O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

i'arl.xl, Ja v d arn in g cram izd an avvalgi I asrd a Italiy ad a k o 'p la b
ckilganligi luiqidagi m a ’lum otlar adabiyotlarda uchraydi. Sibir hududida 
jav d arning ckila boshlanishi XIII asrd an boshlanganligi, uning rus 
m uhojirlari tom onidan olib kclinganligi m a ’lum.
Tritikale XX asr yangi don o'simligi bo'lib, u bug'doy bilan javdarni 
cliatishtirishdan kclib chiqqan. Duragay bo'lganligi uchun unda bug'doy 
va javdarning belgilari va xususiyatlari mavjud. Boshog'ining ko'rinishi.
89

---

tuzilishi, donining shakli bug'doy va javdarni eslatadi. 
A m m o ja v d a r va b u g 'd o y d a n q u y id a g i belg i v a 
xususiyatlari bilan ajralib tu radi: jav d arn in g poyasi 
y o ‘g ‘on, pishiq, y o tib q o lish g a ch id am li, b a rg i va 
b o s h o g 'i k a tta , d o n i h a m y irik . J a v d a r n in g d o n i 
ingichkaroq, tritikaleniki esa to 'laro q d ir (2-rasm).
Javdar ekiladigan m aydon jah on bo'yicha 17 m ln 
gektarni tashkil etadi. Javdarning hosildorligi o 'rtach a 
18 
s\g a 
a tr o f id a
b o 'l ib , 
k o 'p l a b
Y e v ro p a
m am lakatlarida kuzda ekiladi (G erm aniya, Fransiya, 
Polsha va boshqa m am lakatlar shular jum lasidandir). 
A Q S H da ham b u ekin ekiladi. Shuningdek, hozirgi 
H am do'stlik m am lakatlaridan Rossiya va Belorussiyada 
h am ja v d a r salm oqli o 'rin n i egallaydi. Bu ekinning 
hosildorligi k o 'p c h ilik d a v la tla rd a yuqori b o 'lsa d a , 
kuzgi bug'doydan keyingi o 'rin d a turadi. 0 ‘zbekistonda
2-rasm. Javdar. jav d a r asosan oraliq ekin sifatida kuzda ekilib, k o 'k
m assa olinadi.
Sug'oriladigan yerlarda tritikale oraliq ekin sifatida kech kuzda va 
kuzda (avgust) ekilsa, m o 'l k o 'k m assa va don beradi. O 'zbekiston
sharoitida tritikale javdarga nisbatan yuqori hosilli, to'yim li konsentrat 
ozuqa va m o 'l, sifatli k o 'k massa berishi bilan ajralib turadi.
Javdar bir gektar yerdan 40-50 s/ga don va 400-450 s/gacha k o 'k poya 
beradi.
T ritikale d o n hosildorligi D avlat nav sinash m aydonlarida 80-81,8 
s\ga don, k o 'k poya hosili 500 sentner va undan k o 'p bo'lm oqda.
Bioiogiyasi. 
Jav d ar bir yillik o'sim likdir. U asosan kuzgi o'sim lik, biroq 
bahorgi shakllari ham uchraydi.
Ja v d ar va tritikale 6-12 °C h a ro ra td a yaxshi k o 'k a rib chiqadi. Bu 
ekinlar yaxshi qishlaydi, y a’ni sovuqqa chidam li, ildiz sistemasi yaxshi 
rivojlanadi. Suvga eng talabchan davri - nay o 'ra s h boshoqlaguncha 
davom etadi. Bu davrda nam yetarli b o'lm asa boshog'i kichik va kam
hosilli bo'lad i. Jav d ar chetdan changlanuvchi ekin bo'lib, tritikale esa 
bug'doyga o 'x sh ab o'z-o 'zid an changlanuvchidir.
K uzgi ja v d a r b u g 'd o y g a q a ra g a n d a e rta p ishad i. O 'z b e k isto n d a
r a y o n la s h tirilg a n tritik a le b u g 'd o y g a q a ra g a n d a b iro z kech yo k i 
kechpishar b u g'do y navlari bilan bir vaqtda yetiladi.