Muqaddima

TASHQI MUHIT OMILLARINING OLIY NERV FAOLIYATIGA 
TA’SIRI 
Tashqi muhit omillari — havo harorati, bosimi, harakati, yorug‘lik va qorong'ulik hamda 
boshqalar oliy nerv faoliyatiga sezilarli ta‘sir ko
‘
rsatadi, Bu omillardan O`zbekiston iqlimiga 
xos bo`lgahi — yozgi yuqori harorat. Havo haroratining yuqori bo`lishi po
‘
stloqda qo
‘
zg
‘
alish 
jarayonini juda susaytiradi, uni va ayniqsa tormozlanish jarayoni harakatchanligini buzadi. Bu 
ma‘lumotlar odamlarda o
‘
tkazilgan kuzatishlarda va 20—‘5 daqiqa davomida ‗0—‘5° S 
darajadagi issiq xonada saqlangan itlarda oikazilgan tajribalarda olingan. Bunday tajribalarda 
shartli rsflekslarning kuchi kamaygan, farqlanishlar tajriba vaqtida va undan bir necha kun 
keyin noaniq bo`lgan. 
Agar harorat juda issiq bo`lmasa, uning ta‘siri tana haroratini idbra qiladigan 
mexanizmlarini shikastlarnasa, issiq haroratning qayta-qayta ta‘siriga moslashuv (adaptasiya) 
rivojlanadi. Birinehi kunlarda kuzatilgan shartli refleksning yashirin davri uzayishi, 
farqlanishlarning noaniqligi 5—10 tajribalardan so‗ng yo
‘
qola boshlaydi, ‗—7 hafta davomida 
issiq harorat bilan muntazam ta‘sir qilish natijasida umuman yo'qolib ketadi. 
MOSLASHISH (ADAPTATSIYA) ASOSLARI 
Tirik organizmlar faqat ular uchun tabiiy bo`lgan tashqi muhitda yashashi mumkin. Ammo, 
bu tashqi muhit odatda o
‘
zgarib turadi. Shuning uchun organizmlar unga moslashishi shart. Aks 
holda namoyonda va uning turi halokatga uchraydi. 
Evolyusiya jarayonida tirik mavjudotlarning hammasida moslashishning turh shakllari 
rivojlangan. 
Hozirgi vaqtda xalqaro atamaga aylangan adaptatsiya so'zi organizmlarning tashqi muhit 
o
‘
zgarishlariga moslashishi jarayonini bildiradi. Adaptatsiya organizmning faoliyati va hatti-
harakatlarida moslashishga qaratilgan o
‘
zgarishlar, paydo bo`lishi bilan namoyon bo`ladi. 

---

306 
Molekular, hujayra, a‘zolar va tizimlar darajasida yuzaga chiqadigan o
‘
zgarishlar 
adaptatsiyaning asosini tashkil qiladi. 
Bu o
‘
zgarishlar natijasida organizmning harorat, havo namligi, atmosferabosimi va boshqa 
ko
‘
rsatkichlarning qat‘iyatsizliklariga bo`lgan chidamliligi ortadi. 
Adaptatsiya natijasida odam va hayvon organizmi tashqi muhitning sezilarli va keskin 
o
‘
zgarishlariga o
‘
z faoliyatini hamda xatti-harakatlarini monandlashtiradi. Organizmning 
moslashish jarayoni yaxshi rivojlangan bo`lsa, undagi o
‘
zgarishlar ba‘zan muhit o
‘
zgarishidan 
oldin yuzaga chiqadi. 
Organizmning umuman moslashishi ichki muhit barqarorligini saqlashga qaratilgan. 0
‘
zi 
moslashmagan sharoitga tushgan organizm zudlik bilan gomeostazni saqlovchi mexanizmlarni 
ishga soladi. Birinehi galda yuqori reaktivhkka ega tizimlar (nafas, qon aylanish) faollashadi. 
Ayni vaqtda, buyrak usti bezlaridan glyukokortikoid gormonlar tezda ajrala boshlaydi. Ana shu 
davrdagi o
‘
zgarishlar organizmning iztirobga (stressga) qarshi javobiga o‗xshaydi. 
Keyingi davrda bir talay fiziologik ko
‘
rsatkichlar yangi pog
‘
onaga o
‘
tadi. Agar moslashish 
zarur bo`lgan sharoit o
‘
zgarishlari juda kuchli bo`lmasa, organizm unga asta- sekin moslasha 
boshlaydi. Endi fiziologik faoliyatlarning boshqarihshi yangi darajaga o
‘
tadi. Bu kerak bo`lgan 
qo'shimcha ta‘sirotlarga tartibli, qonuniy ravishda javob berishdan iborat bo'ladi. 
Moslashish rivojlangan davrda stressga xos o‗zgarishlar kuzatilmaydi. 
Salbiy ta‘sirlovchilar kuchli bo`lib, uzoq davom etganda, gomeostaz ko'rsatkichlari 
me‘yoridan chiqib ketadi, natijada xastalik rivojlanishi mumkin. 
Moslashish organizm a‘zolari va tizimlari faoliyatini o`zgartirishdan tashqari, xatti- 
harakatlarga ham ta‘sir qiladi. Noqulay sharoitda ba‘zi hayvonlarning uyquga ketishini bunga 
misol qilish mumkin. 
Adaptatsiyaning rivojlanishida simpatoadrenal va gipotalarno -gipofizar tizimlardan 
tashqari, markaziy nerv tizimining roli katta. 
Organizm moslashishi zarur bo'lgan sharoit va omillar xilma-xil. Ammo, qaysi sabab 
moslashish mexanizmlarini ishga solmasin, u organizmning encrshya manbalarini faoliyatlarni 
energiya bilan ta‘minlashga safarbar etadi, plastik jamg
‘
armalarni ferment faollikka ega bo`lgan 
oqsillar va tuzilma oqsillari sinteziga sarflanishini tezlashtiradi, organizmning o
‘
z-o`zini himoya 
qilish imkoniyatlarini oshiradi. Umuman moslashishning juda muhim jihati shuki, u 
hujayralarning genetik apparatini faollashtirib, davomli moslashishni yuzaga keltiradi. 
Ko‗rsatilgan umumiyliklardan tashqari har bir muayyan omilga moslashishning o'ziga xos 
xususiyatlari bor. Markaziy Osiyo hududida yuqori haroratga moslashishning ahamiyati katta. 
Yuqori harorat organizmga muntazam ravishda ta‘sir qila boshlaganda shoshilinch ravishda 
ishga solinadigan reaksiyalar sodir bo`ladi. 
Yurak-tomir, nafas va boshqa tizimlar faoliyati o`zgaradi, ular gomeostazni saqlab qolishga 
qaratiladi. Keyin U favqulodda o`zgarishlar sustlashadi va yuqori haroratda tana harorati 
kolarilib ketmasligini ta‘minlovchi o
‘
zgarishlar yuzaga keladi. Ular organizmdan issiqlikning 
chiqib ketishini jadallashtirishga, issiqlik hosilbolishini kamaytirishga qaratiladi. 
Yuqorida aytib olilganidek, havo harorati teri haroratidan yuqori bolsa, fizikaviy harorat 
boshqarishning Uchta mexanizmi — nurlanish, o‗tkazish va konveksiya bilan issiqlikni 
yo‗qotish - to`xtaydi. Bu sharoitda terlash va temi buglatish tufayli,issiqlikni yo‘qotish m 
umkin. Shusababli issiq xarorat ajraladigan ter miqdori 3-‘ martaga kuchayadi va soatiga 3—‘ 1 
ga yetadi. Yuqori xaroratga moslashish jarayonida ter tarkibidagi elektrolitlar miqdori 
kamayadi, bu esa organizmni o‗ta ko
‘
p tuz yo‘qotishdan saqlaydi. Sodir boladigan o'zgarishlar 
orasida tashnalik odamni ancha qiynab qo'yadi. Natijada odam ko
‘
p miqdorda suv ichadi, shu 
yol bilan ter bilan yo‗qotilgan suv o‘mini toidiradi.
Yuqori haroratning muntazam ta‘siri organizmda issiqlik hosil bo`lishini kamaytiradi. 
Bunga kam harakatlanish, skelet muskullari tonusini pasaytirish, ba‘zi bir tadqiqotchilar 
fikricha, asosiy almashinuvni susaytirish yo‘li bilan erishiladi. 

---

307 
Shuni qayd qilish Jo‘izki, bir omilga rivojlangan moslashish ikkinchisiga moslashishni 
yengillashtiradi. Masalan, jismoniy ish qilishga o'rgangan odam, yuqori harorat ta‘siriga tez va 
oson moslashadi. 
Iqlim ozgarishlariga moslashish akklimatizatsiya deyilad 
MUNDARIJA 
So‘z boshi 
3 
Muqaddima 
4 
Fiziologiyaning rivojlanish tarixi haqida qisqacha ma‘lumot 
4 
UMUMIY FIZIOLOGIYA 
12 
Asosiy fiziologik tushunchalar 
12 
Organizm va tashqi muhit 
12 
Ichki muhit va gomeostaz 
12 
QO‗ZG‗ALUVCHAN TO‗QIMALAR FIZIOLOGIYASI 
14 
Membrana potensiallari 
15 
Membrananing tinchlik potensiali 
15 
Ionlar nasosi va faol oikazish 
17 
Lokal (mahalliy) javob va depolyarizatsiyaning kritik darajasi 
18 
Harakat potensiali 
19 
Iz potensiallari 
20 
Harakat potensialming vujudga kelish mexanizmi 
20 
Ta‘sirotnmg bo
<
sag
‘
a kuchi: Reobaza va xronaksiva 
22 
Labillik 
22 
Refraktorlik 
22 
Qo
‘
zg
‘
alishning natriy-kaliy nasosiga ta‘siri 
23 
MUSKUL FIZIOLOGIYASI 
23 
Ko'ndalang-targil muskullarning xossalari 
23 
Muskul qo'zgaluvehanligi va o'tkazuvchanligi 
24 
Qissarish turlari 
24 
Muskulnmg yakka qisqarishi 
25 
Qisqarishlarning qo
‘
shilishi va tetanus 
26 
Harakat birliklari 
27 
Muskullarning ishi va kuchi 
28 
Miofibrillalarning tuzilishi va qisqarish vaqtida o'zgarishi 
29 
Muskul qisqarishming mexanizmi 
30 
Muskul qisqarishming bioenergetikasi 
32 
Silliq muskul 
32 
MARKAZIY NERV TIZIMINING UMUMIY FIZIOLOGIYASI 
3‘ 
Neyron va glial hujayralar fiziologiyasi 
37 
Neyron turlari 
3S 
Glial hujayralar 
38 

---

308 
Nerv tolalari 
39 
Sinapslarning tuzilishi va ishlash mexanizmlari 
45 
Kimyoviy sinapslar 
45 
Elektr sinapslar 
47 
Aralash sinapslar 
48 
Reflektor yoy va reflekslar tasnifi 
48 
Neyron zanjirlari, nerv markazlari va ular faoliyatining asosiy qonuniyatlari 
49 
Nerv markazlariping xossalari 
51 
Qo
‘
zg
‘
alishni bir tomonlarna o
‘
tkazish 
51 
Qo'zgalishni to‗xtatib o'tkazish 
52 
Qo
‘
zgalishlar ritmini o'zgartirish 
52 
Nerv markazlariniig charchashi 
52 
Nerv markazlarining tonusi 
52 
Nerv markazlarining kislorod yetishmovchiligiga sezgirligi 
53 
Nerv markazlarining ba‘zi zaharlarga va dorilarga sezgirligi 
53 
Dominanta 
53 
Tormozlanish 
54 
Qaytar (postsinaptik) tormozlanish 
54 
Presinaptik tormozlanish 
55 
Payvasta (retsiprok) tormozlanish 
55 
Pessimal tormozlanish 
56 
Qo'zgalishdan keyingi tormozlanish 
57 
MARKAZIY NERV TIZIMINING XUSUSIY FIZIOLOGIYASI 
57 
Orqa miya 
57 
Orqa miyaning reflektor faoliyati 
58 
Orqa miya o'tkazuvchi у o
‘
Harming faoliyati 
60 
Spinal karaxtlik 
62 
Uzunchoq miya va Varoliy ko‗prigi (keyingi miya) 
63 
Keyingi miya reflekslari 
63 
0
‘
rtamiya 
65 
0
‘
rta miya yadrolarining faoliyati 
65 
Detserebratsiyalash rigidligi 
66 
Keyingi miya, o
‘
rta miya (miya stvoli)ning tonik reflekslari va harakatlarni 
boshqarishdagi ishtiroki 
67 
Tonik reflekslar 
67 
Rostlash reflekslari 
68 
Statokinetik reflekslar 
68 
To‗rsimon formatsiya faoliyatlari 
69 
To
‘
rsimon for matsiya va orqa miya (retikulo-spinalaloqadorlik) 
69 
To
‘
rsimon formatsiya va katta yarimsharlar po
‘
stlog
f
i retikulo-kortikal 
aloqadorlik) 
70 

---

309 
Miyacha 
71 
Miyacha faoliyati 
72 
Oraliq miya va po'stloqosti yadrolari 
73 
Gipotalamus 
74 
Gipotalamusning vegetativ faoliyatlar boshharilishidagi ishtiroki 
75 
Gipotalamusning tana harorati barqarorligini saqlashdagi ishtiroki 
75 
G ipotalamusning fe‘l-atvor shakllanishida ishtiroki 
75 
Gipotalarno-gipofizar tizim 
76 
Gumbaz (limbik) tizimi 
76 
Limbik tizim va hissiyotlar 
77 
Bazal yadrolar 
79 
Katta yarimsharlarpo‗st!og'i 
80 
Bosh miya potlog‘ining sensor qismlari 
81 
Miya у arimsharlarining motor sohalari 
81 
Po'stloq sohalari ustunlar tamoyili 
82 
Miya po'stlog'idagi elektr hodisalar 
83 
Elektroensefalografiy 
83 
Yuzaga chiqarilgan potensialla 
84 
Miya po'stlog'ining harakatlarai boshqarishdagi ishtiroki 
84 
Avtonom nerv tizimi 
86 
Simpatik nerv tizimi 
86 
Parasimpatik nerv tizimi 
87 
Metasimpatik nerv tizimi 
89 
Avtonom reflektor yoylarning afferent va oraliq qismlari 
89 
Avtonom reflektor yoylarning efferent qismi 
90 
Avtonom nerv tizimi sinapslari 
90 
Avtonom nerv tizimi mediatorial! 
91 
Avtonom nerv tizimining reflektor faoliyati 
93 
Avtonom nerv tizimining faoliyatlarga ta‘siri 
93 
Avtonom nerv tizimini boshqaruvchi markazlar 
95 
ICHKI SEKRESIYA BEZLARI FIZIOLOGIYASI 
96 
Gormonlarning ta‘sir ko'rsatish mexanizmlari 
97 
Gipoflzning ichki sekresiyasi 
98 
0
‘
sish gormoni. 
98 
Bo
‘
ydorlik (gigantizm), akromegaliya 
98 
Gipofizar nanizm (mittilik) 
99 
Prolaktin 
99 
Gipoflzning glandotrop gomionlari 
101 
Gonadotrqp gormonlar 
101 
Tirotrop gormon 
101 
Adrenokortikotrop gormon 
101 
Gipoflzning orqa bo'lagi 
102 

---

310 
Gipotalarno-gipofizar tizim 
103 
Adenogipofiz tomonidan boshqariladigan ichki sekresiya bezlari 
105 
Buyrak usti bezining po
‘
stloq qismi 
106 
Qalqonsimon bez 
107 
Jinsiy bezlar 
108 
Jinsiy gormonlarning homila jinsi shakllanishidagi roli 
108 
Balogatga yetishda jinsiy gormonlarning roli 
108 
Ayol jinsiy sikli 
109 
Homiladorlik davrida kuzatiladigan gormonal o‗zgarishlar 
110 
Jinsiy gormonlarning ekstragenital ta‘siri 
110 
Faoliyatiga gipofiz gormonlari bevosita ta‘sirqilmaydigan ichki sekresiya bezlari 110 
Me‘da osti bezining endokrin faoliyati 
110 
Buyrak usti bezining mag'iz qavati 
111 
Suv va tuz almashinuvini boshqarishda ishtirok etadigan gormonla 
112 
Kalsiy va fosfor muvozanatini ta‘minlovchi gormonlar 
113 
Epifiz 
114 
Ayrisimon bez (timus) 
115 
To`qima gormonlari 
115 
Enterin gormonlari tizimi 
115 
Boshqa to'qimalarning gormonlari (fiziologik faol aminlar va peptidlar) 
116 
XUSUSIY FIZIOLOGIYA 
118 
ICHKI MUHIT SUYUQLIKLARI FIZIOLOGIYASI 
118 
Qon tizimi 
118 
Qonning asosiy vazifalari 
118 
Qon hajmi va tarkibi 
119 
Qonning fizikaviy-kimoviy xossalari 
120 
Qonplazmasi 
122 
Plazma oqsillari va ularning ahamiyati 
123 
Qonning shaklli elementlari 
123 
Eritrotsitlaniing cho`kish tezligi (EChT) 
126 
Leykotsitlar 
126 
Qon plastinkalari 
129 
Qon oqishining to'xtashi (gemostaz) 
130 
Qon ivish jarayoni asoslari 
130 
Qonni ivituvchi omillar 
131 
132 
Qon ivishiga qarshi tizim 
Qon ivishining. boshqarilishi 
133 
Odam qoni gumhlari 
133 
Qon hosil bo`lishi (gemopoez) va uning boshqarilishi 
135 
Limfa 
136 
Hujayralar oralig'i suyuqligi 
137 

---

311 
YURAK FIZIOLOGIYASI 
137 
Yurak avtomatiyasi 
139 
Yurak muskulining qo‗zg
‘
aluvchanligi 
139 
Yurakning o
‘
tkazuvchi tizimi 
140 
Elektrokardiografiya 
141 
Yurak muskulining qisqaruvchanligi 
142 
Yurak sikli bosqichlari 
143 
Yurak zarbi va tonlari 
143 
Qonning sistolik va minutlik (daqiqa) hajmi 
144 
Yurak faoliyatini boshqarish mexanizmlari 
144 
Intrakardial boshqaruv mexanizmlari 
144 
Hujayralararo boshqarish mexanizmlari 
145 
Yurak ichidagi periferik reflekslar 
145 
Ekstrakardial boshqaruv mexanizmlari 
146 
Sayyor va simpatik nervlarning yurakka tonik ta‘siri 
147 
Gipotalamusning yurak faoliyatini boshqarishdagi ishtiroki 
147 
Bosh miya po
‘
stlog‘ining yurak faoliyatiga ta‘siri 
147 
Yurak faoliyatining reflektor boshqarilishi 
148 
Yurak faoliggining gumoral boshqarilishi 
148 
QON TOMIRLAR FIZIOLOGIYASI 
149 
Gemodinamika asoslari 
149 
Qon tomirlarning faoliy tasnifi 
150 
Tomirlar tizimidagi qon hajmi 
151 
Arteriyalarda qon oqishi 
151 
Arteryal tomirlarda qon bosmi 
152 
Arterial puls 
153 
Venalarda qonning harakati 
154 
Vena pulsi 
155 
Mayda tomirlarda qonning oqishi (mikrosirkulyatsiya) 
155 
Mikrosirkulyator havzada diffuziya yo`li bilan modda almashinuvi 
157 
Mikrosirkulyator havzada filtrlanadigan modda almashinuvi 
157 
Tomirlarda qon harakatining boshqarilishi. 
158 
Qon aylanish tizimning boshqarilishi 
159 
Qisqa muddatli boshqaruv mexanizmlari 
159 
Davomi o'rtacha bo`lgan boshqaruv mexanizmlari 
160 
Qon aylanishining uzoq davom etuvchi boshqaruv mexanizmlari 
161 
Markaziy nerv tizimining qon aylanishiniboshqarishdagi ishtiroki 
162 
Ba‘zi a‘zolarda qon aylanishining xususiyatlari 
163 
NAFAS FIZIOLOGIYASI 
165 
Tashqi nafas 
166 
Nafas olish mexanizmi 
166 
Nafas chiqarish mexaniZmi 
166 

---

312 
Nafas vaqtida o‗pka hajmining o‗zgarishi plevra bo
‘
shlig‘idagi va 
167 
alveolalardagi bosim 
Havo yo`llari 
168 
O‘pka ventilyatsiyasi, hajm va sigimlari 
169 
O'pkada gazlar almashinuvi 
171 
O'pkada gazlar diffuziyasi 
171 
To'qimalarda gazlar diffuziyasi.. 
173 
Qonning kislorod tashishi 
173 
Qonning karbonat angidrid tashishi. 
174 
Nafasning boshqarilish 
175 
Nafas markazi 
175 
Mexanoretseptorlardagi vujudga keladigan reflekslarning nafasni 
176 
boshqarishdagi ahamiyati 
O'pkaning cho'zihshga sezuvchan retseptorlar 
176 
Irritant retseptorlar 
176 
Markaziy nerv tizimining nafasni boshqarishdagi ishiroki 
177 
Nafasning gumoral boshqarilishi 
178 
Chetdagi arterial xemoretseptorlar 
178 
Markaziy xemoretseptorlar 
178 
Turli sharoitlarda nafasning xususiyatlari Jismoniy ish paytidagi nafas 
179 
Nafasga issiq va sovuq haroratning ta‘siri. 
180 
Pasaygan atmosfera bosimida nafas olish 
180 
Yuqori atmosfera (gazlar) bosimida nafas olish 
181 
Himoyaviy nafas reflekslari 
182 
Nafas va nutq 
182 
HAZM FIZIOLOGIYASI 
182 
Ochiqish Va to‗yishning fiziologik asoslari 
183 
Ovqatning og
e
iz bo‗shlig'ida qayta ishlanishi 
184 
Chaynash 
184 
So`lak ajralishi 
184 
So`lak tarkibi 
184 
So`lak ajralshining boshqarilishi 
185 
Ogiz bo‗shlig'ida so'rilish 
185 
Yutish 
186 
Me‘dada ovqat hazmi 
186 
Me‘daning sekretor faoliyati. 
187 
Me‘da shirasi tarkibi 
187 
Me‘da sekresiyasi bosqichlari va sekretsiyani boshqarish mexanizmlari 
188 
Me‘dasekretsiyasining miya bosqichi 
188 
Me‘da sekretsiyasining me‘da bosqichi 
189 
Me‘da sekretsiyasining ichak bosqichi 
190 
Me‘daning harakat faoliyati 
190 

---

313 
Me‘daning sourish, ekskretor va hazmga aloqador bo`lmagan faoliyatlari 
192 
Ingichka ichakda ovqat hazmi 
192 
Me‘da osti bezining sekretor faoliyati 
192 
Pankreatik shira ajralishining ovqat sifatiga moslashishi 
193 
Me‘da osti bezidan shira ajralishining boshqarilishi 
193 
Jigaming ovqat xazm qilishdagi ishtiroki 
195 
Jigarning vazifalari 
195 
O`T-safro hosil bo`lishi va uning tarkibi 
195 
0‘thosil bo`lishining boshqarilishi 
198 
O`T-safro ajralishi 
199 
Ingichka ichakning ovqatni hazm qilishda va o
‘
zlashtirishdagi ishtiroki 
200 
Ichak sekreStsiyasi va ichak shirasining tarkibi 
200 
Ichak fermentlari 
200 
Bo‗shliqdagi
;
hujayra ichidagi va membrana yuzasidagi hazmlar Bo
‘
shliqdagi 
hazm 
201 
Hujayralar ichidagi hazm 
202 
Membrana hazmi 
202 
So'rilish 
20‘ 
So
‘
rilish mexanizmlari 
205 
Oqsillar parchalanishi nahsulotlarining so
‘
rilishi 
206 
Uglevodlarning so'rffishi 
206 
Yoglarning so'rilishi 
207 
Suv aa anorganik tuzlarning so
‘
rilishi 
208 
Ingichka ichakning harakat faoliyati 
209 
Yo
‘
g
‘
on ichakdagi hazm 
212 
Yo'g'on ichak shirasi 
212 
Yo
‘
gon ichak harakatlari 
212 
Najas shakillanishi 
213 
Xojat(defekatsiya) 
213 
Yo`g
c
on ichak mikroflorasi 
21‘ 
Yuqori haroratning hazm tizimi faoliyatiga ta‘siri 
215 
MODDA VA ENERGIYA ALMASHINUVI 
215 
Oqsillar almashinuvi 
216 
Azot muvozanati 
216 
Ovqat oqsillarining aminokislotalar tarkibi Oqsillarning biologik qiymati 
217 
Oqsillar almashinuvining boshqarilishi 
218 
Yoglar almashinuvi 
218 
Yog
‘
almashinuvining boshqarilishi 
219 
Uglevodlar almashinuvi va ovqatlanishdagi. ahamiyati 
220 
Uglevodlar almashinuvining boshqarilishi 
220 
Suv va mineral tuzlar almashinuvi 
221 
Vitaminlar 
223 

---

314 
Suvda eriydigan vitaminlar 
223 
Yog
‘
da eriydigan vitaminlar 
22‘ 
Energiya almashinuvi 
225 
Organizmning energiya sarfrni tekshirish (kalorimetriya) 
225 
Bevosita kalorimetriya 
225 
Gazlar almashinuvi — organizm energetikasining ko
‘
rsatkichi(bilvosita 
kalorimetriya) 
226 
Nafas koeffitsienti 
227 
Energiya almashinuvini tashkil qiluvchi qismlar 
227 
Asosiy almashinuv 
227 
Ovqatning o
‘
ziga xos dinamik ta‘siri 
228 
To
‘
g
‘
ri ovqatlanish asoslari 
229 
Tana haroratini boshqarish (termoregulyatsiya) 
232 
Gipotermiya va gipertermiya 
235 
AJRATUV FIZIOLOGIYASI 
236 
Buyraklar faoliyati 
237 
Nefron buyraklarning. funksional birligi 
237 
Siydik hosil bo`lishi 
238 
Koptokchalardagi filtrlanish 
238 
Kanalchalardagi qayta so`rilish 
239 
Kanalchalardaga sekresiy a 
242 
Anorganik moddalar sekretsiyasi 
242 
Siydikning osmotik bosimi oshirish va pasaytirish mexanizmlari 
243 
Buyraklarning inkretor faoliyati 
247 
Siydik miqdori, tarkibi va xossalari / 
248 
Siydik chiqarish 
248 
Teri fiziologiyasi 
249 
ANALIZATORLAR FIZIOLOGIYASI 
251 
Analizatorlarning umumiy fiziologiyasi. Retseptorlar va ularning tasnifi 
252 
Retseptorlarning qo‗zg'alishi 
253 
Analizatorlar tuzilishining umumiy tamoyillari 
254 
Analizatorlar faoliyatining umumiy tamoyillari 
255 
Analizatorlarning adaptatsiyasi 
257 
Analizatorlarning xususiy fiziologiyasi. Ko
e
ruv analizatori 
258 
Ko‗zning optik tizimi va ko
‘
z akkomodatsiyasi 
258 
Yaqindan va uzoqdan ko‗rish 
259 
Qorachiq va qorachiq refleksi 
261 
To
‘
r parda 
261 
Fotoretseptorlarning qo‗zg'alishi va fotokimyoviy reaksiyalar 
263 
Rang ko‗rish 
264 
Rang ko
‘
rish nazariyasi 
265 
Rang ko
‘
rlik 
266 

---

315 
Eshituv analizatorlari 
266 
Tashqi quloq 
267 
0
‘
rta quloq 
267 
Ichki quloq 
268 
Eshituv tiziminining o'tkazuvchi yo'llari va po‘stloq markazi 
269 
Ikki quloq bilan eshitish 
270 
Vestibulyar analizator 
270 
Proprioretseptsiya 
272 
Proprioretseptorlar 
272 
Muskul duklarida va Golji tanachalarida qo
‘
zg'alishning hosil bo`lishi 
274 
Haroratni sezish 
275 
T ermoreseptorlar 
276 
Termoretseptorlar adaptatsiyasi, issiq va sovuqni sezish bo'sag‘asi 
277 
Og‘riqni sezish 
277 
Og‘riq rsseptorlari adaptatsiyasi 
278 
Xemoretseptor sensor tizimlar 
278 
Xid bilish 
279 
Ta'm bilish retsepsiyasi 
280 
V isseroretsepsiy a 
282 
Integrativ faoliyatlar 
283 
OLIY NERV FAOLIYATI 
283 
Shartsiz refleks va instinktlar 
283 
Shartli reflekslar 
284 
Shartli refleks hosil qilish qoidalari 
284 
Shartli reflekslar tasnifi 
284 
Shartli refleksning vujudga kelish mexanizmlari 
285 
Shartli reflekslarning tormozlanishi 
286 
Shartsiz tormozlanish 
286 
Shartli tormozlanish 
287 
Miya po
‘
stlog‘ida ta'sirotlarning tahlili va sintezi 
288 
Ko'chirib ulash 
288 
Dinamik stereotip 
289 
Miya po
‘
stlog'ida irradiatsiya (yoyilish) va konsentratsiya (to'planish) 
jarayonlari 
289 
Miya po
‘
stlog'ida musbat va manfiy induksiya 
290 
Oliy nerv faoliyati turlari 
290 
Inson oliy nerv faoliyatining xususiyatlari 
292 
Ijtimoiy omillarning ikkinchi signal tizimi rivojlanishidagi ahamiyati 
293 
HISSIYOTLAR 
294 
Hissiyotlarning turlari va biologik ahamiyati 
294 
Hissiyotlar nazariyasi 
295 
Miya turli tuzihnalarining hissiyotlar riojlanishidagi ahamiyati 
295 

---

316 
Hissiy. zoViqish 
296 
Xotira 
297 
Diqqat 
299 
Ikkinchi signal tizimi va abstrakt tafakkur 
300 
Miya po
‘
stiogining ikkinchi signal tizimi faoliyatiga daxldor sohalari 
301 
Odamning maqsadga erishishga qaratilgan faoliyatlari mexanizmi 
303 
Uyqu, tush ko‘rish, gipnoz 
304 
Uyquning biologik ahamiyati 
306 
Uyquning buzilishlari 
307 
Tush ko
‘
rish 
307 
Gipnoz 
308 
Oliy nerv faoliyatining shikastlanishlari. Nevrozlar 
309 
Tashqi va ichki muhit omillarining ohy nerv faoliyatiga ta‘siri 
309 
Miyaning qon bilan ta‘minlanishming oliy nerv faoliyati uchun ahamiyati 
310 
Gormonlarning oliy nerv faoliyatiga ta‘siri 
311 
Tashqi muhit omillarining oliy nerv faoliyatiga ta‘siri 
312 
Moslashish (adaptatsiya) asoslari 
312