O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta maxsus Ta’lim Vazirligi Guliston Davlat universiteti Tabiiy Fanlar fakulteti

Noto'g'ri tushuncha №4: o'xshashlik va qarindoshlik
Zamonaviy taksonomiya fani XVIII asr o'rtalarida Kerolus Linney tomonidan asos solingan poydevorga qurilgan. Uning tizimi, Darvin goyalaridan ilhomlanib umumiy kelib chiqishi keng tarqalgan jismoniy o'xshashlik asosida tasniflangan organizmlar. Shunisi e'tiborga loyiqki, uning birinchi nashrida Naturae systemasi 1735 yilda kitlar baliq bilan guruhlangan — bu nazorat u 1758 yilda o'ninchi nashrda ularni boshqa sutemizuvchilar bilan joylashtirish orqali tuzatgan. Bugungi kunda ilmiy tasnifning asosiy mezoni evolyusion qarindoshlikdir, chiziqlar orasidagi jismoniy o'xshashlik darajasidagi farqlar ko'pincha aralash o'zgaruvchidir. Bu ikkita asosiy sababga ko'ra bo'lishi mumkin: birinchidan, kitlar va baliqlarda bo'lgani kabi, shunga o'xshash sharoitlarga moslashish tashqi ko'rinishning yuzaki yaqinlashishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan, morfologik o'zgarishlarning tezligi chiziqlar orasida sezilarli darajada farq qilishi mumkin, ba'zilari umumiy ajdodga va/yoki uzoqroq zamonaviy chiziqlarga o'xshash bo'lib qoladi, boshqalari esa xuddi shu vaqt ichida sezilarli darajada farq qiladi (Baum va boshq. 2005).
Misol tariqasida rasmdada ko'rsatilgan filogeniyani ko'rib chiqing. Ushbu daraxt sutemizuvchi bo'lmagan tetrapodlarning asosiy guruhlari o'rtasidagi munosabatlarga oid eng taniqli farazlardan birini ko'rsatadi. Qurbaqalar ushbu daraxtda tashqi guruh sifatida berilgan va toshbaqalar boshqalar uchun eng uzoq ajdodlardir. Ilonlar-bu opa-singillar guruhi kaltakesaklarva aslida zamonaviy kaltakesaklar ham, ilonlar ham ajdodlarning kaltakesaklar qatoridan kelib chiqishi mumkin. Ushbu fikrlarning aksariyati juda intuitiv, ammo ko'pchilik odamlar filogenetik jihatdan qushlarning "sudralib yuruvchilar" ichida joylashganligi va timsohlarning opa-singil guruhini ifodalashi ajablanarli. Garchi jismoniy o'xshashliklar boshqacha ko'rinishga ega bo'lsa-da, timsohlar kaltakesaklarga qaraganda qushlar bilan chambarchas bog'liqdir. Buning sababi shundaki, qushlarning nasl-nasabi sezilarli o'zgarishlarga duch keldi, timsohlar esa o'n million yillar davomida deyarli o'zgarishsiz qoldi. Bu qushlar va timsohlar bir — birining eng yaqin tirik qarindoshlari vakili ta'kidlash muhim emas, lekin qushlar timsohlarga va aksincha tushib bermadi-taksonomik guruhlar sifatida, timsohlar va qushlar ularning tegishli nasablari ortiq 200 million yil oldin bir umumiy ajdodi ajralib uzoq oldin paydo bo'ldi.
Evolyusion qarindoshlik va jismoniy o'xshashlik mutlaqo bog'liq emas. Jismoniy xususiyatlarning o'zgarish tezligi turli chiziqlarda farq qilishi mumkin va yuzaki o'xshash morfologiyalar bir nechta satrda mustaqil ravishda rivojlanishi mumkin. Natijada, yaqin qarindoshlar bir-biridan farq qilishi mumkin va uzoq qarindoshlar aldamchi o'xshash ko'rinishi mumkin. Ushbu daraxt tashqi guruh sifatida qurbaqalar bilan "sudralib yuruvchilar" o'rtasidagi evolyusion munosabatni anglatadi. Garchi ular juda boshqacha ko'rinishga ega bo'lsa-da, qushlar va timsohlar boshqa sudralib yuruvchilar guruhiga qaraganda bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Ushbu aniq filogenetik gipoteza shuni ko'rsatadiki, qushlar, timsohlar, kaltakesaklar va ilonlar toshbaqalar bilan teng ravishda bog'liqdir (bu munozarali masala bo'lib qoladigan gipoteza) va qushlar va barcha "sudralib yuruvchilar" qurbaqalar bilan teng ravishda bog'liqdir (bu yaxshi qabul qilingan). Qushlar va sutemizuvchilar o'rtasidagi o'xshashliklar (masalan, to'rt kamerali yurak, gomeotermiya) sudralib yuruvchilarning uzoq ajdodidan ajralib chiqishidan ancha oldin ikki qatorda mustaqil ravishda rivojlandi. "Baliqlar" dagi kabi, "sudralib yuruvchilar" toifasi filogenetik jihatdan nomuvofiqdir.