
tomonlama 
(universal, 
mintaqaviy) 
shartnomalarda  ishtirok  etish  huquqiga  ega.  Ushbu  huquqdan  har  bir 
suveren  davlat  foydaladi.  O’z  navbatida,  halqaro  tashkilotning  shartnoma 
tuzish  huquqiy  layoqatliligi,  ushbu  tashkilot  qoidalari  bilan  tartibga 
solinadi.  Bunda,  shartnoma  predmeti  va  maqsadi  shartnoma  tuzuvchi 
tashkilotning ta’sis hujjatiga mufoviq bo’lishi va halqaro huquqning asosiy 
prinsiplariga zid kelmasligi kerak. 
 
 
 
3.4.
 
Xalqaro shartnomalarda uchinchi tomon 
 
Bizning  davrimizda  shartnomaga  nisbatan  uchinchi  tomon  masalasi 
o’ta  muhim  ahamiyat  kasb  etadi  va  alohida  e’tiborga  arziydi.  Xalqaro 
tizimda  davlatlarning  o’zaro  aloqalari  tarixda  ham  ularning  manfaatlarida 
anglashilmovchiliklar, 
chigalliklarni 
aniqlab 
bergan 
va 
o’zaro 
aloqadorliklarini  ma’lum  bir  shartlar  asosida  kelishib  olishga  zamin 
yaratgan.  Bu  holat,  xalqaro  shartnomaviy  munosabatlarda  ham  aks 
etmasdan  qolmaydi.  Ikki  davlat  o’rtasidagi  to’liq  huquqiy  kelishuvli 
shartnoma  boshqa  davlatlar  manfaatlariga  ham  tegishli  bo’lishi  mumkin, 
jumladan xafvsizlik masalalarida bu yaqqol namoyon bo’ladi. 
Davlatlarning  o’zaro  bog’liqligi  shu  darajaga  yetganki,  hatto  bir 
davlatning  ichki  voqea-hodisalari  boshqa  bir  davlat  manfaatlariga  jiddiy 
ta’sir  etishi  mumkin  bo’lgan  globalizatsiya  sharoitida,  uchinchi  davlatlar 
masalasi alohida ahamiyatga ega bo’ldi.  
Mazkur konvensiyada shartnoma ishtirokchisi deb mazkur shartnoma 
ushbu davlat uchun majburiy ahamiyatga ega bo’lishi hamda uning uchun 
shartnoma kuchga kirgan bo’lishi kerakligi ko’rsatib o’tiladi. Bundan kelib 
chiqadiki,  biron  bir  davlat  shartnomani  ratifikatsiya  qilgani  bilan  mazkur 
E’tibor bering! 
Shu  bilan  birga  shuni  alohida  ta’kidlash  lozimki,  Xalqaro 
shartnomalar  to’g’risidagi  Vena  konvensiyasida  uchinchi  davlat 
tushunchasi shartnoma ishtirokchisi emas deb belgilab qo’yilgan.  

54 
 
shartnoma  ushbu  davlat  uchun  qonuniy  kuchga  kirgan  vaqtga  qadar  u 
shartnoma ishtirokchisi hisoblanmaydi.  
Uchinchi 
davlatlar 
mezoni 
shartnomaga 
nisbatan 
bo’lgan 
munosabatlari asosida belgilanadi.  
Ularni shartli ravishda quyidagilarga bo’lish mumkin: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Shartnoma  tuzish  jarayoni  muzokaralarida  ishtirok  etgan  davlatlar 
uni  keyinchalik  imzolash  huquqiga  egadirlar,  muzokarada  ishtirok 
etmagan davlatlar  esa agar shartnomada nazarda tutilgan bo’lsa kelajakda 
qo’shilishlari mumkin.  
Vena  konvensiyasida  muzokarada  ishtirok  etayotgan  davlatlar  bilan 
shartnomani  imzolagan  davlatlar  o’rtasidagi  farqni  belgilab  bergan. 
Shartnomani  imzolagan  davlatlar  shartnomaning  majburiyligiga  o’z 
roziligini 
bildirgan 
holda 
xalqaro 
huquq 
qoidalariga 
muvofiq 
shartnomaning  kuchga  kirish  vaqtiga  qadar  uning  ob’ekti  va  maqsadini 
bekor qilmasligi mustahkamlangan (18-modda).  
Uchinchi  davlatlarning  shartnomaga  nisbatan  munosabati  turli  xil 
huquqiy  ahamiyat  kasb  etadi.  Agar  shartnoma  davlatning  qonuniy 
manfaatlariga taalluqli bo’lsa va  mazkur davlat uning qoidalaridan norozi 
bo’lsa,  bu  holda  ushbu  davlat  yuqorida  ko’rsatilgan  qoidaga  e’tiroz 
bildirishi  to’g’risida  ma’lum  qilishi  lozim.  Bunday  vaziyatda  shartnoma 
ushbu davlat uchun o’zining yuridik ahamiyatini yo’qotadi. 
Yana  bir  turdagi  shartnomalar  borki,  ularning  qabul  qilinishida 
uchinchi  davlatning  ishtiroki  juda  muhim  ahamiyat  kasb  etishi  mumkin. 
Bunga  misol  sifatida  muzokara  olib  borayotgan  davlatlarga  biron  bir 
davlatning  vakilligi,  betaraf  qatnashuvi  zaruriyatining  kelib  chiqishini 
keltirish mumkin. 
Masalan, 
ShHT 
tomonidan 
qabul 
qilinayotgan 
aksariyat 
xalqaro 
shartnomalarida Afg’onistonning ishtirok etishi. 
Uchinchi davlat shartnomaning norasmiy ishtirokchisi sifatida uning 
qoidalariga roziligi va ularga rioya qilishini e’lon qilishi mumkin. Bu kabi 
1.
 
Shartnomaga  umuman  aloqasi  yo’q 
davlatlar;
 
2.  Shartnoma  tuzilishida  bevosita  ishtirok  etgan,  lekin  mazkur 
shartnomani  imzolamagan,  ratifikatsiya  qilmagan  hamda 
shartnoma kuchga kirmagan davlatlar. 

55 
 
misollar  umumiy  manfaatlarga  tegishli  muhim  shartnomalar  bilan 
bog’liqdir.  
1968  yilning  dekabrida  BMT  Bosh  Assambleyasining  Birinchi  qo’mitasining 
majlisida  Fransiya  shuni  e’lon  qildiki,  Yadro  qurolini  tarqatmaslik  to’g’risidagi 
shartnomaga  rasman  qo’shilmaganligi,  lekin  o’z  siyosatini  ushbu  shartnoma 
prinsiplari asosida olib borishini bildiradi.  
Boshqa  davlatlar  o’rtasidagi  kelishuvni  qo’llab-quvvatlayotgan 
uchinchi  davlat  o’z  siyosiy  hujjatida  ta’kidlab  o’tishi  ham  mumkin. 
Davlatlarning  o’zaro  siyosiy  bayonotlari  orqali  biron  kelishuvga  bo’lgan 
munosabatlarini  ma’lum qilishi va undagi qoidalarni e’tirof etish holatlari 
ham mavjud.  
Ba’zan uchinchi davlat shartnoma kafili vazifasini bajaradi.  
1979  yilda  Misr  va  Isroil  davlatlari  o’rtasidagi  muzokaralarning  barcha 
bosqichlarida  AQSH  hukumati  vakili  ishtirokida  o’tdi.  Shartnoma  matni  rasman 
AQSH Prezidenti imzosi bilan tasdiqlandi. Shartnomaga ilova qilingan memorandum 
uning  bir  qator  qoidalariga  tushuntirish  berish  bilan  birga  muzokara  olib 
borayotgan tomonlar biron bir ijobiy natijaga kelmasa, ular mazkur masala bo’yicha 
AQSH taklifini qabul qilishlari belgilangan
1
.
 
Mazkur  misollar  uchinchi  davlatlarning  shartnomaga  nisbatan 
egallagan  munosabatining  ahamiyatli  farqlari  mavjud  ekanligini  ko’rsatib 
beradi. Bularning bari uchinchi davlatlarning nafaqat siyosiy balki yuridik 
maqomini  baholashda  e’tiborga  molik  jihat  hisoblanishi  lozimligini  bir 
qator  mutaxassislar  ta’kidlashgan.  Shartnomaning  tomonlari  va  uchinchi 
davlat  uchun  turli  ahamiyatga  ega  kuchini  aniqlashda  mazkur 
ishtirokchilar  maqomini  yetarli  darajada  aniq  va  ravshan  belgilab  olish 
juda muhim hisoblanadi. 
Shartnomaga  nisbatan  uchinchi  tashkilotlar  masalasi  qiyosan  olib 
qaraganda  nisbatan  yangi  masala  hisoblanadi.  Shuning  uchun  uchinchi 
xalqaro  tashkilot  to’g’risidagi  norma  ta’rifini  tuzishda  Xalqaro  huquq 
Qo’mitasi  bir  qator  qiyinchiliklarga  duch  keldi.  Uchinchi  davlatlar 
haqidagi  shu  kabi normalar  xalqaro  huquqda  mavjud  bo’lib,  Qo’mitaning 
asosiy faoliyati ularni kodifikatsiyasiga yo’naltirilgan edi.  
Qo’mita  loyihasi  asosida  tayyorlangan  Davlatlar  va  xalqaro 
tashkilotlar  o’rtasida  yoki  xalqaro  tashkilotlar  o’rtasidagi  shartnoma 
huquqi  to’g’risidagi  1986  yilgi  Vena  konvensiyasi  uchinchi  tashkilot 
tushunchasi o’z aksini topgan.  
Uchinchi  tashkilot  tushunchasi  uchinchi  davlatning  ta’rifi  bilan  bir 
xil  –  shartnomaning  ishtirokchisi  bo’lmagan  xalqaro  tashkilot  ekanligi 
                                                 
1
 The Egyptian - Israeli Peace Treaty. U.S. Policy Statement Series. 1979. 

56 
 
mustahkamlangan (2-modda). Bu tashkilotga nisbatan shartnoma majburiy 
bo’lishi  bilan  hamda  uning  uchun  kuchga  kirishi  bilan  mazkur  tashkilot 
uchinchi  tomon  bo’lishdan  to’xtaydi.  Uchinchi  davlat  kabi  tashkilotning 
ham turli xil mezonlari vujudga keladi: 
a)  shartnomaga  umuman  aloqasi  bo’lmagan  tashkilot,  ya’ni  mutlaq 
uchinchi tashkilot. Bu kabi tashkilotlarga shartnoma hech qanday huquqiy 
oqibat keltirib chiqarmaydi; 
b)  muzokarada  ishtirok  etayotgan  tashkilot  –  shartnoma  matnini 
tayyorlash  va  qabul  qilishda  ishtirok  etgan  tashkilot.  Bu  kabi  tashkilot 
shartnomani  imzolash,  uning  majburiyligiga  o’z  roziligini  bildirish, 
qo’shimcha  shart  (ogovorka,  clause)  kiritish  yoki  unga  o’z  qarshiligini 
bildirish va depozitariyni tayinlash huquqlariga ega bo’ladi; 
v)  shartlashayotgan  tashkilot  -  shartlashayotgan  tashkilot  shartnoma 
kuchga  kirgan  kirmaganligidan  qat’iy  nazar  shartnomaning  majburiy 
ekanligini tan olgan tashkilot. Bu kabi tashkilot yuqoridagi huquqlari bilan 
birga  shartnomaga  kiritilgan  yoki  o’zgartirish  jarayonidan  xabardor 
bo’lish, takliflar kiritish, ularning qabul qilinishida ishtirok etishi mumkin. 
Bu holda asosiy ahamiyat tashkilot shartnomaning ob’ekti va maqsadini u 
kuchga  kirgunga  qadar  majburiyligini  tan  olishiga  qaratiladi  (18-modda). 
Ko’p  tomonlama  shartnoma  shartlashayotgan  tashkilotlarning  “o’zaro 
maslahatlashuvi” asosida tugatilishi mumkin (54-modda). 
Bu  kabi  tashkilotlar  shartnoma  kuchga  kirgunga  qadar  ham  uning 
ob’ekti  va  maqsadini  tan  olishi  lozim.  Depozitariy  tomonidan  o’z 
vazifasini  bajarishga  taalluqli  masalada  kelishmovchiliklar  kelib  chiqsa, 
depozitariy shartnomani imzolagan tashkilot e’tiboriga muammoli savolni 
yetkazishi lozim (78-modda).  
Ushbu  qoida  1969  yilgi  Shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Vena 
konvensiyasidan olingan va shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, bu o’z 
vaqti hamda joyida qo’llanilgan.  
 
 
MAVZU BO’YICHA XULOSALAR 
 
Mazkur  mavzuni  o’rganishda  talabalar  xalqaro  shartnomalar  huquqi 
sub’ektlariga  hamda  xalqaro  shartnomalar  huquqida  uchinchi  tomonlarning  huquq 
va majburiyatlarini, ular ishtirok etayotgan xalqaro shartnomalarga oid masalalarni 
ko’rib chiqishlari; qiyosiy-huquqiy tahlil o’tkazib, xalqaro huquqiy munosabatlarda 
ularning  rolini  va  xalqaro  shartnomalarda  ishtirok  etish  layoqatini  aniqlashlari 
lozim. 
 

57 
 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR VA KAZUSLAR 
 
1.
 
Xalqaro  shartnomalar  huquqi  sub’ektlari  xalqaro  shartnomaning 
ishtirokchisi hisoblanadimi? Xalqaro shartnomalarda tomonlar kimlar? 
2.
 
Davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar  nomidan  xalqaro  shartnomalarni 
tuzishga vakolatli bo’lgan organlarni sanab bering. 
3.
 
Xalqaro  shartnomalarda uchinchi tomonlarning huquq  va  majburiyatlari 
aks ettilgan xalqaro hujjatlarni ko’rsating. 
4.
 
Uchinchi  tomon  majburiyatlari  belgilangan  xalqaro  shartnomalarni 
tuzish  jarayonida  shartnoma  ishtirokchilari  uchinchi  tomon  roziligi  yoki  uni 
ogohlantirish  zaruriyati  mavjudmi?  Shu  kabi  rozilik  yoki  ogohlantirish  talab 
qilinmaydigan qanday xalqaro shartnomalar mavjud? 
 
 
 
1
 
KAZUS. 
Iordaniya  va  arab  davlatlari  o’rtasida  o’zaro  manfaatlarni  namoyon  etuvchi 
xalqaro  shartnoma  tuzdilar.  Iordaniyadan  tashqari  boshqa  barcha  davlatlar  nomidan 
shartnomani  davlat  rahbarlari  (monarxlar,  parlament  rahbarlari,  bosh  vazirlar) 
imzolaydilar.  Iordaniya  nomidan  shartnomani  davlatning  bosh  diniy  rahnamosi 
imzolaydi.
 
Shartnoma  BMTda  ro’yxatdan  o’tib,  amalga  kirganidan  so’ng,  Liviya 
davlati  Iordaniyaning  shartnomadan  kelib  chiqadigan  huquq  va  majburiyatlari 
haqiqiy emas deb topilishini, bunga asos qilib xalqaro shartnomani tegishli vakolatga 
ega  bo’lmagan  shaxs  imzolaganini  keltirib  o’tadi.  Shuningdek,  Liviya  BMT 
Kotibiyatini bunday xatolik bilan shartnomani ro’yxatga olganligi uchun qattiq tanqid 
qiladi. Yuzaga kelgan holatga xalqaro-huquqiy baho berib, quyidagi savollarga javob 
bering. 
1)
 
Xalqaro shartnoma tuzaishga vakolatli sub’ekt tushunchasiga G’arb xalqaro 
huquqshunoslari qanday fikrlar bildirilgan va bu boradagi shaxsiy fikringiz qanday?  
2)
 
Liviyaning  e’tirozi  o’rinlimi?  Iordaniya  shartnomadagi  huquq  va 
majburiyatlarini qanday yo’l bilan zimmasiga olsa xalqaro huquq normalariga to’g’ri 
3)
 
Xalqaro  amaliyotda  davlat  rahbarlari  –  monarxlar,  prezidentlar,  bosh 
vazirlardan  tashqari  davlat  nomidan  vakillik  qiluvchilar  tomonidan  tuzilgan 
shartnomalarga misol keltiring. 
 
2
 
KAZUS. 
A  davlati  va  B  davlati  bilan  hukumatlararo  o’zaro  hamkorlik  qilish  to’g’risida 
shartnoma  imzolanadi.  Shartnomani  amal  qilish  davrida  A  davlati  tomonidan  o’z 
majburiyatlarini  to’liq  bajarmaslik  holatlari  ro’y  bera  boshlaydi.  Bunga  javoban  B 
davlati  A  davlati  tomonidan  bajarilmayotgan  majburiyatlar  yuzasidan  zarar  kelib 
chiqayotganlini va uni qoplash talabi bilan chiqadi. Bu hol ko’p takrorlanavergach, B 
davlati A davlatiga nisbatan Xalqaro sudga da’vo kiritadi. A davlati esa, o’z vajlarida 
o’rtada tuzilgan shartnoma boshidanoq haqiqiy bo’lmagan deb topilishi lozimligi va 
shu  asosda  tomonlar  majburiyatlardan  ozod  qilinishi  lozimligini  keltiradi.  Sababi  B 

58 
 
davlatining  huquqiy  rejimi  demokratiya  talablariga  javob  bermaydi  va  bu  jihat 
davlatning shartnoma layoqatiga ega emasligiga olib kelishini vaj qiladi. 
1)
 
Mazkur  shartnoma  haqiqiylik  shartlariga  javob  beradimi?  A  davlatining 
pozitsiyasi asoslimi? 
2)
 
Davlatning  shartnoma  tuzish  layoqati  nima,  uni  bekor  qiluvchi  asoslar 
qaysilar?  
 
MUSTAQIL ISH UCHUN TOPSHIRIQLAR 
 
1.  Istalgan  xalqaro  shartnomani  tanlang.  Mazkur  shartnomaning  sub’ektlari, 
ishtirokchilari va tomonlari ajratib bering va asoslang. Ish shakli – nazorat ishi (esse). 
2.  Uchinchi  tomonning  huquq  va  majburiyatlari  ishtirok  etgan  xalqaro 
shartnomalarni izlab topish va tahlil qilish. Ish shakli – nazorat ishi (esse). 

59 
 
IV BOB. XALQARO SHARTNOMALARNI TASNIFLANISHI VA 
TUZILISHI 
 
(yuridik fanlar nomzodi Umarxanova Dildora Sharipxanovna) 
 
Annotatsiya. Mazkur bob xalqaro shartnomalarni tasniflashga bag’ishlangan 
bo’lib,  unga  ko’ra  ikkitomonlama  va  ko’ptomonlama  xalqaro  shartnomalar,  amal 
qilish  doirasiga  ko’ra  xalqaro  shartnomalar;  universal  shartnomalar,  mintaqaviy 
shartnomalar; 
xalqaro 
shartnomalarning 
shakli 
tushunchasini; 
xalqaro 
shartnomaning  tili,  shartnoma  matni,  nomi;  xalqaro  shartnomaning  tuzilishini; 
muqaddima, asosiy va xulosa qism, ilovalarini o’rganishga imkon beradi. 
 
 
4.1.
 
Xalqaro shartnomalarning tasniflanishi 
 
Xalqaro  shartnomalarning  umumiy  qabul  qilingan  tasniflanishida 
ishtirokchilarining soni va doirasiga qarab belgilangan. Shu tasniflanishga 
mos  ravishda  shartnomalarning  ikki  tomonlama,  ko’ptomonlama,  lokal, 
mintaqaviy  yoki  universal  shartnomalar  kabilar  turlarga  ajratib 
o’rganamiz. 
 
 
Ishtirokchilar  doirasiga  ko’ra,  shartnomalar  ikki  va  ko’p 
tomonlama turlari mavjud.  
Ikki  tomonlama  shartnomalar  –  ikki  xalqaro  huquq  sub’ektlari 
ishtirok  etadigan,  tomonlarning  o’ziga  xos  jihatlari  va  ularning 
munosabatlari inobatga olingan shartnomalar hisoblanadi. 
Ko’ptomonlama  shartnomalar  –  bir  necha  davlatlar  ishtirokidagi 
shartnomalar  bo’lib,  unda  barcha  davlatlar  manfaatlarini  ko’zlovchi 
normalar, ob’ekti va maqsadlari mavjud bo’ladi. 

60 
 
Ko’p  tomonlama  shartnomalar  ochiq,  yopiq  yoki  yarim  ochiq 
bo’ladi.  Ochiq  turdagi  shartnomalarda  barcha  davlatlar  qatnashishi 
mumkin.  Yopiq  turdagi  shartnomada  faqat  shartnomani  imzolovchi 
davlatlar ishtirok etadi. Yarim ochiq shartnomalarda boshqa davlatlar ham 
qatnashishi  mumkin,  faqat  shartnoma  ishtirokchilarining  roziligi  bilan 
amalga oshiriladi. 
Masalan,  bu  toifadagi  shartnomalarga  MDH  doirasida  tuzilgan  bir  qancha 
ko’ptomonlama shartnomalar kiradi 
Globalizatsiya  sharoitida  ko’ptomonlama  shartnomalarning  soni  va 
mohiyati  o’sib  bormoqda.  Ularning  yordamida  butun  bir  xalqaro 
hamjamiyatga tegishli masalalar hal etiladi.  
Masalan, Xalqaro Jinoyat Sudining Statuti. 
 
Odatda  ko’p  tomonlama  shartnomalar  universal  shartnomalarni 
nazarda  tutuvchi  shartnomalar  hisoblanadi.  Bunday  shartnomalar  ochiq 
bo’lishi, ya’ni barcha davlatlar ularda ishtirok etish huquqiga ega bo’lishi 
kerak. M
asalan, BMT Ustavi.
 
Mintaqaviy  shartnomalar  bu  belgilangan  geografik  hududdagi 
davlatlarning  kelishuvidir.  Bular  MDH,  ShHT  va  Yevropa  Ittifoqi 
doirasida tuzilgan shartnomalar hisoblanadi. Bu tushunchaga BMT Ustavi 
alohida  ma’no  beradi.  Ustav  mintaqaviy  tinchlikni  qo’llab-quvvatlashga 
doir  masalalarni  hal  etishga  qaratilgan  va  BMT  maqsad  va  vazifalariga 
mos  keluvchi  hududiy  kelishuvlarning  yaratilishiga  yo’l  qo’yadi  (52-
modda). 
Shartnomalarning 
shakliga 
ko’ra 
yozma 
va 
og’zaki 
shartnomalarga bo’linadi. 
Adabiyotlarda  shartnomalarning  shakli  masalasi  asosan  yozma  va 
og’zaki  shaklga  nisbatan  olingan.  Ko’p  hollarda  mualliflar  shartnoma 
yozma va og’zaki shaklda bo’lishi mumkin degan fikrga tayanishadi biroq 
avfzalrog’i  yozmasi  hisoblanadi.  Ularning  qay  birini  tanlash  tomonlarga 
bog’liq va shartnomaning yuridik kuchiga ta’sir etmaydi. 
Og’zaki  ko’rinishdagi  shartnomalar  amaliyotda  “jentlmenlik 
kelishuvlari”  deb  nom  olgan.  Bunday  kelishuvlar  haqidagi  xabar 
shartnomalarning rasmiy to’plamida chop etiladi.  
Odatda jentlmenlik kelishuvlari diplomatik o’zaro  munosabatlarning 
aniq masalalari yuzasidan tuziladi.  
Masalan,  1955  yil  sentyabr  oyida  AQSH  va  Buyuk  Britaniya  delegatsiyalari 
o’rtasidagi  BMTning  Bosh  Assambleyasi  sessiyasida  jentlmenlik  kelishuviga 
erishildi.  Inglizlar  Assambleya  XXRni  BMTga  kiritish  masalasi  muhokamasini 

61 
 
qoldirishga  rozilik  berdilar.  Amerikaliklar  Kipr  haqidagi  masala  yuzasidan 
inglizlarni qo’llab-quvvatlashga so’z berishdi
1
. 
Shartnomaviy-huquqiy  amaliyotda  og’zaki  shakldagi  halqaro 
shartnomalarning  ikki  turi  mavjudligi  haqida  hulosa  qilish  mumkin. 
Birinchidan  hech  qanday  hujjatlarda  qayd  qilinmaydigan  bitimlar.  Ularga 
nisbatan  salbiy  munosabat  kuzatiladi  (tarixda  bunday  og’zaki 
kelishuvlardan  jabr  ko’rgan  davlatlar  kam  emas).  Ikkinchidan,  og’zaki 
ifoda  etilgan  va  tuzilgan,  lekin  ayni  vaqtda  u  yoki  bu  hujjatlarda  qayd 
qilingan  bitimlar.  Bitimning  to’liq  mazmuni  yoki  asosiy  qoidasi,  yoki 
muayyan  masala  yuzasidan  tuzilganligi  holati  qayd  etiladi.  Ma’lumki, 
og’zaki  bitimlarning  mazmuni  ularning  shakliga  ko’ra  keng  bo’lmaydi. 
Bayonotlar  va  kommyunike  og’zaki  bitimni  mustahkamlashning  eng 
obro’li shakllari hisoblanadi
2
. 
Xalqaro  shartnomalar  huquqi  haqidagi  Vena  konvensiyaning  3-
moddasida  qat’iylikka  erishilgan.  Konvensiya  yozma  shaklda  bo’lmagan 
xalqaro shartnomalarga qo’llanilmasligi bu turdagi kelishuvlarning yuridik 
kuchiga  ta’sir  etmaydi,  yana  ularga  mazkur  Konvensiyadan  qat’iy  nazar, 
xalqaro  huquq  kuchi  ostida  harakatlana  oluvchi,  ushbu  Konvensiyada 
bayon  etilgan  har  qanday  normani  qo’llashga  monelik  qilmaydi  deb 
belgilab qo’yilgan. 
Konvensiya xalqaro huquqning ijobiy kodifikatsiyasi bo’lganligi bois 
undagi  normalar  ham  og’zaki  ko’rinishdagi  shartnomalarda,  bunday 
ko’rinishning  o’ziga  xos  jihatlarini  hisobga  olgan  holda  qo’llanilishi 
mumkin. 
Konvensiyadan  ko’rinib  turibdiki,  yozma  shakldagi  shartnomalarga 
oid  ko’p  normalar,  eng  avvalo  shartnoma  tuzilishiga  doir  bo’lganlari, 
og’zaki  kelishuvlarga  qo’llanilmaydi.  Qo’llash  mumkin  bo’lgan normalar 
og’zaki  shartnomalarning  faoliyatini  shartnomalarning  odat  huquqi 
normalar sifatida tartibga soladi, bu holatda normalar Konvensiyada bayon 
etilganidek tushuniladi. 
Bundan tashqari, shartnomalar tartibga solinadigan ob’ekti bo’yicha 
ham farqlanishi mumkin:  
1)
 
Siyosiy masalalar bo’yicha halqaro shartnomalar; 
2)
 
Iqtisodiy masalalar bo’yicha halqaro shartnomalar; 
3)
 
Huquqiy masalalar bo’yicha halqaro shartnomalar; 
                                                 
1
 Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том II. Заключение международных договоров 
- М.: Волтерс Клувер, 2004. – С.235. 
2
  Рашидов  К.К.  Ўзбекистон  Республикаси  халқаро  шартномаларининг  тузилиши,  бажарилиши  ва  бекор 
қилиниши. Парламент аъзолари учун амалий қўлланма. –Т.: БМТ Тараққиёт дастури, 2012. – Б.12. 

62 
 
4)
 
Ilmiy-texnikaviy masalalar bo’yicha halqaro shartnomalar; 
5)
 
Havfsizlik va boshqa masalalar bo’yicha halqaro shartnomalar; 
Xalqaro shartnomalarning amal qilish vaqti bo’yicha: 
1)
 
Muddatli; 
2)
 
Muddatsiz; 
3)
 
Qisqa muddatli shartnomalarga bo’linadi. 
 
4.2.
 
Xalqaro shartnomaning tuzilishi 
 
Xalqaro 
shartnomaning 
tuzilishi 
shartnoma 
elementlarining 
tartibliligini,  ularning  joylashuvi,  o’zaro  aloqalari,  shartnoma  tarkibini 
tartibga  soladi,  butunligini,  yaxlit-yagonaligini  ta’minlaydi.  Xalqaro 
huquqda  yaxlitlik  prinsipiga  mos  ravishda  shartnoma  butun  yaxlitlikni 
o’zida mujassamlaydi va yagona normalar tizimi sifatida ko’rib chiqiladi. 
Ularning  barchasi  majburiy  hisoblanib,  bajarilishi  shart.  Faqat  bunday 
yondashuv shartnomaga nisbatan haqqoniy, to’g’ri yondashuv hisoblanadi 
va  to’g’ridan  to’g’ri  xalqaro  huquqdagi  majburiyatlarni  vijdonan  bajarish 
prinsipiga borib taqaladi. 
Shartnoma  yaxlit,  tartibli  tizimni  vujudga  keltiruvchi  alohida 
qismlardan iborat.  
 
 
 
Bu qismlarning bo’lishi majburiy emas va ularning u yoki bunisining 
mavjud  emasligi  shartnomaning  yuridik  kuchiga  ta’sir  etmaydi.  Barcha 
shartnomalarda  ham  ilovalar  mavjud  bo’lavermaydi.  Aniq  masalalar 
yuzasidan  tuzilgan  ko’pchilik  shartnomalarda  preambula  mavjud  emas. 
Barcha  qismlarning  mavjudligi  shartnomani  tushunish  va  qo’llanilishini 
yengillashtiradi. 
Shartnoma  tuzilishining  birinchi  omili  rasmiy  nomlanish  yoki 
sarlavha (titul) hisoblanadi. Ko’p hollarda, ayniqsa o’tmishda nomlanishini