М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

6
- jadval
A z o t n in g o q o v a s u v la r d a o ‘ z g a r is h l s x e m a s i
A z o t birikm alarn in g shakllari
0
‘ zgarish
sharoitlari
In s h o o l
D astlabki
m od d ala r
H osil b o l g a n m o d d a la r
M o ch e v in a
A m m o n iy li
azot
Fakultativ
K an alizatsiya
ta rm o g 'i
O qsil a zoli 
(fek a liy )
A m in o k is lo ­
talar, a m m o ­
niyli a z o t
Fakultativ
A e r o te n k la r , b i o -
filtrlar, m cta n ten k - 
la r v a h o k a z o
A m m o n iy li
azot
O qsil a z o ti, 
bakteriai 
hujayralar, suv 
o ‘sim liklari
Fakultativ
B io filtr la r, m etan - 
te n k la r, su v hav­
za la r i, b u lo q ia r
v a h o k a z o

---

B akterial 
h ujayralarning 
o q s il a z o ti
A m in o k islo ta la r, 
a m m o n iy li a z o t
Fakultativ
A m m o n iy li
a z o t
N itritlar,
nitratlar
A e r o b
N iirifikstrlar
N itritla r,
nitratlar
A z o t
A n a erob
D e n itro fik a -
torlar
N itritla r,
n itratlar
Suv o ‘ s im lik - 
larining 
hujayralari
Fakultativ
Suv havzalari, 
b u lo q la r
6- jadvalga ko'ra, suv liavzasiga qaytariigan holatda ham, 
oksidlangan holatda ham azot tushmasligi kerak. Shu sababdan 
hozirgi vaqtda kanalizatsiya inshootlari zimmasiga oqova suvlarni 
faqat organik q o ‘ shimchalaridangina emas, balki ortiqcha azot 
birikmalarining barcha k o ‘ rinishlaridan ham tozalash vazifasi 
qo'yilm oqda .
A m m on iyli azotni nitrit va nitratlarga aylantirish uchun katta 
m iqdorda kislorod talab qilinadi:
N H
3 + 2 0 , - ^ H N O 3 + H^O
Bu tenglamadan k o ‘ rinadiki, 1 mg azotni oksidiash uchun 
4,57 mg O j kerak.
Denitrifîash vaqtida 1,73 mg nitrat azotga parchalanganida 
2 , 8 6 m g k is lo r o d a jra lib c h iq a d i (1 mg a z o t b o 'y ic h a
hisoblanganida)
2H N O 3 
N 3 +
Hp +
2 ,5
O3 
2H N O 3 ^ N 3 + H
, 0
+
1,5
D enitrirlash k o ‘ p b o sq ich li murakkab jarayon boMgani 
sababli sharoitga qarab turli sxemalar b o ‘ yicha sodir boMadi. 
Yem irilishning oxirgi mahsulotlari sifatida yoxud molekular azot, 
yoki am m iak, yoxud azot oksidiari hosil boMadi; oqova suvlarda 
bu jarayon natijasida, asosan, molekular azot ajralib chiqadi. 
F osfor birikmalari inson organizm idan chiqadigan fiziologik

---

tashlandiq moddalar tarkibida juda k o ‘ p uchraydi. Keyingi yillarda 
oqova suvlarda fosfatlarning m iqdori juda ham k o‘ payib kctdi, 
buning sababi k o‘ pchilik sintetik sirt-faol moddalar tarkibining 
40% ini polifosfatlar tashkil etadi. Ichim lik suvdagi fosfatlarning 
m iqdorini geksafosfat va tripolifosfat holatdagi PO
4“ ionlar 
m iqdori bilan normallashtiriladi, norm a uchun bu m iq d or 3,6 
m g /l boMishi kerak.
Sintetik sirt-faol m oddalar (S S F M )
Sintetik sirt-faol moddalar (S S F M )n in g suvda mavjud boMishi 
suv havzasining sanitariya holatin i yom onlashtiradi va suvni 
tozalovchi inshootlar ishiga keskin ravi.shdasalbiy ta’ sir k o ‘ rsatadi. 
SSFM larning oqova suvlarda n a m oy on boMishiga sabab kundalik 
u y -ro‘zg‘ or chtiyoji va sanoatdagi yuvindi suvlaming suv havzasiga 
oqib tushishi va hoMlovchi, em ulsiyalovchi, muvofiqlashtiruvchi, 
zararsizlantiruvchi preparatlarning qoMlanili.shidir. S S F M lar 
ayniqsa neft, to ‘ qimachilik va teri oshlovchi sanoatlarda k o ‘ p 
ishlatiladi. Kundalik uy-ro‘ zg‘ o r ehtiyojlari uchun ishlatiladigan 
yuvuvchi vositalarda sirt faol m oddaning miqdori 20— 30% ni 
tashkil etadi.
K o‘ pchilik SSFM lar — gidrofob va gidrofil nomli ikki qismdan 
iborat. Uning gidrofob qismi k o ‘ pincha bitta gidrofil gum h bilan 
birikadi. G idrofil qismining fizik -kim yoviy xos.saIariga qarab, 
asosan, to 'rt turda: a n io n -fa o l k a tio n -fa o l, n o in o n o g c n va 
amfoterga boMinadi. SSFM iarning har qaysi turi o ‘ z navbatida 
gidrofob qismining kimyoviy tarkibiga ko‘ ra turlarga boMinadi.
A n io n -fa o l moddalarning o ‘ zi bcsh turkumga boMinadi; ular 
jumlasiga alkilsulfatlar, alkilaril sulfonatlar, karbon kislotalar 
sulfoefirlar, neft sulfonatlar kiradi. Alkilsulfatlarning shaitli for- 
mulasi R — SO jN a bilan ifodalanadi; bunda R — uglevodorod 
radikal! (uglerod atomlarning soni 5— 7 dan 8— 23 gacha boMadi 
va turli darajada tarmoqiangan radikallar). Alkilarilsulfonatlar 
alkilsulfatlardan farqli oMaroq, aril guruhga ega, y a ’ ni ular­
da benzol (R — O — 
— SO^Na tarkibli) halqa bor. S u lfo­
efirlar esa R — O — SO
3N k o‘ rinishdagi moddalardir.

---

Kation — sirt-faol m oddalar kation-faol turdagi uch turkumga 
boMinadi. Birinchi va ikkinchi turkumlardagi m oddalar tarkibida 
a zot birikmalari ham m avjud, birinchi turkumdagi moddalarda 
a zot — to ‘ rtlamchi shaklda uchramaydi; ikkinchisida — aynan 
toMtlamchi shaklda uchraydi. SSFM tarkibida azot birikmasining 
shartli formulasi quyidagicha boMadi:
Ri
R
2
— N - R, 
R
3
CI
bunda: R ,, R^, R^ va R^ — turli tarzda tarmoqlangan va turli 
sondagi uglerod atomlariga ega b o ‘lgan organik radikallar.
K ation-faol m oddalarning uchinchi turkumida azot uchra­
maydi.
N oion ogen turdagi sirt-faol moddalar yettita asosiy turkum­
ga boMinadi:
— oksietillangan m o y kislotalar R — C O O (C
2H^O)^H
— oksietillangan m oy spirtlar R — О — (C
j
H\0)^H
— oksietillangan fenollar — R — C^N^O — (С^Н_,0)^Ч
— oksietillangan am idlar — R — C O N H
(C ,H ,0 )„ H
— oksietillangan am inlar — R — N
(C ,H ,0 )„ H
— oksietillangan merkaptanlar — R — S —
— oksietillangan polipropilcnglikollar —
( C , H , 0 ) _ - (С з Н р )„ - ( С , н р ) . и
Polietilen va polipropilenglikol noionogen turdagi birikmalarda 
ayni moddaning gidrofil qismi roiini bajaradi. Oksictilen zarracha- 
larining soni keng chegarada o ‘ zgarishi mumkin, uning miqdori 
butun birikma m olekular massasining 20% dan 70% gacha va 
undan ham ortiq m iqdorini tashkil ctishi mumkin.
Sirt-faol moddalarning t o ‘ rtinchi turi o ‘ zining tuzilishi jihati­
dan kation-faol moddalarga yaqin boMgan am foter moddalardir. 
Ularning molekulalari tarkibida kation-faol moddalar taikibidagi 
asosiy guruhlardan tashqari yana COOH kislota guruhi ham bordir.

---

A n ion -fa ol moddalar butun dunyoda ishlab chiqariladigan 
SSFM larning taxminan to‘ rtdan u ch qismini tashkil ctadi. Ishlab 
chiqarilishi va foydalanilishi jihatidan ikkinchi o ‘ rinda n oin ogcn
SSFMIar turadi. Shaharliklarning o q o v a suvlarini tozalashda bu 
ikki turdagi SSFM (anionfaol va n oion ogcn SSFM )Iar q o ‘ lla- 
niladi.
Oqova suvlarda SSFM lam ing ishtirok etishi zararli m od d a ­
larning c h o ‘ kish qobiliyatini pasaytiradi, biokim yoviyjarayonlarga 
ham xalaqit bcradi, ular inshootlarda va suv havzalarida k o ‘ piklar 
hosil boMishiga yordamlashadi. Suv havzalarida SSFM lam ing 
mavjudligi ularga toza suv bilan birga tushadigan ifiosliklar o ‘ z - 
o ‘ zicha tozalanish jarayonini b o ‘ shashtiradi. Tabiiy va ichim lik 
suvlarda anion SSFM laming miqdori 0,5 m g/l dan ortiq boMishiga 
yoM q o ‘ yilmaydi.
SSFM Iar qanday turda boMishidan qatM nazar, ularning 
b iokim yoviy oksidlanish darajasiga qarab ular quyidagi uch 
kategoriyaga boMinadi: 1) yu m sh oq SSFM Iar; ular b io lo g ik
inshootlarda y o ‘ q boMib ketishi va oksidlanishi jihatidan 75 — 85%
ga boradi; 2) „oraliq“ SSFMIar; ularda bu xususiyat 60% ni 
tashkil etadi; 3) qattiq SSFM lar — ularda bu xususiyat 60 % 
dan kam boMadi. Biologik inshootlarga faqat „yum shoq“ va miqdori 
10—20 % dan ortiq boMmagan „o r a liq “ SS F M larni tushirish 
m e ’y o r hisoblanadi (ya’ ni bularni kanalizatsiyaga tushirish 
mumkin). Lekin „qattiq“ SSF M larni kanalizatsiyaga tushirish 
mumkin emas.
Oksidlaiiuvchanlik xillari. Oksidlanuvchanlik deganda, suvdagi 
barcha organik va noorganik oksidlovchilar bilan reaksiyaga kirisha 
oladigan tiklovch i (qaytaru vch i)larn in g um um iy m iq d o rin i 
tushunmoq kerak. Tabiiy suvlarda ham , oqova suvlarda ham , 
organik qaytaruvchilar m iq d or jih a tid a n ustun turadi; shu 
sababdan, suvning barcha oksidlanuvchanlik kattaligi organik 
aralashm alar qiym ati bilan ifod a la n a d i. Yana k im y o v iy va 
biokim yoviy o¿idlan u vch an !ik lar tushunchasi ham kiritilgan. 
Agar oksidlovchi sifatida kim yoviy oksidlovchi qoMlanilsa, unda 
oksidlanuvchanlik — kimyoviy oksidlanuvchanlik dcb ataladi; agar 
oksidlanish jarayoni acrob bakteriyalar yordamida amalga oshirilsa, 
bunday jarayonni biokimyoviy oksidlanuvchanlik deb yuritiladi.

---

K im yoviy oksidlanuvchanlikni amalga oshirishda ikki turii 
k uchsiz va k u ch li ok sidlovch ilardan foyda la n ila d i; kuchsiz 
oksidiovchi sifatida kaliy permanganat KM^O^ ishlatiladi, buni 
„permanganat oksidlanuvchanlik“ , yoki oddiy oksidlanuvchanlik 
deb ham yuritiladi. K uchli oksidiovchi sifatida kaliy bixromat 
KjSr^Oj y ok i k aliy y o d a t KJO^ q o 'lla n ila d i (K^Sr^O^ ning 
oksidlash qobiliyati KJO
3 nikiga yaqin). Bunday oksidlanishlar 
aniq ifoda qilish maqsadida K^Sr^O^ bilan olib borilgan oksidlanishni 
„bixrom at oksidlanuvchanlik“ , KJO
3 vosilasida olib boriladigan 
oksidlanish “ yodat oksidlanuvchanlik“ deb yuritiladi. Bixromat 
va yodat oksidlanuvchanliklarning boshqacha nomlari quyidagicha: