Neft va gaz konlari geologiyasi va geofizikasi

1. ZILZILALAR HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT
1.1. Zilzilalar sabablari
Zilzilaning yuzaga kelish mexanizmi
Tektonik turdagi zilzila, ya'ni. Yerning ichki endogen kuchlari bilan bog'liq bo'lib, bir zumda emas, balki ma'lum bir cheklangan tezlikda ketadigan yorilish jarayonidir. Bu turli xil miqyosdagi ko'plab yorilishlarning shakllanishi va yangilanishini o'z ichiga oladi, ularning har birini nafaqat bo'shatish bilan, balki energiyani ma'lum hajmda qayta taqsimlash bilan ham yirtib tashlash. Tog' jinslariga tashqi ta'sir kuchi ularning kuchidan oshib ketganligi haqida gapirganda, geomexanika jinslarning material sifatida nisbatan yuqori bo'lgan mustahkamligini va tog 'massasining mustahkamligini aniq ajratib turishini yodda tutish kerak. Bu tosh materiallardan tashqari, shuningdek, strukturaviy zaiflashgan joylarni ham o'z ichiga oladi. Ikkinchisi tufayli tosh massasining kuchi jinslarning o'z kuchidan sezilarli darajada past bo'ladi.
Yoriqlarning tarqalish tezligi bir necha km/sek ni tashkil qiladi va bu vayronagarchilik jarayoni tog' jinslarining ma'lum hajmini qamrab oladi, bu esa zilzila manbai deb ataladi. Giposentr fokusning markazi, shartli ravishda qisqa muddatli tebranishlarning nuqta manbai.
Yer ichida sodir bo'ladigan fizik-kimyoviy jarayonlar Yerning fizik holatini, hajmini va moddaning boshqa xususiyatlarini o'zgartiradi. Bu dunyoning istalgan hududida elastik kuchlanishlarning to'planishiga olib keladi. Elastik kuchlanishlar moddaning kuchlanish kuchidan oshib ketganda, yerning katta massalarining yorilishi va siljishi sodir bo'ladi, bu esa katta kuchli silkinishlar bilan birga keladi. Aynan shu narsa Yer silkinishiga sabab bo'ladi - zilzila.
Zilzila, odatda, nima sababdan - endogen yoki antropogen sabab bo'lishidan qat'i nazar, va uning intensivligi qanday bo'lishidan qat'i nazar, er yuzasi va ichaklarning har qanday tebranishi deb ham ataladi.
Zilzilalar Yerning hamma joyida bo'lavermaydi. Ular asosan baland tog'lar yoki chuqur okean xandaqlari bilan chegaralangan nisbatan tor kamarlarda to'plangan. Ulardan birinchisi - Tinch okeani - Tinch okeanining ramkalari; ikkinchisi - O'rta er dengizi Trans-Osiyo - o'rtadan cho'zilgan Atlantika okeani Oʻrta yer dengizi havzasi, Himoloy, Sharqiy Osiyo orqali Tinch okeanigacha; nihoyat, Atlantika-Arktika kamari o'rta Atlantika suv osti tizmasini, Islandiyani, Yan Mayen orolini va Arktikadagi Lomonosov tizmasini va boshqalarni egallaydi.
Zilzilalar Qizil dengiz, Afrikadagi Tanganika va Nyasa ko'llari, Osiyodagi Issiqko'l va Baykal kabi Afrika va Osiyo havzalari zonasida ham sodir bo'ladi.
Gap shundaki, geologik miqyosdagi eng baland tog'lar yoki chuqur okean xandaqlari shakllanish jarayonida bo'lgan yosh tuzilmalardir. Bunday hududlarda er qobig'i harakatchan. Zilzilalarning katta qismi tog'larni qurish jarayonlari bilan bog'liq. Bunday zilzilalar tektonik deyiladi. Olimlar mamlakatimizning turli hududlarida: Karpatda, Qrimda, Kavkaz va Kavkazda, Pomir, Kopet-Dag, Tyan-Shan, G‘arbiy va boshqa hududlarda sodir bo‘ladigan yoki sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan zilzilalar magnitudasini ko‘rsatuvchi maxsus xarita tuzdilar. Sharqiy Sibir tog'lari, Baykal, Kamchatka, Kuril orollari va Arktika.
Vulkanik zilzilalar ham mavjud. Vulkanlar ichagida qaynayotgan lava va issiq gazlar choynak qopqog'idagi qaynoq suv bug'i kabi Yerning yuqori qatlamlarini bosib turadi. Vulkanik zilzilalar ancha kuchsiz, lekin uzoq davom etadi: haftalar va hatto oylar. Ular vulqon otilishidan oldin sodir bo'lgan va falokatning xabarchisi bo'lib xizmat qilgan holatlar mavjud.
Tuproq silkinishi tosh va katta ko'chkilardan ham kelib chiqishi mumkin. Bu mahalliy yer silkinishlari.
Qoidaga ko'ra, kuchli zilzilalar kuch-quvvati asta-sekin kamayib boradigan aftershoklar bilan birga keladi.
Tektonik zilzilalar paytida tog 'jinslarining yorilishi yoki harakati zilzila o'chog'i yoki giposentri deb ataladigan Yerning chuqur qismida sodir bo'ladi. Uning chuqurligi odatda bir necha o'nlab kilometrlarga, ba'zi hollarda esa yuzlab kilometrlarga etadi. Yerning fokusdan yuqorida joylashgan, silkinish kuchi eng katta qiymatga yetgan maydoni epitsentr deb ataladi.
Ba'zida er qobig'idagi buzilishlar - yoriqlar, yoriqlar - Yer yuzasiga etib boradi. Bunday hollarda ko'priklar, yo'llar, inshootlar yirtilib, vayron bo'ladi. 1906 yilda Kaliforniyada yuz bergan zilzila 450 km uzunlikdagi yoriq hosil qilgan. Yoʻlning yoriq yaqinidagi uchastkalari 5-6 m ga siljigan.1957-yil 4-dekabrda Gobida (Moʻgʻuliston) sodir boʻlgan zilzila paytida umumiy uzunligi 250 km ni tashkil etgan yoriqlar paydo boʻlgan. Ular boʻylab balandligi 10 m gacha boʻlgan togʻaylar hosil boʻladi.Zilziladan soʻng quruqlikning katta maydonlari choʻkib, suv bosadi, toʻsiqlar daryolarni kesib oʻtgan joylarda sharsharalar paydo boʻladi.
Yer yuzida zilzilalar qanchalik tez-tez sodir bo'ladi? Zamonaviy nozik asboblar har yili 100 000 dan ortiq zilzilani qayd etadi. Ammo odamlar 10 mingga yaqin zilzilani his qilishadi. Ulardan 100 ga yaqini halokatli.
Chayqalishning kuchi yoki er yuzidagi zilzila namoyon bo'lishining kuchi ball bilan belgilanadi. Eng keng tarqalgani 12 balllik shkala. Buzilmaydigan silkinishdan vayron qiluvchi silkinishga o'tish 7 ballga to'g'ri keladi.
Yer yuzasida zilzila namoyon bo'lish kuchi ko'proq fokusning chuqurligiga bog'liq: fokus Yer yuzasiga qanchalik yaqin bo'lsa, epitsentrdagi zilzila kuchi shunchalik katta bo'ladi. Yer yuzasida vayronagarchilik, zilzila paytida ajralib chiqadigan energiya va fokusning chuqurligiga qo'shimcha ravishda, tuproq sifatiga ham bog'liq. Eng katta halokat bo'shashgan, nam va beqaror tuproqlarda sodir bo'ladi. Er osti inshootlarining sifati ham muhimdir.
Yer osmoni doimo xavfsizlik ramzi bo'lib kelgan. Bugun esa samolyotda uchishdan qo‘rqqan odam oyog‘i ostidagi tekis yuzani his qilgandagina o‘zini himoyalangan his qiladi. Shuning uchun, tom ma'noda, sizning oyoqlaringiz ostidan tuproq chiqib ketganda, eng dahshatli narsa bo'ladi. Zilzilalar, hatto eng zaiflari ham, xavfsizlik hissini shunchalik buzadiki, ko'p oqibatlar halokat emas, balki vahima va jismoniy emas, balki psixologikdir. Bundan tashqari, bu insoniyat oldini ololmaydigan falokatlardan biridir va shuning uchun ko'plab olimlar zilzilalar sabablarini o'rganmoqda, zarbalarni bartaraf etish, prognozlash va ogohlantirish usullarini ishlab chiqmoqda. Ushbu masala bo'yicha insoniyat tomonidan to'plangan bilimlar miqdori ba'zi hollarda yo'qotishlarni minimallashtirishga imkon beradi. Shu bilan birga, keyingi yillardagi zilzilalar misollari hali o‘rganish va qilish kerak bo‘lgan ishlar ko‘p ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.