Muqaddima

 
UYQUNING BUZILISHLARI 
AQSh kongressining aholi uyqusini baholash maxsus komissiyasining rasmiy 
ma‘lumotlariga kola, faqat birgina AQSh ning o'zida ‗0 millionga yaqin odamda uyquning turli 
buzilishlari kuzatilar ekan. Uyqusirash odamni ojiz qilib qo'yadi va fojialarga sabab bo`ladi. 
Avtomobil halokatlarining 10% ga yaqini uyqusirashdan kelib chiqadi. Kam uxlash va qattiq 
charchash uyqusirashga sabab bo`ladi. Kam uxlash jamiyatning hayot tarziga bog
‘
hq. Hozirgi 
kunda aholining ko
‘
p qismi (yoshidan qatiy nazar) asr boshidagiga nisbatan 1,5—2 soat kam 
uxlaydi. Hayotning jadalligi, MNT ga behisob axborotlar yog
‘
ilishi miriqib uxlashga xalaqit 
beradi. Natijada odam to
‘
yib uxlarnaydi, uyqu qarzdorligi rivojlanadi. Uyquga to
‘
ymaslik 
natijasida yuzaga chiqqan jismoniy va aqliy ish faoliyatining susayib ketishini birinehi galda 
uyqu yordamida davolash mumkin. Yetarli miqdorda uxlab, uyqu qarzdorligidan qutulish kerak. 
Mutaxassislar uyqu buzihshining 15 dan ko
‘
p turmi ajratadilar. Ulardan eng xavflisi — 
uxlab yotganda vaqti bilan nafasning to
‘
xtab qohshidir. Bu holat emizikli bolalarda ko
‘
proq 
uchraydi, bolalarning to
‘
satdan o
‘
hb qoli- shiga sabab bo`ladi. Odamning doimo uyqusirab 
yurishi, uyquga to
‘
ymashgi narkolepsiya deyiladi. 
Muttasil uyqusizlik (insoniya) odamning sillasini quritadigan, esankiratadigan, ish qobiliyati 
yo
‘
qolishiga olib keladigan og
‘
ir xastalik. Uyqu buzilishlariga katta ijtimoiy muammo, deb 
qarash ularni o
‘
rganish va davolashga yetarli ahamiyat berish kerak, 
 
TUSH KO‘RISH 
Uyquda malum taassurot va obrazlarni idrok etish holati ko
‘
p uchrab turadi. Ongning o
‘
ziga 
xos bu holati tush ko
‘
rish deyiladi. Tush ko
‘
rish uyquning tez davrida sodir bo`lishi uning 

---

302 
po
‘
stloq hujayralari faolligi natijasi ekanini ko
‘
rsatadi. Bu faollikni doimo mavjud bo`lgan 
kuehsiz ta‘sirotlar (xonaning isib yoki sovib ketishi, to'shak ostidagi 
narsaning botishi, tovushlar, chanqash va boshqalar) kuchaytiradi. Ular turli tuyg
‘
ularni yuzaga 
chiqaradi, bu tuyg'ular ko'rilayotgan tushga aralashib ketadi. 
Tushning mavzusi ongda birin-kefm namoyon bo`ladigan ko‗ruv va eshituv obrazlaridan 
iborat. I. P. Pavlovning fikricha, tush ko'rishning asosi awal kechirgan qo
‘
zg
‘
alishlarning uyqu 
vaqtida o
‘
ziga xos faollikda bo`lgan po‗stloq hujayralarida qayta tiklanishidir. Ma‘lumki, 
ko‗rgan- eshitganimiz po'stloq hujayralarida qayd qilinadi, izsiz yo'qolib ketmaydi, nerv 
tizimida iz qoldiradi Bedorlik holatida bu izlar paydo qiladigan qo
‘
zg
‘
alishlar ko
‘
pincha 
tormozlangan bo`lib, faqat eslaganda tormozlanishdan chiqishi mumkin. Uyqu vaqtida bu iz 
qo"zg
‘
alishlarnmg toraiozlarnshdan chiqishi osonlashadi, ularning kuchi shunchalik ortadiki, 
tushimizda- bo
fi
lib oigan voqealarni bevosita ko'rayotgandek bo`larniz. 
Tush ko'rishga boshdan kechirilgan voqealar izlarimng miyada qayta tiklanishi asos 
bo`lishini ba‘zi dalillar isbotlaydi. Masalan, koV bo`lib tug
‘
ilgan bola tushida hech qachon 
ko
‘
ruv obrazlarni ko‗rmaydi. Es-hushini tanib olgandan keyin ko
‘
r bo`lgan odamning tushida 
ko
‘
ruv obrazlar namoyon bo`ladi. Tushda awal boshdan kechirilmagan, ko'ril- magan, 
eshitilmagan hodisalar uehramaydi. 
Bo`lib o
‘
tgan hodisalar izining markaziy nerv tizimida- tiklanishi turli xarakterga ega 
bo`lishi mumkin. Ba‘zan tushda o'tgan hodisalarning vaqtdagi va fazodagi tartibi saqlanib 
qoladi. Ko'pincha tushda ancha ilgari sodir bo`lgan hodisalar kechagi-bugungi hodisalarga 
aralash-quralash bo`lib ketadi. Masalan, tushda ko
‘
p yillar oldin oiib ketgan odamni yaqinda 
tugilgan bola bilan ko
‘
rish mumkin. 
Tushda umuman ko
‘
rilmagan odam yoki tabiatda uchramaydigan hayvon qiyofasini, 
boshdan o'tmagan hodisalarni ham ko
‘
rish mumkin, degan fikr bor. Ammo, bu fikr haqiqatdan 
uzoq. Sinchiklab tekshirilsa, tushda ko'rilgan notanish odam yoki antiqa hayvon haqida 
qayerdadir o
‘
qilgani, kim bilandir gaplashilgani. bo`lmagan hodisani odam xayolidan o
‘
tkazgam 
ma‘lum bo`ladi. 
GIPNOZ 
Gipnoz uyquga yaqin o
‘
ziga xos holat. Bu sun‘iy holat odam yoki hayvonga boshqa odam 
tomonidan faol ta‘sir qilish yo`li bilan paydo qilinadi. I. P. Pavlovning fikricha. gipnotik 
holatning rivojlanishi tormozlanish jarayonining miya po
‘
stlog
‘
iga yoyilishi natijasidir. Gip- noz 
va uyqu bir xil sharoitda yuzaga chiqadi. Uyquga o
‘
xshab, gipnozni kuehsiz, ritmik ravishda 
takrorlanadigan ta‘sirotlar yuzaga chiqaradi. Gipnozga odatda uyqu chaqiradigan shartli 
ta‘sirotlarni («uxlang, uxlang» degan so
‘
zni) qayta-qayta takrorlash bilan erishiladi. Gip- 
nozning uyqudan farqi shundaki, gipnoz vaqtida gipnotik ya‘ni, gipnoz qilinayotgan odam bilan 
gipnozchi ya‘ni, gipnoz qiluvchi shaxs o'rtasida nutq orqali aloqa saqlanib qoladi. Gipnozda uch 
davr ajratiladi: 1) mudrash davri, bu vaqtda gipnotik gipnozchining gapiga qarshilik ko
‘
rsatib, 
ko'zlarini ochishi mumkin; 2) yuzaki uyqu davri —gipnotik gipnozchining ishontirishiga 
qarshilik ko
‘
rsata olmaydi, ko
‘
zlarini ocha olmaydi; 3) somnambulizm, chuqur uyqu davri, 
gipnotik gipnozchiga butunlay bo
‘
ysunadi va bo`lgan hodisalarni eslab qolmaydi. 
Gipnozga moyillik odamning yoshL jinsi, sabmatligi, charchaganligi, idroki va boshqa 
shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq. 
Gipnoz vaqtida gipnozchi gipnotikning ongiga ta‘sir o'tkazadi, uning xohishi bilan 
hisoblashmasdan, o‗zi xohlagan narsaga ishontiradi. 
Gipnoz ming yillar davomida qo`llab kelinayotganiga qaramay, uning mexanizmlarida 
ko'pgina noanihliklar bor, gipnoz nazariyasi hozirgacha toia ishlab chiqilmagan. 
Psixologiya nuqtai nazaridan, gipnoz odam idrokining taslim bo`lishi va gipnozchining 
buyraqlarim ko
‘
r-ko
‘
rona bajarishidan iborat, 
Gipnoz vaqtida odanming oliy nerv faoliyati keskin o'zgaradi, uni sezgilari o
‘
zgarganiga, 
jumladan, og
‘
riq yo
‘
qolganiga ishontirish mumkin. Gipnotikka u boshqa yoshdaligini, boshqa 

---

303 
kayfiyatdaligini ishontirish va gipnozchi xohlagan xatti-harakatlarni bajarishga majbur qilish 
mumkin.