O’qo’v qo’llanma Oliy o’quv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash Prezidiumi tomonidan nashr etishga tavsiya qilingan

7.4. Mahsulot sifatini yaxshilashning iqtisodiy samaradorligi va uni hisoblash usuli
Mahsulot sifatini yaxshilashdan maqsad uni iste’mol qiluvchilarda iqtisodiy samaradorlikka erishish va pirovard natijada minimal ijtimoiy mehnat sarflab talabni yanada to’laroq qondirishdir.
Sifati yaxshilangan mahsulotni iqtisodiy samaradorligini asosiy kriteriysi bo’lib mahsulotni ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo’yicha jonli va buyumlashgan
mehnatni umumiy miqdorini tejalishi hisoblanadi.
Yuqori sifatli mahsulotni ishlab chiqarishda xomashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, yoqilg’i, energiya sarfi normasini va qiymatini ortishi hisobiga joriy xarajatlar miqdori o’zgarishi mumkin.
Mahsulot sifatini yaxshilanishidan olinadigan iqtisodiy samaradorlik asosan undan foydalanish sharoitida eksplutatsiya xarajatlarini, shuningdek ta’mirlash ishlari sarfini, dastgohlarni ishlamay bo’sh turish vao’tini kamayishi va boshqalar hisobiga tashkil topadi.
SHunday qilib, ishlab chiqarishni va mahsulotdan foydalanishni iqtisodiy samaradorligini quyidagi iqtisodiy qo’rsatkichlar ifoda etadi. Bular – tannarx, ulgurji
baho, mahsulot sifatini oshirish bo’yicha qo’shimcha xarajatlar, mahsulot birligiga to’g’ri keladigan foydalanish mobaynidagi xarajatlardir.
Mahsulot sifatini yaxshilashdan olinadigan iqtisodiy samaradorlik «Xalq xo’jaligida foydalanilayotgan yangi texnika, ixtiro va ratsionalizatorlik takliflarini iqtisodiy samaradorligini aniqlashni metodikasi (asosiy qo’llanmalar)» (1977y.) asosida hisoblab chiqariladi. Bundan tashqari xalq xo’jaligi tarmoqlarini iqtisodiy samaradorlikni hisoblash xususiyatlarini inobatga olgan instruktsiyalar ham qo’llaniladi.
Hozirgacha O’zbekistonda bundan boshqa va yangi qo’llanma yaratilgani bizga noma’lum.
Mahsulot sifatini oshirishni iqtisodiy samaradorligini hisoblash ishlab chiqarishni ikki xil varianti bo’lishini taqozo qiladi, eng yaxshi variant bo’lib, keltirilgan xarajatlar miqdori minimal darajada bo’lgan variant tan olinadi. Keltirilgan xarajatlar tannarx bilan
normadagi foyda (daromad) summasidan iborat bo’ladi:
X = T + En•K
Bunda: X – mahsulot birligini keltirilgan xarajatlari, qiymat birligida; T – mahsulot (ish) birligi tannarxi;
K – ishlab chiqarish kapitalining (fondlarining) birligiga to’g’ri keladigan xarajatlar (kapital qo’yilmalar), qiymat hisobida;
En – kapital qo’yilmalarni norma darajasidagi samaradorlik koeffitsienti (0,15). Hisoblash ishlarida kapital qo’yilmalarini iqtisodiy samaradorligini norma darajasidagi yagona koeffitsienti 0,15ga teng qilib olingan (qabul qilingan). Bu koeffitsient bir so’mlik kapital qo’yilmasi mahsulot tannarxini eng kami bilan 15 tiyinga
kamaytirilishini talab etadi.
1. Yillik iqtisodiy samaradorlik (S) keltirilgan xarajatlarning variantlar bo’yicha farqi bilan aniqlanadi.
S = (X1 – X2)•Q2
Bunda – Q2 – sifati yaxshilangan mahsulotning yillik hajmi.

• formula belgilari qzbekcha.

2. Uzoq muddat xizmat qiladigan (mashinalar, dastgohlar, asbob-anjomlar va boshqlar) yangi ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanish iqtisodiy samaradorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
2 í
1 2 í
2 1 í 1 2 í 2 1
2  2

 1

S= X  

•  X  Q

P  E
B P  E
 B P  E (И1  И 1 )  E  (K1  K 1 ) 
Bunda: B2 - yangi mehnat vositalari birligini baza davriga nisbatan unumdorligini
B1
qsishini hisobga olish koeffitsienti.
V1 va V2 – eski (baza) va yangi mehnat vositalari birligidan foydalanishdagi yillik mahsulot (ishlar) hajmi.
P2  Eí
P1  Eí
- yangi mehnat vositalarini bazadagiga nisbatan xizmat qilish
muddatini o’zgarishini hisobga olish koeffitsienti.
R1 va R2 – bazadagi va yangi mehnat vositalarini to’la tiklash (renavatsiya qilish) uchun balansdagi qiymatdan ajratmalar miqdori.
Bu miqdorlar, ma’naviy emirilish hisobga olingan mehnat vositalarini xizmat qilish muddatiga teskari ravishda hisoblab chiqariladi.
Hisoblash ishlarini aniqligini oshirishni zaruriy xollarida quyidagi usullarni qo’llash mumkin:
R=
(1 E )Tc  1
E
Bunda: Ts – yangi texnikani xizmat qilish muddati;
1 2 í 2 1
Р2  Еí
(И1  И 1 )  E  (K1  K 1 )
- iste’molchilarni yangi mehnat vositalarini bazadagiga
nisbatan barcha xizmat qilish muddati moboynidagi ekspluatatsiya joriy xarajatlari va shu bilan bog’liq kapital qo’yilmalaridan olinadigan ajratmalar tejami, so’m hisobida:
K1 ва K 1
1 2

• eski va yangi mehnat vositalari uchun, yangi mehnat vositalari yordamida ishlab chiqariladigan mahsulot (bajariladigan ishlar) hajmiga mqljallangan ajratilgan kapital qo’yilmalari miqdori;
• mqljallangan eski (baza) va yangi mehnat vositalaridan foydalanishdagi iste’molchilarni yillik foydalanish xarajatlari;

И1 ва И1
1 2
Q2 - hisoblash davridagi yangi mehnat vositalarini ishlab chiqaradigan yillik mahsuloti hajmi.