Mavzu: Kodominantlik hodisasi
Download 24.57 Kb.
|
koodominantlik 1
|
kumulativ, additiv yoki to’plоvchi ta’sir dеyiladi. Bunday gеnlar turli хil bеlgilarni aniqlashi mumkin. Masalan: makkajo’хоrida bunday gеnlarning miqdоri urug’ning rangi, o’simlikning оg’irligi, kattaligi, hоsildоrligi va bоshqa fiziоlоgik, biоkimyoviy jarayonlarga ta’sir etadi.
Оntоgеnеzda gеnlar ta’sirining o’zgarishini o’rganishda turli usullardan fоydalaniladi: biоkimyoviy, anatоmik, fiziоlоgik, embriоlоgik va bоshqalar. Gеnlar o’z ta’sirida dоim bir-biri bilan bоg’liqdir. Buni quyidagi (28-rаsm) misоlda ko’rish mumkin. Har qanday tоvuq zоtlari o’ziga хоs tuzilishga ega bo’lgan tоjga ega bo’ladi. Lеggоrn zоtlarining tоji оddiy bo’lishi yoki barg shaklida bo’lishi mumkin. Оq viandоt zоtlari – gulsimоn, (оldindan yo’g’оnlashgan, оrqada o’tkirlashgan, asоsida esa pufakchalar bo’lgan) tоjga ega bo’ladi. Kеlib chiqishi Еvrоpadan bo’lgan malayya zоtlarida esa, tоji uncha katta bo’lmasdan no’хat shakliga ega bo’ladi. Agar gulsimоn tоjga ega bo’lgan zоtlar оddiy tоjli tоvuqlar bilan chatishtirilsa F1 da hammasi gulsimоn tоjga ega bo’ladi, F2 da esa ajralish 3:1 bo’ladi, ya’ni 3 tasi gulsimоn tоjga, 1 tasi оddiy tоjga ega bo’ladi. Oxirgi yillarda kodominantlik hodisasi aniqlandi, bunda birinchi bo‘g‘in duragaylarda ota va ona belgilari mustaqil holda va bir xil darajada ro‘yobga chiqadi. Kodominantlik tipida qon guruhlari, qondagi oqsillar, fermentlar nasldan-naslga beriladi. Kodominantlik hayvonlarning kelib chiqishini va hayotchan- ligini aniqlashda qollaniladi. Har xil tipdagi dominantlik aniqlanishi bilan Mendelning birinchi qonuni birinchi bo‘g‘in duragaylarning bir xilligi deb atal- di. Bu qonunga kola har xil belgilarga ega bolgan gomozigot organizmlar o‘zaro chatishtirilganda birinchi bo‘g‘in duragaylar bir xil boladi. Hayvon va o‘simliklarda dominantlikdan foydalanish va uni boshqarish amaliy ahamiyatga ega. Dominantlikning ro‘yobga chiqishiga tashqi muhit omillari ham ta’sir kolsatadi. Rus se- leksioneri I.V. Michurin har xil mevali daraxtlarni chatishtirib, yangi navlar yaratishda duragaylarning ayrim belgilariga, shaxsan sovuqqa chidamliligiga tashqi muhit ta’sir kolsatishini aniqladi. Janub navlari bilan sovuqqa chidamli mahalliy shimol navlari orasida olingan duragaylarni mahsuldor tuproqqa ekilganda janub navlarining sovuqqa chidamsizlik xususiyati ko‘zga kolindi. Ular kambag‘al tuproqlarga olqazilganda esa shimol navlarining sovuqqa chidamlilik xususiyati rivojlandi. Mevalarning sifati ham tuproqlarning oziqlantirish darajasi- ga bogliq boldi. Mahsuldor tuproqlarda birmuncha shirin me- valar olindi. O.A. Ivanova mayda qirglz otlari bilan toza qonli otlarni chatishtirib olingan duragay toylarni yaylovlarda qo‘shimcha yem ber- masdan boqqanida ularning kolinishi ko‘proq mahalliy qirgiz oti- ga o‘xshash bolganligi va otxonalarda bog‘lab, to‘yimli yemlar bilan boqilganda toza qonli salt otlarga o‘xshash bolishini aniqladi. X.F. Kushner mahalliy qozoq sigirlari bilan shortgorn zotli buqa- lar orasida olingan duragaylar yaxshi oziqlantirish sharoitida shortgorn zotiga o‘xshab ketishini va yomon oziqlanganda mahalliy qozoq mollariga o‘xshash bolishini kolsatdi. Ammo ayrim morfologik belgilarning rivojlanishiga tashqi muhitning ta’siri juda kamdir. Mendel birinchi bo‘g‘in duragaylarini o‘zaro chatishtirganda olingan ik-kinchi bo‘g‘in duragaylarda belgilarning xillanishini yoki ajralishini aniqladi. Masalan: birinchi bo'gVin qizil gulli no‘xatlar chatishtirilsa ikkinchi bo‘g‘inda ham qizil gulli ham oq gulli no‘xatlar kelib chiq- di. Bunda duragaylarning 3 qismida dominant belgi, ya’ni qizil gul va 1 qismida retsessiv belgi, ya’ni oq gul namoyon boldi. Ikkinchi bo‘g‘in duragaylarida xillanish yoki ajralish ro‘y ber- di. Ajralish fenotip bo‘yicha 3:1 nisbatda va genotip bo‘yicha 1:2:1 nisbatda bolishi kuzatiladi. Bunga Mendelning ikkinchi qonuni deb atadilar. Bu qonunga kola birinchi bo‘gln geterozigot organizmlar o‘zaro chatishtirilganda ikkinchi bo‘glnda belgilarning ajralishi yoki xillanishi yuz beradi. Professor Jegalov suli maysalarida ikkinchi bo‘g‘inda 3 qism ya- shil va bir qism oq xlorofilsiz maysalar hosil bolganligini aniqladi. Professor A.S.Serebrovskiy geterozigot ko‘k qorakol qo‘yla- rini o‘zaro juftlash natijasida tugllgan 10284 qo‘zidan 7635 ta- si ko‘k va 2549 tasi qora rangda bolganligini, ya’ni nisbat 2,97:1 bolgan ini hisobladi. Ikkinchi bo‘g‘in duragaylarida xillanishning sababi birinchi bo‘g‘in duragaylarining geterozigot organizmlar ekanligidandir. Geterozigot organizmlar ikki xil jinsiy hujayralar ishlab chiqara- di, ulardan birida dominant A gen va ikkinchi xilida retsessiv a gen bolib, ularning o‘zaro xilma-xil ravishda o‘zaro qo‘shilishi- dan uch xil genotipdagi AA, Aa, aa va ikki xil fenotipdagi, ya’ni dominant va retsessiv belgili organizmlar hosil boladi. Fenotip bo‘yicha 3:1 nisbatli xillanish toliq dominantlikda yuz berib, oraliq yoki notoliq dominantlikda fenotipi va genotipi bo‘yicha xillanish bir xil, ya’ni 1:2:1 nisbatda boladi. Ikkinchi bo‘g‘in duragaylarida belgilarning xillanishi nisbati- ga otalanish jarayonining tasodifiyligi, dominantlikning darajasi, har xil fenotipdagi organizmlarning hayotchanlik darajasi katta ta’sir kolsatadi. Juda kam sonli tajribalarda xillanish nisbati fenotip bo‘yicha 3:1 bo‘lmasligi mumkin. Agar ko‘proq variantlar hisobga olinsa bu nisbat aniq boladi. Dominantlik xillari va ularni boshqarish yo‘llari Keyingi ba’zi tekshirishlarda hamma hollarda ham to‘liq dominantlik bolmasligini ko‘rsatdi. Masalan: oq tovuqlarni qora xo‘rozlar bilan juftlanganda birinchi bo‘g‘inda havorang jo‘jalar olindi. Uzun quloqli qorako‘l qo‘ylarini quloqsiz chinoq qorakol qo‘chqorlari bilan qochiril- ganda normal, ya’ni kalta quloqli qo‘zilar olindi. Ba’zi hollarda birinchi bo‘g‘in avlodlarda otaning belgisi kuch- liroq, onaning belgisi kuchsizroq rivojlanishi mumkin va, aksincha. Bunga notoliq dominantlik deyiladi. Masalan: tanasida, qorni va oyoqlarida oq doglar bolgan yoki ola sigirlarni qora bu- qalar bilan qochirilganda birinchi bo‘g‘in buzoqlarda qorin, bosh va oyoqlarda kichik oq doglar hosil boladi va bu doglarning kat- taligi xilma-xil bolishi mumkin. Nisbatan yaqinda ola dominantlik hodisasi aniqlandi. Bunda birinchi bo‘g‘in duragaylar boshlanglch ota va ona organizmlarga nisbatan ancha kuchli rivojlanadi yoki ularda geterozis hodisasi yuz beradi. Ko‘pgina olimlar bu hodisani xilma-xil nazariya va gipotezalar bilan tushuntiradilar. Ularning ko‘pchiligi dominant gen bir dozada yoki toq holda belgining rivojlanishiga yaxshi ta’sir kolsatadi, deydilar. Sobiq sovet olimi D.A. Kislovskiy bu genlarni obligat — geterozigot genlar deb atadi va uning bu gipo- tezasi ko‘pgina tajribalarda isbotlandi. Oxirgi yillarda kodominantlik hodisasi aniqlandi, bunda birinchi bo‘g‘in duragaylarda ota va ona belgilari mustaqil holda va bir xil darajada ro‘yobga chiqadi. Kodominantlik tipida qon gu- ruhlari, qondagi oqsillar, fermentlar naslda-naslga beriladi. Kodominantlik hayvonlarning kelib chiqishini va hayotchan- ligini aniqlashda qollaniladi. Har xil tipdagi dominantlik aniqla- nishi bilan Mendelning birinchi qonuni birinchi bo‘gln duragaylarning bir xilligi deb ataldi. Bu qonunga kola har xil belgilarga ega bolgan gomozigot organizmlar o‘zaro chatishtirilganda birinchi bo‘g‘in duragaylar bir xil boladi. Qo'ylarda quloq shaklining naslga to‘liq berilmasligi. Hayvon va o‘simliklarda dominantlikdan foydalanish va uni boshqarish amaliy ahamiyatga ega. Dominantlikning ro‘yobga chiqishiga tashqi muhit omillari ham ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi hollarda har xil fenotipdagi organizmlarning hayotchan- ligiga qarab ikkinchi bo‘g‘inda xillanish nisbati o‘zgarishi mumkin, chunki bunda bir qism organizmlar halok bo‘ladi. Masalan: geterozigot ko‘k qo‘ylarni o‘zaro juftlash natijasida olingan ko‘k qo‘zilarning bir qismi halok bo‘ladi. Chatishtirish natijasida 3:1 nisbatda ajraladigan juft belgilar, masalan qo'ylarda qora va oq ranglar, qoramollarda shoxsizlik va shoxlilik va boshqalarda allelmorf belgilar va ularning rivojlanishi- ni boshqaruvchi genlarni allel genlar deyiladi. Allel genlar mutatsiya natijasida hosil boladi, ya’ni allel genning birinchisi normal yoki yovvoyi tipli va ikkinchisi o‘zgargan yoki mutant genni ko‘rsatadi. Download 24.57 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|