Mundarija
Download 0.73 Mb. Pdf ko'rish
|
iborolarning nutqdagi orni
so’zlar (aforizmlar) deyiladi: Til uslub uchun shaxmat taxtasidagi shohdir. (K. Fedin)
Oz-oz o’rganib, dono bo’lur, Qatra-qatra yig’ilib daryo bo’lur. (Navoiy)
So`zlarning o`z ma`no va grammatik xususiyatlari tufayli birikishi natijasida gap tuziladi va so`z birikmasi hosil bo`ladi. So`z birikmasi ikki va undan ortii mustaqil so`zdan tashkil topib, bitta murakkab tushunchani ifodalaydigan grammatik butunlikdir. Bunday butunlik nutq so`zlanib turgan paytda vujudga keltiriladi. Ba`zi so`z birikmalari, hatto ayrim gaplar ham, tilda ko`p vaqt bir qolipda qo`llanaverib, bo`linmaydigan holga kelib qolishi mumkin. Masalan, peshonasi ochilgan, miyasi chiqdi, kapalagi uchib ketdi va boshqalar. Bunday iboralar o`zbek tilida so`zlashuvchi har bir kishining xotirasida bir butun holda qo`llanilaveradi. Bunda u, xuddi so`zni tanlab qo`yganday, o`z maqsadiga muvofiq keladigan iborani tanlab oladi. Demak, so`z birikmalari ikki xil bo`ladi: a) erkin birikmalar (taxta karavat, sim karavat; taxta ko`prik, sim ilgak) b) turg`un birikmalar (peshonasi ochilgan, miyasi chiqdi kabi).
38
Erkin birikmalar nutq momentida tuziladi. Ularning sostavidagi so`zlarni ixtiyoriy ravishda almashtirish, kengaytirish mumkin. Ammo turg`un birikmalarni bunday qilib bo`lmaydi. Bir qolipda qo`llanadigan, komponentlari barqaror bo`lgan bo`linmas birikmalar turg`un birikmalar deyiladi. Turg`un birikmalar 2 xil: odatda bir tushuncha ifodalaydigan murakkab terminlar, obrazlilikka boy bo`lgan frazeologiya. Biror qismi yoki butun holda ko`chma ma`noda bo`lgani uchun obrazlilikka boy bo`lgan turg`un birikmalar frazeologizm deyiladi. Frazeologizmlarni tekshiruvchi soha frazeologiya deb yuritiladi. Frazeologizmlarni 3 gruppaga ajratish mumkin. 1.
Frazeologik qo`shilma. 2.
Frazeologik birlashma. 3.
Frazeologik chatishma. Ma`nosi tarkibidagi so`zlarning bosh yoki yasama ma`nolaridan iborat bo`lgan turg`un iboralar frazeologik qo`shilma deyiladi. Masalan: qo`l ko`tarmoq, o`qqa tutmoq, ishtahasi ochildi. Frazelogik qo`shilmaning xarakterli belgilari quyidagilar: 1. Iboraning umumiy ma`nosidan iborat bo`lganligi uchun, ibora voqelikni bevosita aks ettiradi. 2. Ibora tarkibidagi ayrim so`zlar ko`chma ma`noda qo`latish-qo`latilmasligidan qat`iy nazar, ibora bir butun holda ko`chma ma`noda bo`lmaydi. Masalan, ovozga qo`ymoq, ishtahasi ochildi iboralaridagi qo`ymoq ochilmoq fe`llari ko`chma ma`noda qo`llangan. 3. Iboraning so`zlari orasidagi sintaktik aloqa jonli, ammo doimiydir, shuning uchun bunday birikmalarni gap bo`laklariga ajratish mumkin bo`lmaydi. 4. Ibora garchi turg`un bo`lsa ham, undagi doimiy so`zlar orasiga ba`zan boshqa so`zlar kiritsa bo`ladi. Masalan, Sidiqjon ko`kragini sandalga berib xat mashq qilar, Kanizak uning ro`parasida kitob o`qib o`tirar edi. Bunda ko`kragini berib iborasi orasiga sandalga so`zi kiritilgan. Frazeologik birlashma deb so`zlarning ma`nolaridan kelib chiqadigan ayon real ma`nodan tashhari, butun holda ko`chma ma`noda qo`llanadigan turg`un iboralarga aytiladi. Masalan: xamir uchidan patir, miyasi chiqdi kabi.
39
Frazeologik birlashmaning asosiy belgilari: 1. Iboraning ma`nosi so`zlarning asosiy yoki ko`chma ma`nolari bilan bog`lanadi. Shuning uchun ibora ifodalangan umumiy ma`noni tarkibdagi so`zlarning ma`nolari oriali izohlash mumkin. 2. Iboraning ma`nosi butun holda ko`chma bo`ladi. Shu sababdan unda obrazlilik, ta`sirchanlik kuchlidir. Ayniqsa mubolag`a o`xshatish kabi usullar uning bu xususiyatini oshiradi. 3. Ibora tarkibidagi so`zlar o`zaro jonli grammatik aloqada bo`lsa ham ular sintaktik jihatdan erkin bo`lmaydi. Masalan: U ilonning yog`ni yalagan. 4. Frazeologik birlashmalar tarkibidagi so`zlar u qadar zich birikib ketmaganligidan, ular orasiga so`z kiritish, o`rinlarini almashtirish ulardan birini sinonimi bilan almashtirish mumkin. Tarkibidagi so`zlarning ham o`zaro, ham umumiy ma`noga nisbatan bo`lgan ma`no munosabatlari unutilgan turg`un iboralar frazeologik chatishma deyiladi. Masalan: tong otganda, toqati toq bo`ldi. Frazeologik chatishmalarning xarakterli belgilari: 1. Ibora ma`no jihatdan o`zaro bog`langanligi anglashilib turadigan ayrim so`zlarga bo`linmaydi. Masalan, quloq solmoq, yoki quloq osmoq. 2. Ba`zi iboralarda ma`nosi eskirgan so`zlar mavjud bo`ladi. Bu so`zlar faqat shu iboradagina qo`llanadi. Masalan, qosh qorayganda, sadqayi sar kabi. 3. Iboradagi so`zlar to`la ma`no mustaqilligiga ega bo`lganidan, ular orasidagi grammatik munosabatlar ham erkin va jonli deb haralmaydi. Shuning uchun uni ayrim gap bo`laklariga bo`lib bo`lmaydi. Masalan juftakni rostlamoq, ishi pachava kabi. Frazeologizmning barcha turlari ham obrazlilikka ega bo`lgani uchun nutqni ifodali va ta`sirchan qiladi. 2. Frazeologiyada tildagi turg`un - barqaror birikmalar o`rganiladi. Odatda, so`zlarning birikuvidan so`z birikmasi hosil bo`ladi. Bu so`z birikmalarining ba`zilari erkin bo`lsa, ba`zilari turg`un bo`ladi. Oyoq uchida birikmasi kontekstdan anglashilgan ish-harakatning imi-jimida, yashirincha bajarilganligini 40
bildiradi.Frazeologik iboralarning ko`p ma`noliligi ularning sinonimik holati bilan boliq. Chunki u yoki bu iboraning yangi ma`nosi turg`un iboralar doirasida yangidan- yangi semantik bog`liqlikni aniqlashga, frazeologik ma`nolar miqdorini kengaytirishga olib keladi. Frazeologik iboralarning sinonimiya hodisasiga boyligi ulardan foydalanishda katta stilistik imkoniyatlar yaratadi. Bu imkoniyatlarni, qisqacha, quyidagicha izohlash mumkin: Frazeologik ibora alohida so`z bilan sinonimik munosabat hosil etadi. Masalan, tepa sochi tikka bo`ldi iborasi achchiqlanmaq so`zi bilan ko`zi hech nima ko`rinmadi iborasi bilan sinonimik holatda bo`ladi. Frazeologik sinonimlar ham nutq ko`rinishlariga xoslangan bo`ladi. Masalan oila qurmoq, turmush qurmoq, bir yostiqqa bosh qo`ymoq iboralarining birinchisi va ikkinchisi rasmiy nutqqa, uchinchisi so`zlashuv nutqiga mansub. Frazeologik iboralar nutq ko`rinishlariga harab turli xil vazifada qo`llaniladi. Ilmiy va rasmiy nutqda, ko`pincha, nominativ funksiyani bajaradi. Bunga qo`l qo`ymoq, qo`l ko`tarmoq, ovoz bermoq kabi iboralar misol bo`ladi. Badiiy adabiyot va publisistik asarlarga mansub frazeologizmlarning ekspresiv-stilistik jihati va uning obrazliligi, ta`sirchanligi nazarda tutiladi. Badiiy adabiyot va publistikada iboralarni qo`llash yo`llari juda xilma-xil. Yozuvchi va publisistlar umumtildagi mavjud tayyor iboralardan unumli foydalanibgina qolmay, o`zlari ham shular zamirida yangi iboralar yaratadilar. Bunda ular umumtil iborasi zamiridagi ma`noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini o`zgartirish uchun semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli ma`nolar kiritish kabi usullardan foydalanadilar. Yozuvchi Abdulla Qahhor "Qo`shchinor chiroqlari" romanida rus tilidan o`zlashgan o`z gazi bilan o`lchamoq iborasi asosida yangi ibora yaratadi. Bunda u ibora zamiridagi obrazni O`rmonjonning fikriga muvofiqlashtirish uchun uning talqiniga "o`lchagani gazi yaramay qolmoq, eskilik qilmoq" tarzida yangicha yo`nalish, yangicha tus beradi. Natijada tushunishga ojizlik qilmoq degan ma`noni ifodalaydigan individual frazeologik neologizm vujudga keladi: "o`lchagini gazi
41
eskilik qilmoq". Bu yangi ibora O`rmonjonning fikrini obrazli qilib, yorqin ifodalash imkonini beradi.Umumtil frazeologik iboralaridan Oybek, Abdulla Qahhor, Abdulla Qodiriy, G`ofur G`ulom va boshqa ko`pgina talantli yozuvchilar o`z asarlarida mohirlik va ijodkorlik bilan foydalanganlar. Masalan, A.Qahhor "O`tmishdan ertaklar" qissasida To`raqul og`ufurushning juda ayyorligini, mug`ombir va quvligini ko`rsatish uchun ilonni yog`ni yalagan xalq iborasiga muqobil tarzda yangi ibora ijod qiladi: - Pulni oldingiz, usta, baland yemang. Bu odam sof ajdaho. O`likning yog`ni, tirikning tirnog`ini yeydi. Frazeologiyada so`zlar kabi monosemiya va polisemiya hodisalari uchraydi. Frazemaning semantik tarkibida bitta frazeologik ma`noning bo`lishi monosemiya deyiladi. Chunonchi, ko`ngliga qo`l solmoq frazemasining tarkibida « yashirin fikr- o`yini bilishga harakat qilmoq» ma`nosidan boshqa frazeologik ma`no yoq.
Frazeologik polisemiya esa frazemaning semantik tarkibida ikki yoki undan frazeologik ma`noning bo`lishidir. Masalan : boshim aylandi frazemasining semantik tarkibida ikkita fraseologik ma`no bor. 1. « Behud bo`lmoq » ma`nosi : « stol yoniga kelguncha uning boshi aylanib ketdi. »(S.Z.) ; 2. « Esankiramoq» ma`nosi : « ...muloyim harab qo`yishlarini sezardim, buning hammasidan boshim aylanardi.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling