O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi


Qisqa  m uddatli,  uzoq  muddatU  va  operativ  xotira

bet27/34
Sana21.10.2017
Hajmi
#18361
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   34
Qisqa  m uddatli,  uzoq  muddatU  va  operativ  xotira.
S o ‘nggi  pay tlard a s o b i q   Ittifoq va chet  el  psixologiyasida 
x o ti r a   t a d q i q o t c h i l a r i n i n g   c 'tib o rin i  e s d a   o lib   q o lish n in g  
d a s t l a b k i ,   b o s h l a n g 'i c h   d a q i q a l a r i d a   v u j u d g a   k e la d ig a n  
h o l a t l a r ,   j u m l a d a n ,   t a s h q i   ta a ss u ro t  iz l a r in in g   m u s t a h -  
k a m la n is h ig a c h a   b o ‘lg an  ja ra y o n la r,  h o la tla r m e x a n iz m la r i, 
s h u n i n g d e k ,   u l a r n i n g   m u s t a h k a m l a n i s h   m u d d a t l a r i   o lziga 
j a l b   q i l ib   k e l n i o q d a .   M a s a l a n ,   b i r o r   m a t e r i a l   ( s h a k li,  
m o h i y a t i d a n   q a t ’i  n a z a r )   x otirada  m u s t a h k a m   j o y   olishi 
u c h u n   u n in g   subyekti  tegishli  ravishda q ayta  ishlab chiqishi
z a r u r   m ateria lla rin i  is h la b   chiqish  u c h u n   m a ’lu m   m u d d a t  
t a l a b   etishi  tabiiydir.  A n a   shu  m u d d a t   o ra li g 'i d a   x o tirad a 
q a y t a   t i k la n a y o tg a n   i z la r  Mkonsolidatsiya“ Iash,  y a 'n i  m u s - 
t a h k a m l a s h   d e b   q a b u l  q ilinga n.
M a z k u r   j a r a y o n n i   i n s o n   y a q i n g i n a d a   b o 'l i b   o ‘tgan 
h o d i s a l a r n i   a k s   s a d o s i d a y   k c c h i n m a   s i f a t i d a   b o s h d a n  
k e c h ir a d i   va  ta k o m i ll a s h ti r a d i .  Inson  b u n d a y   la h za lard a 
b e v o s i t a   id ro k   q i l i n a y o t g a n   n a rs a la rn i  g o ly o   k o ‘rish d a, 
eshitishda d av o m  c ta y o tg a n d e k tu y u la d i.  U s h b u  jara y o n   kelib 
c h i q i s h i   j i h a t i d a n   b e q a r o r ,   h a tto   o ‘z g a r u v c h a n   b o l a d i ,  
a m m o   u lar  tajriba  o r t t i r i s h   m e x a n iz m la r in in g   faoliyatida
248
www.ziyouz.com kutubxonasi

m u h i m   a h a m iy a t  kasb  e tadi.  S h u   bois,  u l a r n i n g   o ‘rn i   s h u  
q a d a r   a h a m iy a tlik i,  b u   j a r a y o n l a r g a   esda  olib  q o l i s h ,  e s d a  
s a q la s h ,  a x b o r o tl a r ,  m a ï u m o t l a r ,   x a b a rla rn i  q a y t a   e sg a  
t u s h i r i s h n in g   a lo h id a   t u n   sifa tid a   qaraladi.  U s h b u   j a r a y o n  
o d a t d a   psixologiya fanida q isqa  m uddatli xotira d e b  a tala d i.
J u d a   k o ‘p  qaytarilish  v a   q a y t a   tikla shla r  n a tija s id a   m a -  
te ria lni  u z o q  m u d d a t  d a v o m i d a  e sd a  saqlab q o lish  x a r a k te rli 
b o ' l g a n  
uzoq  m u dd a tli  x o tira d a n
  farqli  o ' l a r o q ,   q i s q a  
m u d d a tl i   xotira  b ir  m a r t a   j u d a   q isqa  vaqt  o r a l i g 'i d a   i d r o k  
qilish va qayta tiklab, s o ‘ngra  qisqa  m uddatli e s d a  o lib  q o lish 
bilan   xarakterlanadi.
H o z irg i  z a m o n   ilmiy  a d a b iy o t l a r id a   q is q a   m u d d a t l i  
x o ti r a n i n g   quyidagi:  b ir  la h z a lik ,  zudlik,  d a s t l a b k i ,  q i s q a  
m u d d a tli  va b o sh q a  a ta m a la ri  m avjud.
Operativ xotira.
  Inson bcvosita  am alga o sh ira y o tg a n   faol, 
t e z k o r   h arak atlar,  u sullar  u c h u n   xizm at  qilu v ch i  j a r a y o n n i  
a n g la tu v c h i  m n e m i k   holat  o p e r a ti v   xotira  d e b   a ta la d i.
Hozirgi  z a m o n   psixologiyasida  ush b u   h o l a tn i   n a m o y i s h  
qilish  u c h u n   u s h b u   m isol  keltiriladi:  m a t e m a t i k   a m a l n i  
bajarish g a  kirishar  e k a n m i z ,   biz  u n i  m u a y y a n   b o kla k la r g a  
ajra tib   hal  qilishni  m a q s a d   q ilib   q o ‘yam iz.  S h u   b o i s ,  o r a li q  
natijalarini  y o d d a   saqlashga  in tila m iz ,  oxiriga y a q i n l a s h g a n  
sari  ay rim   m ate ria lla r  e s d a n   c h i q a   boshlaydi.
M a z k u r  holat  m a tn n i  o ‘q u v c h i  o ‘qishida,  u n i  k o ‘c h i r i b  
y o z is h id a ,  ijodiy  fikr  y u ritis h id a ,  aqliy  fa o liy a tn i  a m a l g a  
o sh irish id a yaqqol  k o ‘zga ta s h la n a d i.
M a z k u r   fa o liy a td a  x o t i r a n i n g   o p e ra tiv   b irlik la ri  d e b  
n o m l a n a d i g a n   q i s m l a r   h a j m i ,   k o l a m i   u  y o k i   b u   f a o -  
liy a tn in g   m uvaffaqiyatli  y a k u n l a n i s h i g a   t a ’sir  k o 'r s a t a d i .  
X o tira d a   o m ilk o r,  te z k o r   birlik la rn i  tark ib   t o p i s h i d a   a n a  
s h u   q is m la rn in g  aniqlo v ch ilik   a h a m iy a ti  k a tta d ir.  Q i s m n i n g  
hajm i,  k o ‘lam i,  aniqligi,  labilligi,  ta k tik   va  s t r a t e g i k   x u s u -  
siyatga  ega  ekanligi  m u h i m   a h a m iy a tg a   eg a   ( m i s o l   u c h u n ,  
po c h ta  qutisi).
R a m z iy   m a 'n o d a   y u q o r i d a   m u l o h a z a   y u r i t i lg a n   x o t i r a  
tu rlari  quyidagi  tarzda:  o p e r a t i v   —  qisqa  m u d d a t l i   va  u z o q  
m u d d a t l i  uzviy b o g l i q l i k k a   egadir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

E sg a   tushirish
E sg a  tushirishga  x o t i r a  jara y o n i  sifatida  t a ' r i f  berilg a n - 
d a ,   u n i n g   t a ’siri  n a tija sid a   u z o q   m u d d a tli  xo tira  t iz im id a  
a w a l   m u s t a h k a m l a n g a n   turli  xususiyatli  m a te r ia lia r va taas- 
s u r o t l a r n i   o p e ra tiv   ( t e z k o r )   xotira jabhasiga  k o ‘c h iris h n in g  
faollashuvi  na z a rd a  tu t i lad i.
O l d i n   o ‘z l a s h tirilg a n   m a te r ia lla r n i n g   x o t ir a d a   q a y ta  
tik la n is h i,  y a ’ni x o tira d a  t o ‘planib  (yigkilib)  qolg an   izlarning 
f a o ll a s h u v   j a r a y o n i   m u r a k k a b   yoki  yengil  k e c h i s h i n i n g  
d a r a ja la rig a   b i n o a n   tavsiflanishi  m u m k in :  a)  bizni  q u rs h a b  
t u r g a n   narsa  va  h o d is a la r n i,  h e c h   ik k ila n m a s d a n   „ a v to - 
m a t i k "   t a rz d a   tan ish ;  b)  q ariyb  u nutilish  d arajasid a  b o 'lg a n  
n a r s a  v a   hodisalarni  q iy in c h ilik  va  azob bilan  eslash  kabilar. 
A n a   s h u   t a l q i n d a n   k e lib   c h i q q a n   h o l d a   esga  tu s h iris h  
j a r a y o n i n i n g   ichki  tu z ilishiga  b i n o a n   b ir  n e c h ta   turlarga 
a jr a t is h   m aq sa d g a   m u v o fiq :  ta n is h   —  bevosita  shaxs  yoki 
n a r s a n i   esga  tu s h iris h   (ix tiy o riy   va  ixtiyorsiz  t a r z d a )   va 
e sla sh   (x o tira  ixtiyoriy  yoki  ixtiyorsiz  h o la td a ) .  Bu  a s n o d a  
i n s o n n i n g   t u r m u s h   tarixi  (h a y o tiy   so ln o m a si),  u n in g   u n ir 
d a v o m i d a g i   ( o n t o g e n e t i k )   x o tira si  va  u n i   e s la s h   sh a x s 
u c h u n   a l o h i d a   a h a m i y a t   kasb  etadi.
T a n i s h   —  b u   k o g n i t i v   n u q t a y i   n a z a r d a n   t e v a r a k -  
a t r o f d a g i   narsa va  h o d is a la rn i  inson  t o m o n i d a n  q a y t a   idrok 
qilish   sh a r o itid a   esga  tu s h i r i s h d a n   iborat  xo tira  jara y o n i. 
T a n i s h   m u a y y a n   s h a x s n i n g   h a y o ti  va  f a o li y a tid a   k a tta  
a h a m i y a t g a  ega.  Bu  x o t ir a  ja ra y o n in in g   sharofati  tufayli  biz 
k o 'r g a n ,   eshitg an   n a r s a la r,  hodisalar,  voqeliklarni,  in s o n - 
lar b i l a n   qayta  d u c h   k e l g a n im iz d a   ularni  y a n g id an ,  b o s h d a n  
i d r o k   q ilm a y m iz ,  balki  ularn i  qaysidir  a lo m a tla ri,  k o ‘ri- 
n ish i,  xususiyatlari  va  b o sh q a la r g a  
asoslanib 
tan iy m iz . 
X u d d i   s h u   bois,  te v a r a k - a tr o f d a g i   o b y ek tlarn i  (s u b y e k t- 
l a r n i )   i d r o k   qilish  ta jrib a s i  b ila n   u zviy  b o g l i q   b o l g a n  
t a n i s h   ja ra y o n i  a t r o f - m u h i td a g i   voqelik  (realiya)  b o ‘yicha 
t o ‘g ‘ri  moMjal  ( o r iy e n tir )  olishga  im k o n   y aratadi.  T a n ish  
o ‘z i n i n g   a n i q l i g i ,   k o l a m i ,   y o r q i n l i g i   x u s u s i y a t l a r i   va 
d a r a ja la rig a  b i n o a n   h a r x i l   ko'r in ish larg a ega.  P sixologiyada 
250
www.ziyouz.com kutubxonasi

t a n i s h  ja r a y o n   sifatida  h a m   ixtiyorsiz,  h a m   ix tiy o riy   t a r z d a  
n a m o y o n   b o 'lishi  m u m k in .
T a d q iq o t  natijalariga  k o 'r a ,   ta n is h   t o 'l i q ,   y o r q i n ,   a n i q  
a m a lg a   o sh g a n   b o 'l s a ,  u  h o l d a   b i r   d a q iq a li  ixtiyorsiz  aqliy  
h a ra k a t  tarz id a  k e c h a d i  yoki  y u z a g a   keladi.  Bu  j a r a y o n d a  
h e c h   q a n d a y   jis m o n i y ,   asabiy,  aqliy  z o ‘riq ish siz,  o ' z i m i z  
p a y q a m a g a n   h o l d a   a v v a l   i d r o k   q i l g a n   j i s m l a r   y o k i  
sub y ek tlarn i  te z   ta n iy m iz .  C h u n k i ,   i n s o n n in g   f'avqulodda 
tajribasi,  h ayotiy  tajribasi,  faoliyati  bilan   ixtiy o rsiz  t a n i s h  
j a r a y o n i n i n g   t u r i   q o ‘s h i l i s h i b   k e t a d i .   M a b o d o   t a n i s h  
j a r a y o n i   o 'z in i n g   k o 'l a m i   b ila n   n o t o ‘liq  b o l s a ,   u   a l b a t t a  
n o a n i q   xususiyat  kasb  c tadi.  A g a rd a   b ir o r   o d a m n i   k o ‘r- 
g a n d a   „ t a n i s h l i k   h iss i“  u y g ‘o n s a ,   u n i   o l d i n   ( a v v a l d a n )  
bilg an   k ishim izga  o ‘xshashligi  b o ‘y ic h a   s h u b h a l a n i s h i m i z  
m um kin.
S h u n d a y   ru h iy   h o la tla r  h a m   u ch ra y d ik i,  u n d a   biz  b i r o r  
i n s o n n i   t a n i s a k - d a ,   b i ro q   q a y   t a rz d a ,  q a n d a y   v a z iy a t d a  
u n i  u c h r a tg a n i m iz n i   xotirlay   o lm a y m iz .  B u n d a y   h o ld ag i 
n o t o l i q   yoki  y e ta r li  d a r a j a d a   t o ‘liq  b o ‘l m a g a n   t a n i s h  
j a r a y o n i   o ‘ziga  xos  m u r a k k a b   ixtiyoriylik  x u s u s iy a tla rin i 
kasb  etad i.  O b y e k tn i  (su b y e k tn i)  idrok  q ilish g a  a s o s la n g a n  
h o l d a   u n i  a n iq   tan ish   u c h u n   b iz   turli  v a z iy a tla rn i  e slash g a 
h a r a k a t  qilam iz.  B u n d a y   ru h iy   h o la tla r  t a n i s h   j a r a y o n i n i  
esga  tushirishga  k o ‘c h g a n d a y   t a s a w u r   u y g ‘o ta d i.
Esga  tushirish j a r a y o n i   t a n i s h d a n   farqli  o 'l a r o q ,   m o ‘l- 
j a ll a n g a n   oby ek tn i  (su b y e k tn i)  q a y ta d a n   i d r o k   q i l m a s d a n  
eslash  orqali  bevosita a m a l g a  oshiriladi.
F avquloddagi d a q i q a la rd a   r o ‘yobga c h i q a r ila y o tg a n   fao- 
liyatning  m a z m u n i   esga  t u s h iris h n i  aks  e t t i r s a - d a ,   u s h b u  
faoliyat  m axsus  t a rz d a   u n i  esga  tu s h irish g a   y o ‘n a l m a g a n  
b o 'l a d i .   B u n d a y   k o 'r i n i s h d a g i   esga  t u s h i r i s h   i x t iy o r s iz  
d e y ils a -d a ,  u  b i r o r - b ir   tas h q i  yoki  ichki  tu rtk is iz ,  o ‘z i d a n -  
o lzi  y u z a g a   kelm aydi.  Ixtiyorsiz  esga  t u s h u r i s h n i n g   turtkisi 
—  b u   p r e d m e t n i   ( s u b y e k t n i )   i d r o k   q i l i s h ,   t a s a w u r  
o b ra z la rin i  yaratish ,  fik rla r n in g   t u g ‘ilish  j a r a y o n i   h is o b -  
l a n i b ,  u la r n i   m u a y y a n   t a s h q i   t a ’sirlar  ( o m i l l a r )   k e ltirib  
c h iq arad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

T a s o d i f i y   h o l a t la r d a   o b y e k tla r n i  (su b y e k tlarn i)  idrok 
qilish   y u z a g a   k e itirg a n   ixtiyorsiz  esga  tu sh irish   b e ta r tib  
(x a o ti k )   b o 'l m a s d a n ,   balki  m u a y y a n   narsalarga  y o ‘nalish 
x u su s iy a tig a  egadir.
F i k r   v a   o b r a z l a m i   esga  t u s h i r i s h n i n g   m a z m u n i   va 
y o ' n a l i s h i n i ,   avvalgi  t a j r i b a l a r n i   t o ' p l a n g a n   b i l i m l a r  — 
a s s o t s ia t s i y a l a r   b elgilaydi.  G o h o   in so n   t o m o n i d a n   esga 
t u s h i r i s h   t u r t k i l a r i   s e z il m a s l i g i   s a b a b li  u s h b u   j a r a y o n  
o ‘z i d a n - o ‘zi  vujudga  k e lg a n d a y   tuyuladi.
I x t i y o r s i z   e s g a   t u s h i r i s h   y o ‘n a l g a n ,   t a s h k i l l a s h g a n  
b o ‘lishi  u c h u n   o b y e k t l a r n i  ( s u b y e k tla r n i)  id ro k   qilish n i 
t a s o d i f i y   t u r t k i   e m a s ,   b a lk i  m a z k u r   d a q i q a l a r d a   sh a x s  
t o m o n i d a n   a m a l g a   o s h i r i l a y o t g a n   m u a y y a n   f a o l i y a t  
m a z m u n i   keltirib  c h i q a r a d i .  M a s a la n ,  o ‘qilgan  k ito b n in g  
m a z m u n i   t a ’sirida  k ishida  u n in g   tajribalarini  ixtiyorsiz esga 
t u s h i r i s h n i n g   y o ‘nalganligi  va  tashkillashtirilganligi  ortadi. 
M a z k u r  m u l o h a z a la r d a n   kelib c h i q q a n   h o ld a   ixtiyorsiz esga 
t u s h i r i s h n i   ix tiy o rsiz   e s d a   o lib   q o lis h   j a r a y o n i   s if a t i d a  
b o s h q a r i s h   m a q s a d g a   m u v o f i q .   A g a r d a   o l i y   m a k t a b  
o 'q i t u v c h i s i   m a ’ruzani  m a n tiq li,  m a 'n o l i,  tartibli,  tizimli 
a m a l g a   o sh irsa ,  m a s h g ‘u l o t la r d a   talab a la rd a  oldingi  tajriba 
m a h s u ll a r in i  ta s hkilla shtirish  uqu v i  ortadi.  O d a t d a   in so n  
o ‘z  o ld ig a   q o ‘ygan  m a q s a d d a n   kelib  c h iq a d ig a n   ixtiyoriy 
esga  tu s h iris h n i  re p ro d u k tiv   topshiriq yoki  m u a m m o  yuzaga 
k eltirad i.  M a b o d o  o kzlashtirilgan  m a te r ia ll a r x o t ir a d a   p u x ta  
m u s t a h k a m l a n g a n   b o ‘lsa,  u  h o l d a   ularn i  esga  tu sh iris h  
yengil  k e c h a d i.  B a 'z a n   m a te ria lia rn i  h a r q a n d a y   v az iya tda, 
turli  y o s h d a g i  in s o n la r  t o m o n i d a n   eslash  im k o n i  vujudga 
k e l m a s a ,   u  t a q d i r d a   q iy i n c h ili k n i   o s o n ,  yengil  y e n g ish  
m a q s a d i d a   faol  q id iru v   faoliyatini  a m alg a  osh irish   za rur. 
B u n d a y  y o 'sin d a g i  esga tushirish  eslash jara y o n i  d e b   ataladi.
E slash  ixtiyoriy  e sd a   olib  qolishga  o ‘xshab  m u r a k k a b  
aqliy h a ra k a t  xususiyatiga ega bo  lishi  m um kin.  K a sb-koridan 
q a t ’i  n a z a r,  h a r  q a n d a y  shaxs oby ek t va subyektlarni o q ilo n a  
eslash   k o ‘n ik m asin i  ega lla shga  intilishi  (o d a tla n ish i)  lozim . 
M a ’l u m k i ,   i n s o n n i n g   o ‘z  b i l im l a r i d a n   f o y d a l a n i s h n i n g  
tayyorgarlik darajasi va  mahsuldorligi unga bevosita bog liq d ir. 
252
www.ziyouz.com kutubxonasi

T a jrib a la rn in g   k o ‘rsatishiga  q a ra g a n d a ,  p u x ta ,  m u s t a h k a m  
e s d a   olib  qolish  j a r a y o n i   m u v affaqiyatli  e sg a   tu s h ir i s h n i  
t a ’m inlaydi.
S h u n i  ta 'k i d l a s h   jo iz k i,  eslash n in g   m u v a ff a q iy a ti  k o ‘p 
j i h a t d a n   r e p r o d u k t iv   t o p s h i r i q n i n g   m a z m u n i   n e c h o g i i q  
a n iq ,  y o rq in ,  a n i q l a n g a n  boMishiga  b o g l i q .   M a b o d o   eslash 
j a r a y o n i d a   q i y i n c h i l i k l a r   v u j u d g a   k e l s a ,   u   t a q d i r d a  
r e p r o d u k t iv   t o p s h ir i q   m o h i y a t i d a n   kelib  c h i q q a n   h o l d a  
f ik r la s h ,  x o t i r l a s h   k c n g   k o l a m d a g i   b i l i m l a r d a n   t o r r o q  
t i z i m l i  b i l i m l a r   sari  y o 'n a l t i r i l i s h i   j o i z .  B u n i n g   u c h u n  
d a s t a v v a l   n i m a n i   e s g a   t u s h i r i s h   a n i q l a n g a n d a n   k e y i n  
a s s o t s i a t s i y a i a r n i   f a o l l a s h t i r i s h   n i a q s a d i d a   s o l i s h t i r i s h ,  
q i y o s l a s h ,   f a r q l a s h ,   o 'x s h a t i s h ,   a q l i y   o p e r a t s i y a l a r d a n  
f o y d a la n i s h   m a q s a d g a   m u v o fiq .  E slash  x o t i r a n i n g   esga 
tu sh irish  ja ra y o n i  singari  ta n l a s h   yoki  sa ra la sh   x u s u siy a tig a  
ega.  Inson  n u tq id a   a n i q   m u ja s s a m la s h g a n   v a   a n g l a n i lg a n  
re p ro d u k tiv   to p s h iriq   (vazifa,  m asala ,  m u a m m o )   e s l a s h ­
n in g   keyingi  aqliy  h a r a k a tg a   yo'n a ltirilg an lig i  tu fa y li  x o tira  
m a h s u i i n i n g   e n g   m u h i m i n i   a jra tib   y o k i  t a n l a b   o l i s h g a  
y o r d a m   beradi.
E s l a s h n i n g   m u v a ff a q iy a ti  k o ‘p  j i h a t d a n   u n i   a m a l g a  
o s h iris h d a   aqliy  usul  va  v o sita la rd a n   q a n d a y   f o y d a la n i s h g a  
b o g ’liq.  X o tira n in g   m u h i m   vositalari  q a to r i g a   q u y id a g ila r 
kiradi:  m ateria lla rn i  ( k o i a m i   va  h ajm iga b i n o a n )   e s la s h n in g  
r e j a s i n i   t u z i s h ;   o b y e k t   v a   s u b y e k t   m o h i y a t i   h a m d a  
xususiyatiga  m u ta n o s ib  o b ra z la rn i  (tim so llarn i)  k o ‘z o ‘ngiga 
keltirish;  bilvosita assotsiatsiyaiarni  p a y d o  qiluvchi  m a q s a d g a  
y o ‘n altirilgan  ichki  va  tash q i  turtki  ( m o tiv )la rn i  q o ‘z g ‘atish 
va boshqarish.
E s l a s h n i n g   m u v a f f a q i y a t l i   k e c h i s h i   k o ‘p  j i h a t d a n  
r e p r o d u k t i v   t o p s h i r i q n i   b a j a r i s h n i n g   q a n c h a l i k   a s o s -  
lan g an lig ig ajid d iy  b o g ‘liq.  M u a m m o n i n g  a s o s la n g a n lig i  u n i 
shaxs  t o m o n i d a n   an g lash   sari  yetaklaydi.
Eslash  j a r a y o n i   o ‘t m i s h   ta a s s u r o tl a r i n i  o d d i y   t a r z d a  
esga  t u s h iris h g in a  e m a s ,   balki  u  oldingi  b i l im l a r n i n g  y a n g i- 
lari  bilan   a lo q a g a   kirishuvi,  y a n g ic h a   ta rtib g a   k eltirilishi, 
c h u q u r r o q   an g la n ish   d arajasiga  o ‘sib  o ‘tishi  h a m d i r .
www.ziyouz.com kutubxonasi

S h u n i   t a ’kidlash  lo z im k i,  sh a x s d a   eslash  j a r a y o n i d a  
i s h o n c h   hissining  u y g ‘o n is h i  esga  tu sh irish g a  k a t ta   t a ’sir 
k o ‘rs a ta d i.
X o t i r o t   (e s d alik la rn in g   shaxsiy  m a jm u a si)  —  b u   sh ax s- 
n i n g   o ‘tm is h d a g i  o b ra z la r,  vo q elik lar  va  ta a s su ro tla rin in g  
f a z o v iy l a s h u v i   h a m d a   v a q t   ( d a v r)  j i h a t d a n   a n i q   ifo d a - 
la n ilis h ig a   asoslanib  esga  tu shirishdir.  X o tirla sh d a   n a fa q a t 
o ‘t m i s h   oby ek tlari  va  subyektlari  esga  tushiriladi,  balki  u lar 
m u a y y a n   v aq t  va  fa zo   j i h a t d a n   m u v ofiqlashtirila di,  y a ’ni 
u l a r n i   q a c h o n ,   q a y e rd a ,  q a n d a y   s h a r o itd a   kechganligi  esga 
tu s h i r ila d i.  Bu  m a h s u lla rn in g   n atijasida  u lar  t u r m u s h n i n g  
m u a y y a n   davri  bilan  b o g l a n a d i ,   u la rn in g   davriy  kechishi 
i n s o n l a r   t o m o n i d a n   a n g la b   yctiladi.
H a r   b i r   i n s o n n i n g   s h ax siy   t u r m u s h   tarixi  u   y a s h a -  
y o t g a n  j a m i y a t n i n g   ijtim oiy  voqeliklari  bilan  c h a m b a r c h a s  
b o g ‘liq.  B o rliqning,  ijtim oiy h a y o tn in g   hodisalari,  holatlari, 
v o q e l i k l a r i ,   o b y e k t i v   h a m d a   s u b y e k t i v   x u s u s i y a t l a r i ,  
k e c h i n m a l a r i ,   sh ax sn in g   m u a y y a n   esdaliklari  m a 'l u m   vaqt 
( d a v r ,   m u d d a t )   b i l a n   c h e k l a n g a n l i k   va  q u r s h a b   o l i n -  
g a n l i k n i n g   t a y a n c h   negizi  sifatida  xizm at  qiladi.  J u m l a d a n ,  
i n s o n   b i r o r   narsa,  s a n a   va  voqelikni  cslaganida,  u   m a z k u r  
h o d is a   m ustaqillik b ayram i  arafasida, y a ’ni XX  a sm in g  oxirgi 
o ‘n   yillig id a  s o d i r e t i lg a n l ig in i   t a ’kidlaydi.
S h u n i n g d e k ,   xotiro t  (esdalik)  m u r a k k a b   aqliy  faoliyat, 
j a r a y o n   b i la n   a lo q a d a   b o 'lib ,  esga  tush irish   v o q e liklarni, 
u l a r n i n g   k e tm a - k e t li g i n i ,  o ‘za ro   sababiy  bogMiqligini  a n g - 
lash  ( t u s h u n i s h ) n i n g   za ru ra ti  h isoblanadi.  S h u n in g   u c h u n  
i n s o n   e sd a lik   (x o tirot)larining  m a z m u n i ,   m ohiyati,  m a ’nosi 
o ‘z g a r m a y  qolishi  aslo  m u m k i n   em as .  C h u n k i,  xotiro t  qotib 
q o l g a n   k o g n itiv   ta rk ib   e m a s ,  balki  d i n a m i k  
xususiyatli 
x o t i r a   j a r a y o n i d i r .   S h a x s   y o ‘n a!is h i  e v o l u t s i o n   ( t a b i i y  
r a v i s h d a ,   a s t a - s e k i n   o kz g a rib   b o r u v c h a n l i k )   t a m o y i l g a  
a s o sla n g a n lig i  tufayli  u  q a y t a  fïkr yuritishga,  m a ’n o n i  fikran 
q a y t a  q u r is h g a   moyil.
S h a x s n in g   xotiroti  (esdaliklari)  u n i n g   shaxsiy  h a y o ti, 
s a r g u z a s h tla r i  bilan  alo q ad o rlig i  sababli  u  d o im o   u la r  bilan 
b i r   q a t o r d a   r a n g - b a r a n g   e m o t s i o n a l   h o la tla r,  m u r a k k a b  
ic h k i  k e c h i n m a l a r   h a m o h a n g l ig i d a   kechadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Unutish  va  esda  saqlash
U n u t i s h   x o t i r a   j a r a y o n i   sifatida  t a 'r i f g a   c g a   b o klib, 
o 'z in in g  vujudga  kelish xususiyatiga b o g lliq  h o ld a  o lta  c h u q u r  
va  y uzaki  k o 'r in is h la rg a   ega.  S h u   bois,  u n u t i l g a n   o b r a z -  
l a r n in g   y oki  f i k r l a r n i n g   fa o lla sh u v i  u  y o k i  b u   d a r a j a d a  
q i y i n c h i l i k l a r g a   u c h r a s h i ,   h a t t o   a m a l g a   o s h m a y d i g a n  
voqclik k a aylanishi  m u m k in .   S haxsning  fa o liy a tid a   x o tira d a  
t o ‘p l a n g a n   m a t e r ia ll a r   ( t u r l i c h a   b o 'l i s h i d a n   q a t ’i  n a z a r )  
a m a li y o t d a   k a m r o q   q o 'l l a n il s a   (fo ydalanilsa),  o r t i q c h a   y u k  
xususiyatini  kasb  etsa  u n u t i s h   t o b o r a   c h u q u r l a s h i b   b o ra d i. 
B u n in g   n atijasida  u n i n g   faol  h ay o tiy   m a q s a d g a   c ris h is h  
y o l i d a g i   a h a m iy a ti  pasayadi.  A n i m o   b i r o r - b i r   m a t e r ia ln i  
eslash  c h o g ‘ida  q iy in c h ilik ,  s u n ’iy  t o ‘siq  y iiz a g a   kelsa,  uni 
m u t la q o   y o 'q q a   c h iq a r ish   k erak  em as ,  c h u n k i   b u   h o d is a  
u n i  b a t a m o m   shaxs x o tirasid an   ch iq ib   kctishini  b ild ir m a y d i. 
O d a t d a   m a te r ia lla r  (o b y e k tla r,  s u b y e k tla r) n in g   a n i q ,   y a q - 
q o l ,   m a v j u d   t o m o n l a r i n i n g   s h a k li   u n u t i l a d i ,   b u n d a n  
ta s h q a r i,  u n i n g   h u k m   surishi,  b a r q a r o r   a h a m i y a t l i   m a z -  
m u n i   e s a   u n g a   o ‘x s h a sh   ( m u t a n o s i b )   b i l i m l a r   v a   x u lq - 
a t v o r  h a ra k a tla rin in g  shakliy birliklari  bilan   q o lsh ilib   ketadi. 
O q ib a t   n atijad a  x u l q - a t v o r n i n g   m a z k u r   s h a k l l a r i d a   t a a s -  
s u ro tla r  integral  ( u m u m l a s h m a ,   yig‘iq)  t a r z d a   e s g a   tu s h ish i 
m u m k i n .   l.P .P a v l o v n i n g   t a 'k i d l a s h i c h a ,  s o 'n i b   b o r a y o tg a n  
reflekslar  o ‘zlarini  tiklashi  u c h u n   d astlabki  p a y d o   b o 'l i s h  
d avriga q a r a g a n d a  ta k ro r la s h   m iq d o rin i  k a m r o q   t a l a b   e tadi. 
B u n d a n   t a s h q a r i,  s o ‘n ib   b o r a y o tg a n   re fle k s la r  m u a y y a n  
sh a r o it  yoki  v aziyatga  to r m o z l a n is h ,   t o ‘x ta lis h g a   u c h r a s h i  
m u m k i n .   Bu  v o qelik  a l la q a c h o n   u n u t i lg a n ,  d e b   t a s a w u r  
q ilin g a n   ta a s s u r o tla rn in g   fa v q u lo d d a   a y r im   o m i l l a r n i   esga 
tu sh irish   holati  bilan  izo h lan a d i.  M asa la n ,  o g lir b e t o b  b o ‘lib 
y o t g a n   o d a m   q a c h o n l a r d i r   o ‘rg a n g a n   s h e ’rini  t a s o d if a n  
y o d d a n   a y ta d i,  v a h o l a n k i ,   u n d a n   u z o q   y i l l a r   d a v o m i d a  
fo y d a la n m a g a n i  u c h u n   u   u n i  b a t a m o m   u n u t g a n ,   d e b   o ly- 
lashi  m u m k in .
X otira  j a r a y o n i   h iso b la n m is h  
u n u t i s h   —  b u   o ‘ziga 
xos,  ra n g -b a ra n g ,  i z o h ta l a b   ru h iy   k o g n itiv   h o d i s a d i r .
www.ziyouz.com kutubxonasi

S h a x s  faoliyatiga  singib k etg a n   m a 'l u m o t l a r  (obyektlar, 
s u b y e k t l a r )   u n in g   u c h u n   m u a y y a n   a h a m iy a t  kasb  etganligi 
tufayli  b u l a r m u t l a q o   u n u t i b y u b o r i lm a y d i.  Inson  faoliyatiga 
s in g ib   k e tg a n   m a te r ia lla r  u n in g   ehtiyojlari  bilan  bevosita 
a l o q a g a   kirishganligi  sababli,  u l a r   u n u tish   bilan  ku ra sh ish  
j a r a y o n i n i n g   is h onchli  vositasi  h isoblanadi.  B uning  y o rq in  
ifodasi,  e s d a   s a q la s h n in g   m u h i m   o m ili  yoki  usuli  —  bu 
t a k r o r l a s h   aqliy  harakatidir.
S a lb iy   in duksiya  hodisasi  h a ra k a ti  bilan  uy g ‘u n la s h u v  
b e q a r o r ,   sh u n in g d c k ,  m u v a q q a t  (v a q tin c h a )  u n u tis h   j a r a -  
y o n i n i   keltirib c h iq arad i.
O l i y   t a 'l i m  j a r a y o n i d a  o 'z la s h tir i s h d a   n o ta n is h ,  b e g o n a  
( y o t )   q o ‘z g ‘a t u v c h i l a r   y a n g i   m u v a q q a t   ( v a q t i n c h a )  
bo g M an ish larn in g  vujudga  kelishiga  t o ‘sqinlik qiladi,  b u n in g  
o q i b a t i d a  e sd a  olib q o lish n in g  sam aradorligi  (m ahsuldorligi) 
p a s a y a d i .   O l d i n g i   ( o ‘t m i s h d a g i )   b a r q a r o r l a s h g a n  
b o g 'l a n i s h l a r   (a lo q a la r)n in g   izlarini  y o 'q o tis h g a   y o ‘n algan 
t o ‘s i q l a r   s o ‘zsiz  u n u t i s h   j a r a y o n i n i   k e ltirib   c h i q a r a d i .  
M o d o m i k i ,   s h u n d a y   e k a n ,   u n u t i s h   n e rv   f a o li y a t i n i n g  
p r o a k t i v   v a   r e tr o a k t iv   t o r m o z l a n i s h i   ( t o 'x t a l i s h i )   b i l a n  
a l o q a d a   b o l i s h i g a   s h u b h a   y o ‘q.  M a i u m o t l a r g a   q a r a g a n d a , 
o ld in g i  yoki  keyingi  faoliyat  hozirgi  faoliyatning m a z m u n i g a  
o ' x s h a s h   y o k i   u n d a n   m u r a k k a b r o q   b o ‘l s a ,   a l b a t t a  
t o r m o z l a n i s h   (to 'x ta lis h )  h olati  vujudga  keladi.
Y u q o r id a g i   psixologik  va  fizilogtk  om illarga  a s o sla n g a n  
h o l d a   s h u n d a y   xulosaga  kelish  m u m k in :  b irin c h id a n ,  bir 
m a v z u d a n   b o s h q a  b ir m avzuga  o ‘tish  c h o g l d a   b iro z  t o lxta- 
lish  q i l i s h   tu fa y li  a s a b iy   t a r a n g l a s h u v ,   j i d d i y l i k ,   a q liy  
z o ' r i q i s h   k a m a y a d i;  i k k i n c h i d a n ,   a u d i t o r i y a d a n   ta sh q a r i 
m a s h g ‘u l o t la r d a   m u staq il  bilim   o lish d a   tu r d o s h ,  j i n s d o s h , 
o 'x s h a s h   fa n la r   y u z a s id a n   e m a s ,  balki  o ‘z a ro   bir-b iri  bilan 
kcskin  tafovu tlan u v c h i  sohalar b o ‘yicha  tayyorgarlik  ishlarini 
y o ‘Iga  q o ‘yish  d ark o r.
M a M u m o tla rg a   q a r a g a n d a ,  p ro a k tiv   va  retro ak tiv   t o r ­
m o z l a n i s h   b i r   fa o liy a t  d o i r a s i d a ,   c h u n o n c h i ,   m u a y y a n  
o ‘q u v   m a te r ia lin i  o 'r g a n i s h   (ta n is h is h ),  texnik  c h i z m a l a r  
u s t i d a   is h la sh ,  lo y ih a la rn i  tahlil  qilish  kabi  j a r a y o n l a r d a  
256
www.ziyouz.com kutubxonasi

h a m   y u z a g a   k e lis h i  m u m k i n .   M a ’l u m k i ,   m a t e r i a l n i n g  
o krtasini  e s d a   o lib   q olish  u n in g   b o s h i   y o k i  oxirin i  o ‘z- 
l a s h t ir i s h d a n   q i y i n r o q ,   m u r a k k a b r o q   k e c h a d i .   M a te r ia l 
h a jm in in g   k o 'p lig i,  kattaligi,  s h u n i n g d e k ,   u n i n g   o ‘rtasini 
e sda olib q o lish g a pro a k tiv  va  retro ak tiv  t o r m o z l a n i s h   salbiy 
t a ’sir  k o ‘rsatadi.  X u d d i  s h u   bois,  m a t e r ia l   o ‘rtasini  esda 
olib  qolish  u c h u n   u n i   bir  n e c h a   m a r t a   t a k r o r la s h g a   t o ‘g “ri 
keladi.  S h u n i n g   u c h u n   bir  tekis,  a s t a - s e k i n   s u r ’atg a  am al 
yoki  rioya  qilish  y u q o ri  s a m a r a   b e ra d i;  d i q q a t n i   m avzuga 
yoki  faoliyat  o b y e k tig a   p u x ta   t o ‘p la sh   ( m a r k a z la s h tiris h , 
k o n se n tra tsiy a ),  irodaviy  aktn i  u n g a   y o ‘n a !tirish   natijasida 
q o ‘zg 'o v c h ila r,  t u r t k i la r   m iy a d a   m u s t a h k a m l a n a d i .
M u v a q q a t ,   v a q t i n c h a   u n u t i s h   j a r a y o n i   m i y a   p o ‘sti 
hu jay ra larin in g   z o ‘riqishi,  ta ra n g la s h u v i  o q i b a t i d a   h a m d a  
t a s h q i ,  i k k i n c h i   d a r a ja li  t o r m o z l a n i s h   t a ’s i r i d a   v u ju d g a  
kelishi  kuzatiladi.  Bu  voqelik  t a n a   a ’z o la r i ,  asab  faoliyati 
tizimi  to liq q a n   h o la tid a  esda olib q o lis h n in g  keskin pasayishi 
b ila n   i z o h l a n a d i.  A s a b   tizim i,  h u j a y r a l a r n i n g   m e 'y o r id a  
ishlashining  tik la n ish i  orqali  u n u tilg a n   n a r s a l a r ,  su b y ek tlar 
t o ‘g krisidagi  m a ’lu m o tl a r  a sta - se k in   e s g a   t u s h a   boshlaydi.
Salbiy  in d u k s iy a   va  tashqi  t o r m o z l a n i s h   orq a li  kelib 
c h iq a d ig a n   v aq t  o ‘tishi  h a m d a   u n u t i s h   j a r a y o n i   re m in is- 
sensiya  h odisasi  b ila n   aloqaga  ega.  E s d a   o lib   q o lish n in g  
dastlabki  d a q iq a la rig a   q a ra g a n d a ,  m u a y y a n   v a q t  o ‘t g a n d a n  
keyin  esga  tu sh irish   t o ‘iaroq  aks  e t a r   e k a n .   K a tt a   hajm dagi 
m ateria lla rn i  e s d a   olib   qolish  p a y tid a   h a m   s h u n g a   o ‘xshash 
ru h iy   ho d isa  v u ju d g a   keladi.  T a j r i b a la r n i n g   k o ‘rsatishicha, 
r e m i n i s s e n s i y a   h o d i s a s i   v o y a g a   y e t g a n l a r g a   q a r a g a n d a ,  
b o la la rd a   k o ‘p ro q   u ch ray d i.  K is h in in g   k eksa yishi  davrida 
sal-pal  eslash,  esga  tushirish  y a n a d a   k u c h a y a d i .   In s o n n in g  
b a r c h a   faoliyati  t u rla rid a   ( t a ’lim ,  m e h n a t ) ,   m u o m a l a s id a , 
x u lq -a tv o rin i  h a m   hisobga  olish jo iz.
M a ’l u m o t l a r   (m a te ria lla r)n i  esga  t u s h i r i s h d a g i   qiyin- 
ch ilik la r  u la rn i  eslash  u c h u n   o ‘ta  k u c h li  x o h i s h n i n g  yuzaga 
k e l i s h i   t u f a y l i   n a m o y o n   b o ‘l a d i   h a m d a   f a v q u l o d d a  
t o rm o z la n ish n i  c h a q ira d i. V aqt o ‘tishi b i l a n   in so n n ig  bosh q a 
n ars alar  ( o b y e k tla r,  su byektlar)  b il a n   c h a l g ‘ishi  t o r m o z -
17  Psixologiya
257
www.ziyouz.com kutubxonasi

lan ish n i  p a s a y ti r a d i,  n atijada  n i m a n i   eslash  z a ru r  b o l s a ,  
u  d a r ro v   e s g a   tu sh ad i.
S h u   b o i s ,  esga  tushirish  i m k o n iy a tin i n g   y o ‘qligi,  h a t t o  
bu  b o r a d a   t a n i s h  ja ra y o n i  h a m   o ‘z  xususiyatlari  bilan  t o ‘la 
u n u t i s h n i n g   k o krsatkichi  b o ‘lib  h iso b lan m ay d i.  Eng asosiysi, 
oliy  t a ’lim   t i z i m i d a   m u v a q q a t  ( v a q ti n c h a )   u n u tish   bilan 
s a l-p a l  h a m d a   u z o q   m u d d a tli  u n u t i s h   tu rlarin i  farqlash 
jo iz ,  c h u n k i ,   u n i n g   oxirgisi  t a k ro r la s h   y o r d a m i   bilan  b a r - 
t a r a f   q i l i n i s h i   m u m k i n .   B a ’zi  h o l l a r d a   t a l a b a   b i l im i n i  
b a h o l a s h   k e z id a g i  a n g la sh ilm o v c h ilik n in g   vujudga  kelishi 
m u v a q q a t   ( v a q t i n c h a )   u n u t i s h   s h a r o i t i   va  x u s u s iy a tin i 
hisobga  o l m a y ,   u z o q   m u d d atli  u n u t i s h   sifatida  q a r o r   q abul 
q ilis h n in g   o q i b a tid ir .
M u v a q q a t   a s a b   t i z i m i  a l o q a l a r i n i n g   u z o q   m u d d a t  
s a q l a n i s h i   u l a r n i n g   m u s t a h k a m l i k ,   b a r q a r o r l i k   d a r a ja s i 
u c h u n   m u h i m   a h a m i y a t   kasb  e ta d i.  M u v a q q a t   a lo q a la r 
k a m r o q   m u s t a h k a m l a n g a n   bo'lsa,  pu x talik   y etishm asa,  u lar 
te z d a   s o kn a d i   v a   a k sin ch a .  S h u n in g   u c h u n ,   h a r   q a n d a y  
m aterialni a w a l  b o s h d a n  puxta o kzgartirib olish  lozim. Agarda 
m a te r ia l  p u x t a   m u s ta h k a m l a n s a ,   s h u n c h a   u z o q r o q   esda 
s a q l a n a d i   v a   k a m r o q   u n u tila d i.  S h u n i   t a ’kidlash  jo iz k i, 
e g a l l a n a y o t g a n   m a t e r i a l g a   n i s b a t a n   s h a x s d a   m o y i ll i k ,  
q i z iq i s h ,  m o t i v a t s i y a   m av ju d   b o ‘lsa,  u n i   u z o q r o q   e s d a  
sa q lash g a  z a m i n   hozirlanadi.
U n u t i s h   j a r a y o n i   vaqt  bilan  o ‘lc h a n a d i   va  m u a y y a n  
s u r ’a t  t a q o z o s i   b i l a n   r o ky o b g a  c h i q a d i .   E b b i n g a u z n i n g  
k o kr s a ti s h i c h a ,   m a te r ia ln i  o 'z la s h ti r i s h n i n g   dastlabki  d a -  
q iq a l a r id a   u n u t i s h   ja d a l  kechadi,  m u a y y a n   vaqt  o kt g a n d a n  
keyin  e sa   u n i n g   s u r 'a t i   pasayadi.
U n u t i s h   m a t e r i a l n i n g   m a z m u n i g a ,   y a n g ilig ig a ,  t u -  
s h u n i s h n i n g   o g ki r   y oki  y en g illig ig a ,  kasb iy   va  i jtim o iy  
a h a m i y a t   k a s b   etish ig a  b o g ‘liq.  S h u   s a b a b d a n ,  shaxs  t o m o -  
n id a n   a n g l a n i l g a n   m aterial  a s ta - s e k in ,  past  s u r 'a t d a   u n u ­
tiladi.
S h u n g a   q a r a m a s d a n ,   n i s b a t a n   i n s o n   t o m o n i d a n  
a n g l a n i l g a n   m a t e r i a l   d astlab   t e z   s u r ’a t l a r   bilan   u n u t i l a  
b o s h la y d i,  k e y i n c h a lik   esa  u n in g   k ec h ish i  b iro z   pasayadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

M a s h q   q i l i s h ,   t a k r o r la s h ,   t u r g ‘u n ,   b a r q a r o r   q i z iq i s h n i 
s h a k l l a n t i r i s h   m u m k i n   q a d a r   u n u t i s h   s u r 'a t i n i   p a s a y ti -  
radi.
E s d a   s a q l a s h n i n g   s h a r t - s h a r o i t l a r i   x o t i r a   o 't k i r l i g i ,  
m ahsuldorligi,  sam aradorligi  u c h u n   m u h i m  a h a m iy a tg a ega. 
U n u ti s h   v a q t  ( z a m o n )   fu n k siy a sig in a   b o ‘lib  q o l m a s d a n ,  
balki  u n d a   e s d a   olib  qolish,  esga  tu s h ir i s h   singari  t a n la s h  
(saralash)  xususiyati  mavjud.  0 ‘z  m o h i y a t i   bilan   sh a x sn in g  
e h tiy o jla rig a ,  q iziq is h la rig a ,  fa o liy a t  m a q s a d i g a   b o g ‘liq, 
m u t a n o s i b ,   m u h i m   a h a m iy a tl i   m a t e r i a l   s e k in   s u r ’a t d a  
u n u tila d i.  I n s o n   u c h u n   hayotiy,  ijtim o iy ,  kasbiy a h a m iy a tli 
b ir  q a t o r   v o q elik lar,  m ateria lla r,  m a ’l u m o t l a r   aslo  u n u t i l -  
maydi.
O d a td a  shaxsning faoliyatda ishtirok etish darajasiga q arab 
m a te r ia ln in g  e s d a  saqlanishi  a n iq l a n a d i.  Ilm iy  ta d q iq o tla rd a  
u n u tish  
0
‘z la shtirilgan  m a te r ia ln in g   h a j m i g a   b o g l i q   e k a n -  
ligi  t a 'k i d l a n a d i.   M u ay y a n   v aq t  o ' t g a n d a n   keyin 
0
‘zla sh ti- 
rilgan,  o ‘r g a n il g a n   m a t e r ia ln i   e s d a   s a q l a s h   foizi  u n i n g  
h a jm ig a   t e s k a r i  p r o p o r sio n a l  m u n o s a b a t d a   b o ‘lishi  t a s - 
diqlangan.
A g a rd a  b i r  xil  sh aroitda  ( v a z iy a td a )  berilg a n   m a te r ia lla r 
h a m   sifat,  h a m   m i q d o r  ji h a td a n   o ‘x s h a s h   b o ‘lsa,  u  h o l d a  
esda  olib  q o lish   ja ra y o n id a   u la r n i   h is o b g a   olish  o 'z l a s h t i -  
rish  s a m a r a d o rlig in i  oshiradi.  M a s a l a n ,   s u h a n d o n   (d ik to r) 
b i r   bet  s t a n d a r t   m a t n n i   o ‘q ish  u c h u n   ikki  d a q i q a   v a q t 
sarflasa,  x u d d i   s h u   h a jm d a g i  m a t e r i a l n i   o ‘q is h ,  u q i s h , 
tu s h u n i s h ,  a n g l a b   yetisli  u c h u n   t a l a b a   u c h - t o ‘rt  b a r a v a r  
vaqt ajratadi.  B u n d a  shaxsning  individual  xususiyatlari, xotira 
t i p l a r i ,   u q u v c h a n l i k   qobiliy a ti,  n o y o b   xislatini  h i so b g a  
olish joiz.
Esda  saq lash   ja ra y o n id a   m a t e r i a l n i n g   hajm i  b irla m c h i 
em a s ,  balki  lin in g   sifati  u stu v o r  a h a m i y a t   kasb  etadi.
E s d a   s a q l a s h d a   y a x litlik ,  a l o h i d a l i k   m u h i m   o ‘ri n  
eg a lla y d i,  c h u n k i   m a z k u r   j a r a y o n d a   m a t n   ( m a v z u ) d a g i  
asosiy  h o la tla r ,  q o n u n iy a tla r,  n a z a r i y a l a r ,   qiyosiy  tah lilla r, 
y o rq in   ifo d ala r,  jo n li  nutq  m a h s u l l a r i   o ‘z  izini  q o ld ira d i. 
Esda  s a q l a s h d a   keyingi  o ‘rin  b a ’zi  b i r   fikriy  birliklarga,
www.ziyouz.com kutubxonasi

h a tt o   m a t n   m a z m u n i g a   u n d a n   h a m   k u ch li  e ' t i b o r   beriladi. 
E sd a  s a q l a s h n i n g  
m u h i m   x u s u s i y a t l a r i d a n   biri  —  bu 
m ateria ln i  u m u m l a s h g a n   darajasi  b ila n   b e v o sita   b o g 'liq - 
ligidir.  J a m i   u m u m i y l i k d a n   m a z m u n i y - n a z a r i y  y o 'n a lis h g a  
va u n d a n   y a k k a  a lo h id a lik k a  fikran o ‘tish  e s d a   saqlashning 
o q ilo n a   aqliy   v o sitas i  b o ‘lib  hisoblanadi.
U m u m l a s h m a l a r n i   u m u m la s h tiris h , 
m a v h u m   h o la t- 
larni  m a v h u m l a s h t i r i s h n i n g   fikriy  h a ra k a tla rig a   asoslangan 
m a t e r ia ll a r   e s d a   s a q l a s h n i n g   e n g   q u l a y   s h a r t- s h a r o it l a r i  
boMib  h i s o b l a n a d i .   E s d a   s a q l a s h n i n g   s h a r o i t l a r i g a :   a) 
m a 'l u m o t la r n i n g  a m a liy o tg a  tatbiq etiluvchanligi;  b)  oqilona 
a q l i y   u s u l l a r   y o r d a m i   b ila n   o l d i n g i   b i l i m l a r n i n g   o ‘z -  
lashtirilganligi;  d )  u l a r n i n g   vaqti-v a q ti  b ila n   c h u q u r la s h - 
tirib  borilishi;  e )   m ateria lla rn i  ey d e tik   o b ra z la r,  t a s a w u r l a r  
bilan  b o y itish   k a b i l a r   kiradi.
Tekshirish  uchun  savolfar
1.  Xotiraga ta ’rif bera olasizmi?
2.  Borliqni  bilishda xotiraning o ‘mi qanday ekan?
3. Xotira qanday jarayonlardan tuzilgan?
4.  Xotiraning turlari yuzasidan  nimalar deya olasiz?
5.  Xotiraning  individual  farqlarini  aytib bering.
6.  Inson  xotirasini  o'rganish  mum kinmi?
www.ziyouz.com kutubxonasi


Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   34




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling