Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda
I bob Mo’g’ullar bosqini va unga qarshi kurash tarixshunosligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
5aec47bd72400
|
I bob Mo’g’ullar bosqini va unga qarshi kurash tarixshunosligi.
1.1.Mo’g’ul bosqini arafasida Xorazmshohlar davlati. Muhammad Xorazmshox qipchoqlarga qarshi bir qadar muvaffaqiyatli kurash olib bordi. Sig’noq yerlari ham xorazmshoh davlatiga qo’shib olindi. Sig’noq hukmdorining ikkala o’g’li ham xorazmga bo’ysunganligi manbalarda ta’kidlab o’tilgan. Muhammad shimoldagi qipchoqlarga qarshi yurishlarni tashkil qildi. Ular qirg’iz cho’llarida yashashgan. Shunday yurishlardan birida tasodifan Chingizxon qo’shinlari bilan to’qnashib qoldilar. Bu to’qnashuvlar haqida 4 ta bir-biridan mustaqil ma’lumotlar keltirilgan. Ular tarixchilar; Ibn al-Asr, Nasafiy, Jurjoniy va Juvayniylar. To’rtalasi ham tarixchi hisoblanadilar. Ammo bu to’rtala muallif ham xorazmshohning O’rta Osiyoga yurishlari haqida og’ir holat Ibn al-Asr, sultonning mo’g’ullarga qarshi yurishi ichki ziddiyatli holatlardan so’ng amalgam oshirilgan(1218-y) Nasafiy esa bu xranalogik xatoni to’g’irlab yurish hijriy 612-yil (1215-16) amalga oshirilganligini aytib o’tadi. Ibn al-Asir esa mo’g’ullar bilan sulton qo’shinlari bilan o’rtasidagi jangni sultonning Kuchluk ustidan erishgan g’alabasidan so’ng, ya’ni 1218-yil sodir bo’lganligini aytadi. Bu vaqtda Kuchluk Sharqiy Turkistonda edi. Keyin Sariko’lga qochgan,bu bilan birga mo’g’ullar bilan xorazmshoh o’rtasidagi to’qnashuv To’rg’ay viloyatida bo’lib o’tgan. Jurjoniy hijriy 615-yildagi (1218-yil) voqeani shunday ma’lum qiladi. Sulton bu vaqtda Qodirxonni taqib qilgan, tatarning o’g’li (?) Yusuf (boshqa joyda muallif uni “Tayaktin Yemuk o’g’li” yana o’g’li deb atagan, 8 (yemak-kemek qabilalaridan biri qipchoqlarga yaqinroq bo’lgan Qodirxon merkitlar kinyazi bo’lishi mumkin.) Sulton Turkistondagi Yugur degan joygacha borgan. Bu yerda tataristonni taqib qilgan bo’lishi mumkin. Yegur- qanaqa joy? (ba’zi o’rinlarda Yegur deyilgan) Xitoy tarixida bu joy ma’lum qilingan. Qipchoqlar mamlakatidagi joy bo’lishi ta’kidlanadi. Tadqiqotchilar bu holatlarni o’z asarlarida ko’rsatib o’tadi. 3 Subuday bu yerda merkitlarni mag’lubiyatga uchratib, Yuygu deb nom bergan. Yana boshqa bir joyda Yuy-gu-na-mi merkutlar boshlig’i ekanligi ham aytib o’tilgan. Yugur-qipchoqlar mamlakatida unvon sifatida e’tirof etilgan. Rasmiy hujjatlarda ham eslatib o’tilgan. Juvayniyning ma’lumotiga ko’ra Muhammad o’zaro tarqoqlikdan, tartibsizlikdan so’ng, Buxoroda o’rnashgan. Sha’bon oyining sakkizinchi kunida-shavval oyining oninchi kuniga qadar (hijriy 615-yili 1218-yil 30-oktyabridan 30-dekabr kuniga qadar) sulton keyin Samarqandga yo’l olgan Kuchlukka qarshi yurish qilish uchun bu vaqtdan shunday ma’lumot keldiki, Qang’ (qipchoq) mamlakatidan Chingizxon bilan voqealar holatlar sodir bo’lganligi sulton o’z qo’shinlarini Buxoro va Dijand orqali yuborgan. Shu yerda Merkitlardan tashqari Chingizxon qo’shinlari ham taqibni boshlab yuborgan. Boshqa joyda Juvayniy ta’kidlab o’tadiki, Tukto’xon bundan oldin Kuchluk bilan o’zaro ziddiyatga borib tark etgan. Kem-kemchek qirg’izlar yurti ekanligi ma’lum qilinadi. Jo’jiga qarshi aynan shu yerda elchi yuborilgan. Xorazmshoh Samarqandga qaytishidan ehtiyyotkorlikka berilishi lozim edi. Shu yerda qolgan qo’shinlar Yemuga o’tdi. Bir qadar katta kuch bilan ishonch hosil qilgan “bir o’q bilan ikki quyonni urishni” 3 Бартольд В.В. Сочинеия том 1 М 1963 стр 433-434. 9 mo’ljallagan merkutlar bu yerlarda mo’g’ullar tomonidan vayron qilingan edi. Sulton faqat Chingizxon qo’shinlari bilan to’qnashishi muqarar edi. Shubhasiz mo’g’ul qo’shinlari Xorazmshoh ishlari haqida ma’lumotga ega bo’lgan. Haqiqatdan ham merkitlarning ta’qib qilinishi; oxirida qipchoqlar mamlakatidan qochganligi to’g’risida; Xulxegom Mergen boshchiligida ahvol o’rganib chiqilgan. Mo’g’ul va Xitoy manbalarida, Rashidaddin ma’lumotlarida ham guvohliklar beriladi. Merkitlar buqa yilidan (1217 y) yengilganligini aytib o’tadi. Mo’g’ul qo’shinlariga subuday va Toxuchar qo’mondonlik qilganligi, yurishda Chingizxonning o’g’li Jo’ji ishtirok etganligi aytib o’tiladi. Juvayniy, Nasafiy va Jurjoniylar ularni mo’g’ul yo’lboshchilari deb ataydilar. Xulxugan haqida ham aytiladi. 4 Rashidaddin, tarixchilar keltirgan ma’lumotlarga xronologik xatolar borligi, cho’chqa yilini (1215) , sichqon yili (1216)ni aytganligi esa tan olinadi. Hijriy yil ham xronologik jihatdan noto’g’ri berilgan. Movaraunnahrni bosib oinishini ilon yili (1221) deb ko’rsatishgan. Juvayniyning hikoyalaridan xulosa qilish mumkinki, merkitlarning yo’q qilinishi Jo’jining qirg’izlarga yurishi bilan bog’liq bo’lgan. BU yurish xususida Juvayniy ham o’z ma’lumotlarini yozib qoldirgan. Bu 1218-yil sodir etilgan. Xorazmshox mamlakatidagi oxirgi voqealar xususida Nasafiy ma’lumotga ega emas deb aytaolmaymiz. Bu rad qilinmaydi. Ammo hozircha bizda Sultonning Turg’ay viloyatiga yurishi aniq qachon bo’lganligi haqida ma’lumot yo’q. Bu 1215-1216 yil qishida boshlanganligi, mo’g’ullar bilan to’qnashuv 1216 – yil yozida bo’lganligi ham shular jumlasidandir. 4 O'sha kitob I-tom. 435 bet 10 Nasafiyning aytishicha, sultonning (Muhammad Xorazmshox) 60.000 lik qo’shini Irgiz sohiliga qadar borgan. Daryo orqali o’tish mumkin emasdi. Uning yuzasi muz bilan qoplangan. Ma’lumki bu voqealar bahordan ilgariroq sodir etilgan. Muz otliq qo’shinlarga xalaqit berishi mumkin emasdi. Daryo muzdan tozalangach, Muhammad merkitlar mag’lub bo’lgan jang maydonigacha yetib brogan. Juvayniy bu joyni Kayla daryosi o’rtasida deb tasvirlaydi. Kayla va Kimoch orasi jarohad olgan musulmonlardan biri bilar ediki, jang aynan shu kuni sodir bo’lgan; sulton g’oliblarning ortidan quvish, kelgusi kun yetib olishni mo’ljallagan. 5 Jo’ji va boshqa mo’g’ul qo’mondonlari musulmonlar bilan jang qilishni xoxlamagan. Chingizxon bularni faqat merkitlarga qarshi urushga yuborganligini e’lon qilishgan. Ikkala tomon qo’shinlarning o’ng qanoti kuchli bo’lib dushmanning chap qanoti ustidan g’alabaga erishishi mumkin edi. Musulmonlar qo’shinining o’ng qanotiga Xorazmshohning katta o’g’li- Jaloliddin boshchilik qilgan. U jasur bo’lib, musulmonlarni mag’lubiyatdan qutqarib qolishi mumkin edi. Kelgusi yili mo’g’ullar musulmonlarni aldaydi. Dushmanlar o’z lagerini tark etgan edilar. Sultonning nima uchun ochiq jang taktikasini qo’llamaganligi ilgari suriladi. Musulmon hukumdorlari orasida sultonga raqobatchi yo’q edi. 1215-yil Muhammad Xorazmshoh uzil- kesil o’z davlatini birlashtirdi. Guriylar podsholigining sobiq yerlarini to’liq qo’shib oldi. Unga o’g’li Jaloliddinni boshliq etib tainlaydi. Guriylar davlatining tarkibiga bir qator viloyatlar kirgan. Shimolda Amudaryodan boshlangan. Hukmdorlar orasidan xorazmga asirlikka tushgan. Vaxsh humdori Djamol ad-din Umar aslida Malikshohning 5 O'sha kitob I-tom. 436 bet 11 davomchilari edi. Jurjoniy ham shuni aytib o’tgan. Bu vaqtda sulton Movorounnahrdad edi. Ko’chmanchilar bosqini tazyiq solayotgan bo’kib, uning qo’mondonlari deyarli butun forsni bo’ysundirgan. Hatto qutbada Muhammad nomi o’qitila boshlagan. Muhammadning g’arbddagi birinchi muvofaqqiyatsizligi arab xalifasidan hutbaga uning nomini kiritishni talab qilganligida edi. Aynan Bog’dodda uning nomi hutbaga kiritilishi kerak edi. Xalifa dunyoviy hokimiyat xorazmshoh foydasiga bo’lishini rad qilgan. Bunday istakni biz Takash davrida ham ko’rganmiz. Muhammad ushbu maqsadda Bog’dodga xorazmlik qozi mujjir ad-din Umar bin Said (bu nom tarixchi Nasafiy malumotidan olingan) boshchiligidagi elchilarni yuborgan. Bog’dod hukumati buni qatiyan rad qiladi. 6 Ular ham xorazmshoh huzuriga shayx Shaxobiddin Suqravirdini yuborgan. Juvayni va Nasafiyning ma’lum qilishicha, shayx sulton saroyida qabul qilingan. Ammo unga yuksak hurmat bildirilmagan. Shayx unga payg’ambarning hadislarini kiritishni taklif qilgan. Sulton unga rozilik bildirsada,quyidagicha javob bergan;”Men turkiy xalq bo’lsamda arab tilini yaxshi bilmayman. Ammo hadisning ma’nosini har qanday holatda ham tushinaman”. Shayx boshchiligidagi elchilar o’z maqsadlariga erisha olmadilar. Faqat ikkala tomon hukmdorlari o’rtasidagi dushmanlik kuchayib brogan. Sultonni javobi keng fikr yuritish, aqlga saoslangan edi. Islom jamiyatiga hurmat ruhida ekanligini ma’lum qilgan edi. 7 Xorazmshoh 1217-yil Eronda o’z hokimiyatini o’rnatdi. Shu yili qish faslida qo’shini Hamadondan Bog’dodga yo’l oldi. Gurjistondagi qor bo’ronlari ta’sirida sultonning 6 Бартольд В.В. Образование империи Чингисхана, Собрание сочинений. Т.V. М., 1968. стр 437 7 O'sha kitob 438 bet. 12 qo’shini muvofaqqiyatsizlikka uchradi. Qolgan bir qismi kurtlar tomonidan yo’q qilingan. Kichik bir qisim Muhammad huzuriga qaytib keldi. Xorazmshohning muvoffaqiyatli holatiga qatti zarba bo’ldi. Xalq buni muqaddas tizimga shak krltirish deb ham baholagan. Ibn al-Asrning ma’lumotlariga ishonadigan bo’lsak Muhammad ko’chmanchilarning movorounnahrga bosqinchilik qilishidan xavfsirab sharqqa qaytgan. Ammo bir necha bor xalifaga dushmanlik munosabatidan voz kechmagan. 1218-yil fevral oyida Nishourda Nosirning ismi hutbadan chiqarilganligi, halifa Nosir vafot etganligi elon qilindi. Marv, Balx, Buxoro, Saraxsda ham bu ma’lumotlar keng yoyilgan. Ammo Xorazm, Samarqand, Hirotda bu haqida gap-so’z tarqalmagan. Nasafiyning ma’lumot berishicha Muhammad o’zining bu muvoffaqiyatsizligidan so’ng Bog’dod bilan kelishish yo’llarini izlagan. Bir qator shaharlarda, jumladan Xorazmda ham hutba bekor qilinmagan edi. Sulton bilan uning onasi o’rtasidagi nizolar bilan bog’liq holatda bu, ya’ni jamoatchilik fikrini o’zgartirish juda ham muhim edi. Harbiy tabaqalar va din arboblarining ko’pchiligi sultonni onasi tarafga o’tib ketdilar. 1216- yildayoq xorazmshohning sgayx Najmiddin Bog’dodiy bilan bo;lgan munosabati alohida o’rin egallaydi. Yosh shayx haqoratlanganligi jar solingan. Shayx Najmiddin Kubroning shogirtlaridan biri edi. U Kubroviylarning sufiylik ordeniga asos slogan. Najmiddin Kubroning xalq orasidagi ta’siri katta edi. 8 Shayxning xalqqa ta’sir o’tkazishi dunyoviy hukumdor uchun xavotirli holat edi. Shayx o’z muridlariga hukumdor yozgan maktublarni ham tushintirishga harakat qulgan. Unda hukumdor bilan qanday 8 O'sha kitob 439 -440 bet. 13 munosabatda bo’lish ilgari surilgan. Juvayni va Nasafiylarning ma’lumot berishicha imom Shazobiddin Xvosiy Xorazmshoxlar saroyida katta lavozimda ishlagan. Shatz bilan sulton Muhammad o’rtasidagi nizo siyosiy holatni o’zgartirib yuborushi ham mumkin edi. XIII-asr mualliflarining ko’pchiligi bu voqealarga e’tibor qaratmagan. Keyingi manbalarda aytilishicha, shayx sultonnig onasi bilan ishqiy aloqada bo’lganlikda gumon qilinib, o’ldirilgan. Ammo sultonning onasi bilan shayxning munosabatlari yaqin bo’lganligi doimo tasdiqlangan emas. Muhammad turk qo’shinlariga juda ham muhtoj edi. Yollanma qo’shinlari xorazmshoxning asosiy harbiy kuchini tashkil etgan. Al- Kotib as-Samarqandiy sulton Sanjar haqida qiziqarli voqealarni hikoya qilgan. Xorazmshohlar davlatida asosiy lavozimlar qanday bo’lganligi rasmiy hujjatlarda aytib o’tilgan. Saljuqiylar imperiyasida bo’lgani singari xorazmshohlar davlatida vazir, qozi, muztavfiy oliy lavozim hisoblangan. XII-asrdagi vakil va mushrif atamalari bir qadar o’zgargan. “saroy vakili”dan tashqari “xususiy devon vakili” ham eslatib o’tilgan. “Bakila Hiroj” ham amal qilgan. Vakil pul tizimini nazorat qilgan. Provensiyalarda bunday vazivalarni mushriflar bajarishgan. Vazirlik boshliqlari tumanlarda ham o’z ta’sirini ham o’tkaza olgan. Faqat tumandagi vazirlar oliy buyruq bilan tayinlangan. 9 Ayniqsa viloyatlardagi noiblar katta vakolatarga ega bo’lishgan. Saljuqiylar davlatiga qarama-qarshi o’laroq, Xorazmshohlar davlatida harbiy lavozim – Jondarning ahamiyati katta edi. Hujjatlarda Takash nomidan yozilishicha, jondor – “gvardiyadagi eng ta’sirli kishidir”. U hatto sulton 9 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сборник сочинений. Т-1. М., 1963. cтр 441- 442. 14 chiqargan o’lim jazolarini ham ijro etgan. Muhammad Ayozga Jaxon – Paxlavon unvoni berilib, 10.000 qo’shinga boshliq etib tayinlangan. Byurokratiya boshliqlarining qudrati haqida biz kamroq ma’lumotga egamiz. Vazirlarning ham lavozimlariga muvofiq egalik qilishi bevosita amal qilgan. Muhammad Xorazmshoxning vaziri Miron ul-mulk Muhammad Ma’sud al-Xaravining otasi ham Takash hukumronligi davrida Vazir bo’lib ishlagan. Saljuqiylar davridagi harbiy imtiyoz tizimi keng yoyilgan. Takash davrida Barchinlig’kent noibi etib tayinlangan, harbiy boshliqlardan biriga devoni arz (harbiy devon, vazirlik) orqali Rabot-Tug’onin qishlog’I in’om tariqasida berilgan. Katta-katta hududlar mulk sifatida ham ajratib berilgan. Jagon Dog’duga Nuxas qishlog’i mulk sifatida taqdim qilingan. Qonuniy asosda o’z mulklariga aylantirib olishgan. Onasining sevgilisini o’ldirilishiga qaramasdan, sulton Bog’dodga bo’lgan yurishiga qadar onasining barcha xoxish-istaklarini bajargan. Nizom ul-Mulk Muhammad xoravi vazirlik lavozimidan tushirilgandan keyin, sulton onasining taklifiga ko’ra bu lavozimga Muhammad Binni Solixni tayinlagan. Muhammad Binni Solix sulton onasiga ilgari g’ulom bo’lib xizmat qilgan. Unga Nizom ul- Mulk va Nosir ad-din unvoni berilgan.Aynan onasining fikri bilan sulton taxt merosxo’ri sifatida kichik o’g’li Qutbiddin O’zloqshoxni tayinlagan. Onasi qabilaviy kelib chiqishiga ko’ra Turkon –xotun deb murojaat qilingan Katta o’g;li Jaloliddin Manguberdi esa, Hirotdan tashqari guriylarning sobiq yerlariga egalik qilardi. Taxtga kichik merosxo’r sifatida Xorazm, Xuroson va Mozandaron hukumdori sifatida e’lon qilingan. Ammo amalda ularning haqiqiy hukmdori Turkon-xotin edi. Xorazm dindorlariga qarshi biron bir yangi choralar qo’llanilmagan. 15 Faqat ular Buxoro va Xorazmdan olib tashlandi. Taxt uchun xavfli deb topilgan. Buxoro sadri Burxoninddin o’z lavozimidan olinib, Xorazmga jo’natilgan. Uning o’rniga Majijiddin Ma’sud Solix al-Faravi tayinlangan. 10 U vazirning akasi edi. (Uima uchun aka-ukalar o’rtasida dushmanlik munosabatlari kelib chiqqan). Majididdin mo’g’ullar bosqiniga qadar bu lavozimda faoliyat yuritgan. Samarqand “Shayx Islom”, aynan Jaloliddin, uning o’g’li Shamsiddin va akasi Abadiddin Nisoga jo’natilgan. Muhammad Xorazmshoh Iroqdan qaytgach onasi bilan munosabati tezda yomonlashdi. Aynan uning Nishopurga yurishi vaqtida (1218-yil fevral-mart oylari) vazir Nizom ul-Mulk o’z lavozimidan olib tashlandi. Sulton uni sustkashlikda aybladi. Muhammad Xorazmshoh Xorazmga shunday so’zlarni yuborgan: ” o’z istozining dorvozasiga qayt”. Bu so’zlar Turkan xotin nomiga yuiborilganligi aniq edi. Keyingi nizolari juda ham keskinlashdi; o’z vazifasidan olib tashlangan vazirni Turkan xotun Xorazmda yaxshi kutib oldi va uni yana taxt merosxo’ri vaziri etib tainladi. Sulton buni Movarounnahrda eshitdi va Xorazmga o’z yaqinlaridan biri Izzat-ad- ddin Tug’rulni yubordi. Unga vazirning boshini olish, o’ldirishga buyruq berilgan edi. Turkan xotun Tug’rulni qamoqqa oldi. Nafaqat unga sulton buyrug’uni ijro etishga imkon bermadi, balki uni ommaviy e’lonni ma’lum qilishga majbur qildi. Ya’ni sulton bu yoki Nizom ul-Mulkni rasman tan olganligi haqida gap-so’z tarqatildi. Aynan sulton shu bilan kelishuvga borishga majbur bo’lgan. viloyatlar amalda Turkan xotun boshqaruviga o’tdi. Muhammadning hokimiyati amalda tan olinmagan. 10 Стр 443. 16 Nizom ul-Mulk o’z lavozimidan bo’shatilgach, xorazmshoh buyrokratiyaning ahamiyatini tiklolmadi. Balki imperiya vazirga oltita saroy vakili vakolatlarini ham berib yubordi. Ulardan biri devon hujjatlari boshlig’I edi. Muhammadning bu islohatlarga munosabati ijobiy ekanligini aytish qiyin. Bu buyrokratiya ananalarga zid edi. Shunday qilib, abbosiylar davrida tashkil qilingan sharq musulmon siyosiy tizimi Tohiriylar va Somoniylar davrida taraqqiy etsada, to’liq ahamiyatini yo’qota boshladi. Buyrokratiya o’z ahamiyatini yo’qotdi. Harbiy tabaqalarga hukumdorning onasi boshchilik qila boshladi. Ular imperiya oliy hokimiyatiga ochiqcha dushmanlik munosabatida edi. Ruhoniylar Majidaddinning o’ldirilishi va xalifaga qarshi fatvo uchun xorazmshohni zo’rg’a kechirdilar. Xalq orasida ham norozilik kayfiyati kuchaydi. Shunday qilib, mo’g’ullar bosqini arafasida, Muhammad hukumat tizimining biron bir elementini saqlay olmadi. 11 11 O’sha kitob 444-445 bet. |
