O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Xulosa

Tilshunoslikning asosiy vazifasi til haqidagi bilimlardan kelib chiqqan holda til birliklarini ularning o’zoro sintagmatik, paradigmatik, shakl-mazmun va boshqa munosabatlarida ( kelib chqishi, davriga, hududga tegishliligidan) bo’ladigan o’zgarishlarni hisobga olib aniq belgilashdan va ularning nutqda qo’llanilish imkoniyatlarini ochib berishdan iborat bo’lmog’i darkor.

Uslubiyatning asosiy vazifasi til birliklari imkoniyatlarining nutqda namoyon bo’lish qonuniyatlarining, davrga, nutq ko’rinishlariga nisbatan me’yoriyligini belgilab berishdan iboratdir. Tilshunoslikka va stilistikaga oid tadqiqodlarning hammasi ana shu vazifalarni bajarishga yo’naltirilgan bo’lishi shart. Bu narsa tilshunoslikning ham, stilistikaning ham boshqa sohalar bilan munosabatidan kelib chiqadigan boshqa vazifalarni, albatta inkor etmaydi.

Ko’p yozuvchilarni bilish, bitilgan matnlarni o’qiy olish, ko’p yozuvlarda yoza bilish, ko’p tilni bilish, bu tillarda gaplasha olish insonlarning eng yaxshi fazilatlaridan biridir. Insonlarning komillik darajasi,avvalo uning nutqida o’z ifodasini topadi.

Tilini qadrlamagan odam o’zini ham, xalqini ham, vaqtini ham qadrlamaydi. Shu nuqtai nazardan biz har bir matnga oqilona yondashib tahlil tartibiga e’tibor bermog’imiz lozim. Matn faqat yozma ko’rinishga xos, nutqning esa og’zaki va yozma ko’rinishlari mavjud . Biz mavzumizdagi badiiy tasvir vositalaridan o’xshatishga har bir matnda yoki og’zaki nutqimizdan misollar keltirishimiz mumkin.

Lekin uning leksik vositalar ishtirokidagi misollari grammatik ko’chimlardagi misollardan jozibadorligi bilan farqlanadi. O’xshatishlar ko’proq nazmiy matnlarda uchraydi. Lekin biz bugun nasriy asarlardan misollar to’pladik va ko’zlangan maqsadga erishdik.

Tasviriy vositalar orasida o’quvchining tafakkurini kengaytirishga xizmat qiladigan adabiy san’atlardan biri o’xshatishdir. O’xshatish o’tmish adabiyoti va adabiyotshunosligida tashbeh deb yuritilgan. Mumtoz she’riyatimizdagi badiiy san’atlarning taniqli tadqiqodchilaridan biri A.Husayniy tashbehning yetti xil shakl ko’rinishlari mavjudligini ko’rsatib o’tadi. Hozirgi zamon adabiyotshunosligi va tilshunosligiga oid darslik qo’llanmalarda ham tashbeh ox’shatishning shakllari to’g’risida batafsil fikrlar bayon etilgan.

Biz O’tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanida o’xshatish san’ati qo’llanilishi haqida mulohaza yuritar ekanmiz, tasviriy vositaning shakl ko’rinishlarini qo’llanilishini emas, balki yozuvchining o’xshatishni qanday ifodalagani va uning o’quvchiga qanday yetib borishi tushuniladi. Bunda biz bitiruv ishidan maqsadimiz tilshunoslikning uslubiyat sohasida erishilgan samarali yutuqlari ,uslubshunoslikda ko’chimlar va ularni badiiy nutqda tutgan o’rni, badiiy tasvir vositalaridan o’xshatishni O’tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanidan olingan misollar orqali tahlil qilishga harakat qildik.

Bunda O’tkir Hoshimovning til xususiyatlarini o’rganish bilan birga uning badiiy matnda qo’llangan tasviriy vositalaridan mohirona foydalanganligini isbotini ko’rdik. Ayniqsa, o’xshatishga ko’pgina misollar uchratdik va uni kuzatishlar natijasida quyidagi xulosaga keldik:

Birinchidan, uslubiyat nihoyatda murakkab va keng ma’nodagi tushuncha bo’lib, u yozuvchi ijodidagi g’oyaviy-badiiy xususiyatlar birligi, uning dunyo qarashini ifodalovchi poetik tafakkur mevasidir. Uning bir ko’rinishi o’xshatishga murojaat qildik va uning qirralarini badiiy tasvir vositalariga oid nashr etilgan ko’pgina ilmiy adabiyotlar orqali o’rganib chiqdik.

Ikkinchidan, o’zbek tilshunosligining keyingi yillarda uslubiyat sohasida erishilgan samarali yutuqlari haqida batafsil to’xtaldik va yaratilgan ilmiy asarlardan misollar keltirdik.

Uchinchidan, badiiy tasvir vositalaridan ko’chimlarga alohida e’tiborda bo’lib, uslubshunos olimlardan Qo’ng’urov R., Karimov S., Qurbonov T., Yo’ldoshev M., Aliqulov T., Rasulov R., Suvonova R. larning ilmiy tadqiqotlaridan xabardor bo’ldik va kerakli o’rinda ulardan foydalanib, o’xshatishga kengroq ta’rif berildi.

To’rtinchidan, O’tkir Hoshimovning ijodida murabbiy sifatida Hasan Po’lat, Amin Umariy, Sharof Rashidov, Temir Fattoh, Mirmuhsin, Ramz Bobojon, Said Ahmad kabi o’nlab ustoz shoirlarni ijod sirlaridan voqif bo’ldik. Ularni adabiyot sahnasiga olib kirganliklarini e’tirof qilgan holda “Uning ijodiga bir nazar” ruknida shoir haqidagi barcha ilmiy va publistik asarlar bilan tanishib chiqdik.

Beshinchidan,O’tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romani to’liq tahlil qilindi va asosiy e’tibor rejadagi maqsadga, ya’ni o’xshatishga qaratildi. Bunda misollar kartatika qilinib, tahlili berildi.

Oltinchidan, O’tkir Hoshimov ijodidan faqat o’xshatishlarnigina o’rganib chiqmasdan, balki boshqa ko’chimlar haqida ham ma’lumotlarga ega bo’lishga va ularni bir-biridan farq qiladigan jihatlarini o’rganishga muvofiq bo’ldik.

Yozuvchining “Tushda kechgan umrlar” romanini o’qir ekanman, uning nihoyatda go’zal badiiy ko’chimlardan ustalik bilan foydalanganligini guvohi bo’ldim, ya’ni yozuvchining qalbi haqiqiy va toza his-tuyg’ularga limmo-lim ekanligiga amin bo’ldim.

Yettinchidan, barcha boblar haqidagi fikr-mulohazalar bakalavr ishi yakunida xulosalandi.

Uslubiyatga tegishli barcha foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat qilindi.

Men yozuvchining ijodi va til xususiyatlarini o’rganish chog’ida shunga amin bo’ldimki, xalqimiz yozuvchini sevishiga va qadrlashiga ishonch hosil qildim. U badiiy tasvir vositalaridan mohirona foydalanganligi va uslubiy matnlarni yaratganligi ko’rinib turibdi.Yozuvchi O’tkir Hoshimov doimo xalqni dardi bilan yashagan. Uning yurgan yo’li, hayotda uchratgan odamlari va umrining mazmuni barcha asarlariga ko’chgan.

O’tkir Hoshimov saboqlari yoshlarga o’gitlari bugungi o’zbek tili va adabiyotining parvozida jamol ko’rsatmoqdaki, buni quvonch bilan qayd etish mimkin.Ayniqsa badiiy uslubda yaratgan asarlaridan uslubiyatning asosiy figuralaridan biri o’xshatish va uning turli ko’rinishlariga misollar talaygina.

Yozuvchi ijodiga mehr muhabbat bugungi yoshlarning, muxlislarning kundalik hayotining mazmuniga aylangan. Mustaqillikning 20 yillik yubileyi munosabati bilan yozuvchi ijodi yanada kamol topyapti, til va adabiyotimizga jilo bermoqda.

Xulosa so’ngida shuni aytishim lozimki, Oliy ta’lim jarayonida qimmatli bilimlarni bergan barcha ustozlarimga va bitiruv ishimni yaratish mobaynida o’zini maslahatlarini ayamagan rahbarimga o’zimning samimiy minnatdorchiligimni bildiraman.


Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Ilmiy adabiyotlar

1. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Тошкент: Маънавият, 2008 .-173 б.

2. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир // “Фидокор” газетаси мухбири саволларига жавоблар. –Тошкент: Ўзбекистон, 2000.

3. Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. 16-том.– Тошкент: Ўзбекистон, 2000.

4. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. –Тошкент: Фан, 1981.

5. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. –Тошкент: Фан, 1983.- 88-б.

6. Абдусаидов А., Абдусаидов А. Тил маънавияти ва нутқ маданиятига «Оммавий маданият»нинг таъсири // «Стилистика ва прaгматика». Проф. С. Каримов таваллудининг 60 йиллигига бағишланган илмий-назарий конференция материаллари.– Самарқанд, 2010.

7. Бобоев Т. Ўзбек шеър тузилиши асосларини ўрганиш. –Тошкент, 1991 .

8. Бобоев Т., Бобоева З. Бадиий санъатлар. –Тошкент: ТДПИ, 2001.

9. Боймирзаева С. Ойбек прозасининг лингвостилистик тадқиқи. – Самарқанд, 2004.-146 б.

10. Дониёров Х., Мирзаев С. Сўз санъати (бадиий маҳорат ва тил ҳақида мулоҳазалар). –Тошкент: Фан: 1962.

11. Жамолхонов Ҳ., Йўлдошев М. Бадиий матннинг лисоний таҳлили (Маърузалар матни). –Тошкент: ТДПУ, 2000.

12. Исҳоқов Ё. Ташбеҳ // Ўзбек тили ва адабиёти,4-сон. -Т.: 1970.

13. Йўлдошев Б. Фразеологик услубият асослари. –Самарқанд, 1999.

14. Каримов С.А. Ўзбек тили услубшунослигининг ҳозирги босқичдаги муаммолари. Маърузалар матни.– Самарқанд, 2006.

15. Каримов С.А. Ўзбек тили функционал стилистикаси. –Самарқанд, 2010.

16. Каримов С.А. Ўзбек тилининг бадиий услуби. –Самарқанд: Зарафшон, 1992.

17.Лапасов Ж. Бадиий матн ва лисоний таҳлил. –Тошкент: Ўқитувчи, 1995.

18. Маҳмудов Н. Ойбек шеъриятидаги ўхшатишларнинг лингвопоэтикаси // Ўзбек тили ва адабиёти, 2-сон.-Т.: 1985.

19. Мукаррамов М. Ўхшатиш таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти, 5-cон. -Т.: 1968.

20. Маҳмудов Н., Бегматов Э. Тилимизнинг кеча ва кундузи // Ўзбек тили ва адабиёти , 5-сон.-Т.: 2010.

21. Нормуродов Р. Шукур Холмирзаевнинг метафорадан фойдаланиш маҳорати // Ўзбек тили ва адабиёти, 6-сон.-Т.: 2002.

22. Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Тошкент: Ўзбекистон, 2002.

23. Омонтурдиев Ж., Омонтурдиев А. Сўз қўллаш санъати. –Термиз: Жайхун, 1994.

24. Самадов Қ. Ўзбек тили услубияти (бадиий услуб). –Тошкент: Ўқитувчи, 1991.

25. Сувонова Р. Ўзбек тилида метонимия. –Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси, 2004 .

26. Шомақсудов А.,Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1983.-247 б.

27. Ўринбоев Б. Ўзбек сўзлашув нутқи. –Тошкент: Фан, 1982.

28. Ўринбоев Б., Қўнғуров Р., Лапасов Ж. Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990.

29. Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек сўзлашув нутқи. 1-қисм. – Самарқанд, 2006.

30. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. –Тошкент: Ўқитувчи, 1992.

31. Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. –Тошкент: Фан, 1977.

Badiiy adabiyotlar

32. Ҳошимов Ў. Танланган асарлар. I том. –Тошкент: Шарқ, 2009.- 447 б.

33. Ҳошимов Ў. Тушда кечган умрлар. –Тошкент, 2009. -264 б.

1 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси - халқ этиқоди ва буюк келажакка ишончдир// «Фидокор» газетаси мухбири саволларига жавоблар. –Тошкент:Ўзбекистон , 2000, 33-бет.

2 Ўринбоев Б.Умумий тилшунослик.- Самарқанд, 2008, 3-5- бетлар.

3 Ушбу ҳавола Қўнғуров Р.нинг Ўзбек тили стилистикаси (Тошкент: Ўқитувчи , 1982.- 167 бет) kитобидан олинди.

4 Каримов И. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида.

16-т .-Тошкент: Ўзбекистон, 2008, 4-бет.

5 .Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. -Тошкент: Маънавият, 2008, 87-бет.

6 Шомақсудов А.,Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. –Тошкент: 1974, 236-бет.

7 Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари.- Тошкент: Фан, 1992, 97-бет.

8 Шомақсудов А. ва бошқалар. Ўзбек тили стилистикаси.- Тошкент: Фан, 1983.

9 Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. -Тошкент: Фан; 1977.

1⁰ Қўнғурoв Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. - Тошкент: Фан. 1977.

1¹ Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. -Тошкент: Ўзбекистон , 2002, 214 –бет.

1² Каримов С.А. Ўзбек тили услубшунослигининг ҳозирги босқичидаги муaммолари. // Маьрузалар матни. –Самарқанд, 2004, 68- бет.

1³ Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. -Тошкент: Ўзбекистон, 2004, 80- бет.

1⁴ Каримов С.А. Ўзбек тили функционал стилистикаси. –Самарқанд: СамДУ, 2010, 96-98- бетлар.

1⁵ Абдусаидов А.,Абдусаидов А.Тил маънавияти ва нутқ маданиятига «оммавий маданият»нинг таъсири «Стилистика ва прaгматика». Проф. С.Каримов таваллудининг 60 йиллигига бағишланган илмий-назарий конференция материаллари. -Самарқанд , 2010.

1⁶ Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1997.

1⁷ Абдураҳмонов Ғ. Қўшма гап синтаксиси асослари.– Тошкент: Ўз ФА нашриёти, 1958, 204-бет.

1⁸ Исҳоқов Ё. Ташбех. // Ўзбек тили ва адабиёти . 1970, 4-сон, 81-84-бетлар.

2

1⁹ Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. Тошкент:Фан , 1977, 42-бет.

2⁰ Ҳошимов Ў. Танланган асарлар. I том. -Тошкент: Шарқ, 2009.

2¹ Саид Аҳмад . Сўз боши. .Ҳошимов Ў. Танланган асарлар. 1-том.- Тошкент: Шарқ, 2009. 12-бет.

2² Ҳошимов Ў. Танланган асарлар. I-том .-Тошкент: Шарк. 2009 ,443-446 бетлар.