Mashinalardan foydalanish asoslari

7.14-rasm. Mashina faralarini sozlash 

3. NIIAT E-6 va PRAF-2 asboblari yordamida faralarni sozlash (7.2 va 
77.3-rasmlar). Buning uchun asbob mashinaning gorizontal holatiga moslab 
sozlanadi. So‘ng, yoritgich yoqilib ekranda hosil bo‘lgan ellips markazi, 
ekran markazi bilan bir nuqtaga keltiriladi, ya’ni yoritgich sozlanadi.
7.15-rasm. NIIAT-E-6 asbobining tuzilishi:
1-linza, 2-ko‘zgu, 3-shayton, 4-ekran, 5-asos, 6-mahkamlagich, 7-ko‘ndalang 
shtanga, 8-yo‘naltiruvchi, 9-yoritgich, 10-ushlagich. 
 

---

107 
Tumanga qarshi faralarni rostlashda fara korpusi mahkamlash boltiga 
nisbatan bo‘ylama va ko‘ndalang vertikal tekisliklar bo‘yicha buriladi. Farani 
shunday o‘rnatish lozimki, mashina oldida 5 m masofada joylashgan 
ekrandagi nur dog‘ining yuqori chegarasi, fara markazlari balandligidan 100 
mm pastda o‘tkazilgan gorizontal chiziq bilan mos tushsin. 
Yoritish jihozlarining yaroqsiz detallari almashtirish yo‘li bilan 
ta’mirlanadi. Tekshiruv-nazorat asboblariga TXK. Asboblarning ishlash 
qobiliyati va to‘g‘ri ko‘rsatishi tekshiriladi. Ularning nosozliklari sim 
chulg‘amlarining kuyishi, simlarning uzilishi, noto‘g‘ri ko‘rsatishi va h.k. 
Agar ularni tuzatib bo‘lmasa, yangisiga almashtiriladi. 
7.16-rasm. A-farani tekshiruvchi PRAF-2 asbobi; 1-optik kamera, 2-to‘g‘ri 
burchakli prizma, 3-buraluvchi o‘q. 
 
 
 
7.17-rasm B-Optik kamera shakli; 1-linza, 2-fotoelement, 3-milliampermetr, 4-
ekran. 

---

108 
Moy bosimi, suv harorati va yonilg‘i sathining ko‘rsatkichlari datchik va 
qabul qiluvchilarning ishchanligini tekshirish uchun ular mashinadan echib 
olinadi va mahsus jihozlar yordamida me’yor ko‘rsatkichlariga taqqoslab 
tekshiriladi.
Nazorat-o‘lchov asboblarining konstruksiyasi va vazifasining turli -
tumanligini 
hisobga 
olib, 
quyida, 
misol 
tariqasida, 
haroratning 
magnitoelektrik ko‘rsatkichidagi asosiy nosozliklar keltirilgan: datchikni 
motorga mahkamlash paytida gaykasini ortiqcha kuch bilan burash oqibatida 
datchik ballonida jipslikning buzilishi(bu holda suv datchik ichiga o‘tib 
termorezistorni 
ishdan 
chiqaradi); 
termorezistor 
xarakteristikasi 
barqarorligining buzilishi ishlatish jarayonida termorezistorning ortiqcha va 
uzoq vaqt qizishi oqibatida yuzaga keladi, masalan, motorni sovutish 
suyuqligisiz ishlatilganda; tebranish va zarblar ta’sirida priyomnik 
strelkasining magnit o‘qida siljishi; priyomnik ichidagi simning uzilishi. 
Texnik xizmat ko‘rsatish. Datchik yoki priyomnikning nosozligi 
aniqlanganda ularni yangisiga almashtirish tavsiya etiladi, chunki ular 
qismlarga ajralmaydi va ekspluatatsiya jarayonida ta’mirlanmaydi. 
Magnitoelektrik harorat ko‘rsatkichlar sozligini tekshirishni 20°S da va 
ma’lum bir ketma-ketlik bilan amalga oshirish tavsiya etiladi, buning uchun 
datchik va priyomnik mashinadan echib olinishi kerak. Priyomnik moslamaga 
ishchi holatda o‘rnatiladi. Datchik to‘ldirilgan va radiator qopqog‘i bilan 
berkitilgan maxsus vannaga solinadi. Radiator qopqog‘i vannadagi suv 
haroratini 100°S dan oshirishga imkon beradi. 
Sovutish 
suyuqliklari 
haroratini 
o‘lchash uchun mo‘ljallangan 
ko‘rsatkichlar datchigi faqat suvda tekshiriladi, chunki ularni moyda 
qizdirilganda, moy jadal aralashmasligi tufayli issiqlik uzatish sharoitlari 
o‘zgaradi va natijada o‘lchash xatoligi ko‘payadi. 
Moy haroratini o‘lchash uchun mo‘ljallangan datchiklar moy to‘ldirilgan 
vannada tekshiriladi. Moslamaga uzatiladigan kuchlanish miqdori 14 yoki 
28V ga teng (nominal kuchlanishi 12 va 24V bo‘lgan asboblarga mos 

---

109 
ravishda). Suv yoki moy to‘ldirilgan vanna sekin-asta qizdirilishi lozim. 
Ko‘rsatkich priyomnigining ko‘rsatishlari vannaga o‘rnatilgan simobli 
nazorat termometri ko‘rsatishlari bilan solishtiriladi. Temometr shkalasidagi 
bo‘linmalar qiymati 0,5°S dan katta bo‘lmasligi kerak.
Priyomnik shkalasidagi belgilardan ko‘rsatishlarni yozib olishdan avval 
kamida ikki daqiqa kutib turish lozim. Agar xatolik quyida keltirilgan 
qiymatlardan kichik bo‘lsa, priyomnik va datchik soz holatda deb 
xisoblanadi: 
7.2-jadval 
Priemnik 
shkalasining 
tekshiriladigan 
nuqtalaridagi 
harorat, 

S 
40 
80 
100 
110 
120 
Ruxsat etilgan xatolik, 

S 

8 

5 

5 

6 

6 
Xatolik yuqori bo‘lgan holatda harorat ko‘rsatkichning priyomnigi va 
datchigini alohida tekshirish lozim. 
Agar bu ko‘rsatkichlar me’yor chegarasida bo‘lsa, asboblar soz holda 
hisoblanadi, aks holda yangisiga almashtiriladi. 
Mashinaga umumiy diagnoz qo‘yish 
Diagnoz qo‘yish deb, mashina yoki uning agregatlarini va mexanizmlarini 
bo‘laklarga ajratmasdan turib, texnik holatini aniqlashga aytiladi va u 
mashinalarga TXK va JT ishlari texnologik jarayonini boshqarish 
elementlaridan biri hisoblanadi. 
Tekshiruv-diagnoz 
qo‘yish 
ishlari 
davrida 
mashinaning 
harakat 
xavfsizligini ta’minlovchi agregatlarning holati aniqlanadi, TXK dan avval 
diagnoz qo‘yilib ish hajmlari aniqlansa, TXK va JT dan so‘ng bajarilgan 
ishlarning sifati tekshiriladi. Bajariladigan ish hajmi, davriyligi, ish turlari, 
mo‘ljal-langanligi va TXK, JT texnologik jarayonida tutgan o‘rniga qarab, 
diagnoz qo‘yish ishlari D-1, D-2 va D
r
kabi turlarga bo‘linadi. Ularning 
texnologik jarayondagi o‘rni avvalgi bo‘limlarda keltirilgan. 

---

110 
D-1 dan asosiy maqsad harakat xafsizligini ta’minlovchi agregat va 
mexanizmlarning texnik holatini (tormoz, boshqarish mexanizmi, oldingi 
g‘ildiraklarni o‘rnatish burchaklari, yoritish asboblari), chiqindi gazlarning 
zararliligini va yonilg‘i sarfini aniqlashdan iborat. D-1 asosan, 1-TXK bilan 
birgalikda o‘tkaziladi. 
D-2 dan asosiy maqsad mashinaning tortish-iqtisodiy ko‘rsatkichlari 
bo‘yicha to‘liq texnik holatini aniqlash va asosiy agregat, tizim va 
mexanizmlarning nosozligini aniqlashdan iboratdir. D-2, 2-TXK dan 1

2 
kun avval o‘tkazilib, ish hajmi aniqlab olinadi hamda ishlar tugagach, uning 
sifati nazorat qilinadi. D-2 buyurtma bo‘yicha JTdan avval ish hajmini 
aniqlab olish uchun ham bajarilishi mumkin. 
TXK va JT ishlari o‘tkazish uchun ma’lumotlar diagnoz qo‘yish jihozlari 
va ixcham, ko‘chma asboblar yordamida olinadi. TXK va JT ishlari bajarish 
davrida nosozliklarni va buzilishlarni aniqlash uchun, ("operativ -texnologik" 
diagnoz qo‘yish D
r
), ko‘chma va statsionar asboblar qo‘llaniladi. 
Mashinani 
to‘liq 
diagnozlashdan 
maqsad-uning 
ekspulatatsion 
ko‘rsatkichlarini (motor quvvati, yonilg‘i sarfi, harakat xafsizligi va tashqi 
muhitga ta’siri) va agregat hamda uzellarining texnik holatlarini aniqlashdan 
iboratdir (7.1-jadval). Mashina yoki uning agregatlari bo‘yicha kerakli 
ko‘rsatkichlar aniqlangach, ular me’yorlar bilan solishtiriladi. Farqlar katta 
bo‘lsa, chuqurroq diagnostika o‘tkazilib, mavjud nosozliklar aniqlanadi. 
Mashinalarga diagnoz qo‘yish qo‘zg‘almas jihozlar yordamida yoki 
ekspulatatsiya sharoitida bajariladi. Ekspluatatsiya sharoitida tormoz 
tizimining texnik holati va yonilg‘ining chiziqli sarfi aniqlanishi mumkin. 
Maxsus jihozlar yordamida diagnostikalash yuqori samara beradi, chunki ular 
yordamida mashinani kerakli tezlikka chiqarish, kerakli yuklanishni berish va 
har xil sharoitlarni namoyon qilish mumkin.
Mashinalar ekspluatatsiyasida asosiy diagnostikalash ko‘rsatkichlari 
quyidagilardan iborat: N
k
-g‘ildirakdagi quvvat; V
a
-harakat tezligi; R
k
-
g‘ildirakdagi etaklovchi tortish kuchi; F
f
-harakatga qarshilik; S
v
-erkin yurish 

---

111 
yo‘li; S
r
-tezlanish yo‘li; t
r
-tezlik va j
r
-tezlanish vaqti; Q-yonilg‘ining 
solishtirma sarfi; S
t
-tormoz yo‘li; R
t
-tormozlash kuchi; t
z
-sekinlanish vaqti; 
S
z
-sekinlashish yo‘li; R
b
-tashqi ta’sir etuvchi kuchlar (shinaning yo‘l bilan 
ilashishiga ta’sir etuvchi kuchlar); SO-chiqindi gazlar zaharliligi; A-shovqin 
balandligi. 
7.3-jadval 
Diagnoz qo‘yish ko‘rsatkichlari va ularni aniqlash jihozlari 
Mashinalarning 
ekspluatatsiya 
xususiyatlari 
Diagnoz qo‘yish 
ko‘rsatkichlari 
Diagnoz qo‘yish jihozlari 
Maxsus 
Universal 
Tortish-iqtisodiy 
N
k
,P
k
,V
a
,F
f
, 
S
v
,S
p
,t
p
,J
p
, 
CO,A,Q 
Tortish 
xususiyatini 
aniqlash jihozi 
Aralash 
jihoz, 
umumlashgan 
Tormozlanish 
P
t
,S
t
,J
z
,t
z
,S
z
Tormoz jihozi 
Aralash 
jihoz, 
umumlashgan 
Yurish qismi 
P
b
Yurish qismi holatini 
aniqlash jihozi 
Aralash 
jihoz, 
umumlashgan 
Mashinaning quvvati, tejamkorligi va atrof muhitga ta’sir ko‘rsatkichlari 
bo‘yicha diagnozlash. Ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatadiki mashinalarning 
ko‘pgina qismi nosoz holda, ya’ni to‘liq quvvatidan foydalanmay hamda 
yonilg‘ini me’yoridan ko‘proq sarflab ishlatiladi. Bu kamchiliklarning 70% 
ni KXK da sozlash va tekshirish yo‘li bilan bartaraf qilish mumkin. 
Kamchiliklarning asosiy sabablari yonilg‘i o‘tkazgichlarning nozichligi, 
filtrlarning tiqilib qolishi, shinadagi bosimning pasayishi va shu kabilar 
hisoblanadi. Ammo 20%ga yaqin hollarda, nuqsonlarni aniqlash uchun 
diagnozlash ishlarini bajarish zarur. Qolgan 10% ga yaqin hollardagi 
yonilg‘ining ko‘p sarf bo‘lishiga haydovchi mahoratining pastligi va 
foydalanish sharoiti sabab bo‘ladi. Hisoblar shuni ko‘rsatadiki, shahar 
sharoitida yonilg‘ini me’yoridan ko‘p sarflash hollarini aniqlash va o‘z 
vaqtida unga qarshi chora tadbirlar ko‘rish bilan, butun mashina saroyi 
bo‘yicha sarfni 3

5%gacha kamaytirish mumkin.

---

112 
Mashina motorining quvvati va tejamkorligi pasayishini quyidagi ifoda 
orqali, etakchi g‘ildiraklarga motordan keladigan quvvat-N
k
ni aniqlab tahlil 
qilish mumkin.