O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus

Analitik tavsifni tuzish

Analitik bibliografik tavsif tuzishda belgilangan tavsif qoidasiga va tegishli belgilarga amal qilinadi: nashr manbasidan avval ikkita qiyshiq chiziq, eslatmalar sohasidan avval nuqta va chiziq qo‘yiladi.

Analitik bibliografik tavsif uchun qism yoki bobga berilgan titul varag‘idagi ma’lumotlar, mundarija, matnning so‘ngi sarvarag‘ida berilgan mualliflar, javobgar shaxslar, tashkilot va muassasalar, chiqish ma’lumotlari haqidagi ma’lumotlar olinadi.

Eslatmalar sohasida mustaqil sarlavhaga ega bo‘lmagan bob, qism haqidagi, hujjatning muallifi, sarlavhasi, bibliografiyasi haqidagi ma’lumotlar beriladi.

Analitik bibliografik tavsif ko‘rinishi:

Hujjat qismi haqida // Manba haqidagi ma’lumot. — Eslatmalar.

Analitik bibliografik tavsif uchun namunalar:

1. 
   Hasanova Sh. Qiz bola hayosi bilan go‘zal // Oila vajamiyat.—2006. 6—12- iyul. ¹ 27.- 5-b.
   
2. 
   Vohidov E. O‘zbegim: (qasida) // Vohidov E. O‘zbegim: She’rlar.—Toshkent, 2005. 41—44-b. O‘smirlar kutubxonasi.
   

Gazetadan olingan hujjatga analitik tavsif berishda nashr manbasi, nashr yili, sanasi ko‘rsatiladi, jurnaldan yoki davomli nashrdan olingan hujjat uchun tavsifda nashr manbasi, nashr yili, chiqish tartib raqami va qaysi sahifalarda bosilgani aks ettiriladi. Ularning hammasi nuqta va chiziq bilan ajratiladi. Agar hujjat bir qancha sonlarda e’lon qilingan bo‘lsa, manbaning nashr yili va tartib raqami nuqta va vergul (;) bilan ajratiladi. Òo‘la asarlar to‘plamlari yoki tanlangan asarlardan olingan hujjatlarni tavsiflashda muallif bitta bo‘lsa, ikkinchi qismda manbadan oldin muallif ko‘rsatilmaydi. Aks holda ko‘rsatiladi. Òaqrizlar va referatlar berilgan hujjatlarni tavsiflashda asosiy nashr haqidagi ma’lumotdan keyin yangi qatordan „Òaqriz“ yoki „Ref.“ deb ko‘rsatiladi va unga analitik tavsif beriladi. Agar taqriz yoki referat sarlavhasiz bo‘lsa, uning sarlavhasi bibliograf tomonidan qo‘yiladi va kvadrat qavsga olinadi.

Annotatsiyalash. Annotatsiyadagi elementlar to‘plami bibliografik tavsifning to‘laligiga, bibliografik axborotning qay darajada tayyorlanganligiga va annotatsiyaning turiga bog‘liq. Ma’lumotnoma annotatsiyasida tavsifdan tushib qolgan sarlavhani aniqlovchi elementlar, faktik yoki qo‘shimcha, hujjatning ahamiyati va mazmuni, shakli va janri, tuzilishi va boshqa xususiyatlari haqida ma’lumotlar beriladi. Òavsiya annotatsiyasida elementlarning har biriga vazifasiga ko‘ra tushuntirish beriladi. Muallif haqidagi ma’lumotda hayoti va ijodining asosiy sanalari, u yashagan davrga qisqa ta’rif, kasbi, mashhur asarlari, yozilish tarixi, joyi, sabablari, uning nashr etilishi, manbalari haqida ma’lumot beriladi. Asarning ilmiy va badiiy qimmatiga ta’rif berayotganda uning ijtimoiy ahamiyati, unga bag‘ishlangan taqriz va referatlarga yo‘llanma, fan va madaniyat arboblarining unga bergan bahosi eslatiladi.

Annotatsiyaning asosiy elementi uning mazmuni haqidagi ma’lumotdir. Annotatsiyada muallif e’tiboridagi sarlavha, mavzu, asosiy masalalar yoritiladi, aks ettirilgan asosiy voqea va masalalarga o‘rin beriladi, asarning asosiy ahamiyatli xususiyatlari, shu mavzudagi boshqa asarlardan farqi haqida aytiladi. O‘quv, ma’lumotnoma, ilmiy-ommabop nashrlar annotatsiyasida bo‘limlar mazmunini to‘la bermasdan, shunchaki nomlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Materialni berishda uning qay darajada izohlanganini, qisqa yoki to‘la, ommabop yoki ilmiy tilda, jonli, qiziqarli yoki, aksincha, quruq berilganini ko‘rsatish lozim, shuningdek, badiiy uslubi ham ko‘rsatiladi. Kitobxonlik guruhiga ko‘ra maqsadini ko‘rsatishda asarning ilmiy, o‘quv, ishlab-chiqarish faoliyatidagi va mustaqil bilim olishdagi o‘rni ko‘rsatiladi. Badiiy-poligrafik va tahririy-nashriy bezatilishi haqidagi ma’lumot illustratsiyalar soni, ularning mazmuni, ahamiyati, chizmalar, badiiy bezaklardan iborat. Bundan tashqari, annotatsiyada ma’lumot-qidiruv apparati, kitob ichi bibliografiyalari haqida ham axborot berish lozim.

Annotatsiyalash mas’uliyatli jarayon bo‘lib, quyidagicha bosqichma-bosqich olib boriladi:

1. Asar matnini tahlil qilish; 2. Qo‘shimcha manbalarni o‘rganish; 3. Asar mohiyatini ta’riflovchi ma’lumotlarni to‘plash; 4. Annotatsiyani badiiy tahrir qilish va rasmiylashtirish.

Asar matnini tahlil qilish. Asar turi (alohida, to‘plam, ko‘p jildli nashrning bir qismi, ruknli nashrning qismi) aniqlanadi. qaysi masala, muammo, mavzu yoki bilim sohasiga bag‘ishlanganligi ko‘rsatiladi. Nashr tuzilishi va materialning guruhlanishiga e’tibor qaratiladi. Materialning qay usulda berilishini yoki izohlanishini aniqlash kitobxonlar guruhini aniqlashga yordam beradi. Tahlilda so‘zboshi, kirish so‘zi, eslatmalardan, qo‘shimcha tanqidiy materiallardan foydalaniladi.

Qo‘shimcha manbalarni o‘rganish. Mavzuga oid asarlar, taqrizlar, tanqidiy maqolalar, biografik materiallar, fan va madaniyat tarixiga oid asarlar tegishli ma’lumotnoma-nashrlar va bibliografik qo‘llanmalar yordamida topiladi va o‘rganiladi.

Ma’lumotlarni to‘plash. Asarlarga annotatsiya berishda muallif haqida avtobiografik ma’lumotlar, asarning hozirgi davr uchun ilmiy va badiiy qimmati haqida ma’lumot beriladi. Zamonaviy asarlarga annotatsiya berishda, unga haqqoniy va obyektiv baho beriladi, muallifining shaxsiy tasavvuri yoki taassurotiga suyanib qolish kerak emas. Ba’zida muallif fikri, ba’zi annotatsiyalarda tanqidchi fikri, voqea yoki hodisa ishtirokchisi, mualliflar xotirasi keltiriladi.

Adabiy tahrir yoki annotatsiyani rasmiylashtirishda eng asosiy ma’lumotni ajratib olish zarur. Kitobxon e’tiborini jalb etish uchun, tavsiya annotatsiyasida eng qiziq faktlar haqida axborot berish kerak. „Kitob juda qiziq...“ yoki „Kitob qiziqarli hikoya qiladi...“ kabi fikrlardan qochish, bibliografik tavsifdagi ma’lumotlarni takrorlashdan tiyilish lozim.

Referatlash birinchi darajali hujjatdagi axborotni analitiksintetik tahlil qilishdir. Hujjatdagi eng zarur faktlarni—asosiy holat, faktik ma’lumotlar, natija va xulosalarni ajratib olish kerak bo‘ladi. Referat matni o‘zining aniqligi, to‘g‘riligi, mantiqiyligi bilan ajralib turadi, unda ikkinchi darajali axborot —tanqid, isbot, dalil, misollar bo‘lishi mumkin emas.

Referatning tuzilishi. Unda quyidagilarga e’tibor qaratiladi:

1. 
   Agar sarlavha aniq berilmagan bo‘lsa, mavzusi, ishningmaqsadi ko‘rsatiladi.
   
2. 
   Ishni o‘tkazishning usuli va metodologiyasi.
   
3. 
   Ishning natijasi (aniq va axborotlashgan ma’lumot beriladi,yangi natijalar, uning ahamiyati, muhim kashfiyotlar va ixtirolar beriladi).
   
4. 
   Natijalardan foydalanish sohasi.
   
5. 
   Xulosalar.
   
6. 
   Qo‘shimcha axborot (tashkilot nomi, birinchidarajali hujjatmuallifi, muallif haqida ma’lumotlar, avval nashr qilingan asarlariga yo‘llanma) beriladi.
   

Referatlash quyidagi bosqichlardan iborat:

1. 
   Òanishish uchun o‘qib chiqish, hujjatning dastlabki tahlili.
   
2. 
   Diqqat bilan o‘qish, chuqur tahlil.
   
3. 
   Referat turini aniqlash.
   
4. 
   Referat tuzilishini aniqlash.
   
5. 
   Axborotni sintez qilish.
   
6. 
   Referatni belgilangan qoidaga ko‘ra rasmiylashtirish.
   

Referatlash metodikasi o‘ziga xos, unda markerlar—hujjat mazmunini yoritishga xizmat qiluvchi so‘zlar, so‘z birikmalari, indikatorlar —hujjatda muallif fikrining rivojlanishini, ketmaketligini ko‘rsatuvchi keng qo‘llaniladigan so‘z birikmalari, hujjatni bosqichma-bosqich tahlil qilishning reja-maketi, har qanday bilim sohasiga oid adabiyotlarni referatlash uchun zarur universal va hujjatning ixtisoslashgan xususiyatiga asoslangan referatlash va hujjat mazmunini sharhlashning o‘ziga xos usulidan foydalaniladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, har bir axborot-kutubxona resursi haqida iste’molchilarga, talabgorlarga axborot berish vazifasini bajarayotgan bibliograf har bir bibliografik elementlarni mukammal bilishi, uni o‘z o‘rnida ishlata olishi zarur.

Savol va topshiriqlar

1. 
   Bibliografik axborot tarkibi nimalardan tashkil topgan?
   
2. 
   Bibliografik kirish nima?
   
3. 
   Axborot nimani anglatadi?
   
4. 
   Bibliografik xabar nima?
   
5. 
   Bibliografik yozuv va uning vazifasini tushuntirib bering.
   
6. 
   Bibliografik yozuv qanday elementlardan tashkil topadi?
   
7. 
   Monografik bibliografik tavsif nima?
   
8. 
   Analitik bibliografik tavsifni tushuntiring.
   
9. 
   Annotatsiya va uning turlarini ayting.
   
10. 
    Referat nima va uning turlari?
    

Òalabalarga amaliy mashg‘ulot sifatida turli xil tiðdagi nashrlarga, elektron hujjatlarga turli xil ko‘rinishda bibliografik tavsif berishni, har bir hujjatga annotatsiya va referat yozishni mashq qilish tavsiya etiladi.



Mavzuning maqsadi—bibliografik faoliyatning natijasi sifatida hujjatlar haqida bibliografik axborot berishning mohiyati, hujjatlar va ularning turlari, davomli va vaqtli matbuot nashrlari, mamlakatimizdagi yirik nashriyotlar haqida axborot berish.

Asosiy tushunchalar — hujjat, axborot iste’molchisi, bosma mahsulot, vaqtli matbuot nashri, davomli nashr, rasmiy nashr, ilmiyommabop nashr, o‘quv nashri, ma’lumotnoma nashrlari.