O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o. Murtazayev, F. Axrorov

1-jadval
O’zbekistonda asosiy qishloq xo’jaligi ekinlarining yalpi hosili
(barcha toifadagi xo’jaliklarda; ming tonna) (2005-2014 yy.)*

		2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
1	G’alla (ishlovdan keyingi vaznda)	6401,8	6546,7	6643,1	6621,6	7293,1	7404,1	7054,0	7519,5	7807,8	8050,5
2	Shu jumladan:
3	Bug’doy	5927,8	5996,3	6076,9	6039,7	6545,3	6657,3	6444,9	6612,2	6842,0	6956,0
4	Arpa	109,5	72,5	97,2	141,2	231,8	173,9	136,1	141,4	135,8	139,6
5	Sholi	165,8	220,3	186,3	112,7	192,1	244,8	118,4	325,7	340,2	356,1
6	Makkajo’xori	164,3	194,2	207,4	229,0	230,0	230,4	255,3	328,1	360,1	411,6
7	Dukkakli don ekinlari	21,7	30,.6	33,3	34,8	25,5	38,7	38,5	46,7	62,4	70,7
8	Paxta	3728,4	3600,6	3683,4	3400,5	3401,9	3404,0	3500,0	3460,1	3361,2	3400,2
9	Kartoshka	924,2	1021,0	1189,0	1398,7	1530,9	1694,8	1862,6	2057,1	2250,4	2452,4
10	Sabzavot	3517,5	4294,1	4691,9	5221,3	5710,3	6346,5	6994,0	7767,4	8518,4	9286,7
11	Poliz ekinlari	615,3	744,1	840,9	981,3	1071,3	1182,4	1294,8	1418,4	1558,3	1696,1

^* O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. Yillik statistik to’plam. Toshkent 2013 yil va O’zbekiston qishloq xo’jaligi. Toshkent 2015 to’plam materiallari.


2-jadval
O’zbekistonda asosiy qishloq xo’jaligi ekinlarining hosildorligi
(barcha toifadagi xo’jaliklarda; gektaridan sentner) (2005-2014 yy.)

		2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
1	Don(ishlov berilgandan keyingi vaznda)	39,8	41,3	42,5	42,0	44,1	43,6	45,3	44,6	45,0	45,3
2	Bug’doy	41,5	42,7	44,1	44,4	48,2	45,9	47,2	47,3	47,4	47,9
3	Arpa	15,7	15,6	19,8	14,4	14,2	20,2	17,0	17,0	15,0	13,5
4	Guruch	31,8	33,0	33,6	33,5	36,0	31,2	35,4	32,4	41,1	38,1
5	Makkajo’xori	44,5	46,6	47,2	51,0	53,5	50,7	49,0	43,6	50,0	50,2
6	Dukkakli don ekinlari	11,5	12,0	8,4	9,9	8,9	10,5	12,3	11,4	12,0	14,9
7	Paxta	25,3	25,0	25,5	24,0	25,3	25,4	26,3	26,4	25,7	26,1
8	Kartoshka	170,3	175,2	184,1	194,1	198,4	194,9	195,7	203,7	210,7	213,6
9	Sabzavot	215,8	223,0	228,4	246,4	253,6	252,5	263,7	265,6	270,9	268,3
10	Poliz ekinlari	169.1	178,2	184,6	190,9	191,0	192,6	187,3	200,3	200,0	201,3

^* O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. Yillik statistik to’plam. Toshkent 2013 yil va O’zbekiston qishloq xo’jaligi. Toshkent 2015 to’plam materiallari.

Keltirilgan jadvallarda keyingi 10 yillikda, ya’ni 2005-2014 yillarda qishloq xo’jaligi ekinlari yalpi hosili va hosildorligi to’g’risidagi ma’lumotlar keltirilgan bo’lib, unda mamlakatimizda g’alla mustaqilligiga erishish davri raqamlarda aks etgan. Tahlil etilayotgan davrda g’alla 1,2 martaga, jumladan bug’doy ham 1,2 martaga, makkajo’xori 2,5 martaga, dukkakli don ekinlari 3,3 martaga oshgan. Paxta-xom ashyosi -8,8 ga kamaygan. Bu asosan ekin maydonlari kamayishi hisobiga bo’lgan.Kartoshka, sabzavot va poliz ekinlari ham mos ravishda – 2,6; 2,6 va 2,7 martaga ko’paygan. Shu davrda barcha qishloq xo’jaligi ekinlarining hosildorligi (arpadan boshqa) oshib borgan.

Tayanch iboralar:

Tarmoq tarkibi, ekinlar tarkibi, mahsulotlar tarkibi, almashlab ekish, dexqonchilik tarmoqlar iqtisodiyoti.

17-BOB. G’ALLACHILIKNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH IMKONIYATLARI


Oyog’ida tik turgan dehqon,
Tiz cho’kkan oliftadan ming bora afzal.
B.Franklin.


1.G’allachilikning xalq xo’jaligidagi axamiyati

G’allachilik o’simlikchilikning yetakchi tarmog’i hisoblanadi va aloxida xalq xo’jaligi axamiyatiga ega. O’zbekiston aholisi iste’mol qiladigan oziq-ovqatlarida katta kalloriya hamda oqsil hisobida olingan don maxsulotlarining hissasi 50-60 foizni tashkil etadi. Respublikada aholi jon boshiga non, vermishel, makaron, guruch, mosh, no’xat, loviya va boshqa g’alla mahsulotlaridan tibbiy me’yorlarga nisbatan ko’proq iste’mol qilinadi. Ozuqabop donlardan, chorvador olimlar tomonidan aniqlangan me’yorlarda, oziqlantirish zotli chorva mollari potensial maxsuldorligi imkoniyatlaridan to’laroq foydalanishga sharoit yaratadi. Don oziq-ovqat sanoati uchun xom ashyo hisoblanadi va uning rivojlanish darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.

G’allachilikning qo’shimcha mahsulotlari (somon, poxol, poya va x.k.)dan chorva ozuqasi, to’shama organik o’g’it, qog’oz va boshqa sanoat tarmoqlarida xom ashyo sifatida foydalanish ham yuqori iqtisodiy samara beradi. Donchilikning asosiy va qo’shimcha mahsulotlarini ko’paytirish va sotishni tashkil etish mamlakatning sosial-iqtisodiy rivojlanishi hamda axolini arzon oziq-ovqat va boshqa maxsulotlar bilan ta’minlash uchun qulay sharoit yaratadi. O’zbekistonda 2012 yilda tashkil topgan chakana baholarda 1 kg yumshoq bug’doydan tayyorlangan1,2 kg I nav non maxsulotini sotishdan 1600 so’m pul tushumi olinadi. Bundan tashqari kepak va somon mahsulotlaridan 290-300 so’mga yakin pul olinadi. Demak 1 kg bug’doydan olingan asosiy va qo’shimcha mahsulotlarning qiymati 1890-1900 so’mga tengdir. O’zbekiston iqlim sharoitida kuzgi g’alla ekilgan maydonlarda ikkinchi ekin (chorva ozuqasi, kartoshka va sabzavot)lardan maxsulotlar olish mumkin.
Demak, g’allachilikni intensiv rivojlantirish yer, suv va boshqa resurslar potensialidan samarali foydalanishga sharoit yaratadi. Ammo, ayrim tarixiy davrlarda O’zbekistonda g’allachilikning rivojlanish darajasi bozor iqtisodiyoti hamda mustaqil rivojlanish talablariga to’laroq javob bermagan.


2.G’allachilikning rivojlanishi, hozirgi axvoli va istiqbollari

O’zbekistonda 15-20 turdagi madaniy g’alla ekinlari 2,5-3 ming yillardan buyon ekiladi. Ammo, g’allachilikning samaradorligidan to’laroq foydalanish ayrim davrlarda keskin tafovut qiladi.

G’alla yalpi maxsulotini ko’paytirish omillaridan oqilona foydalanish natijasida sug’oriladigan yer resurslaridan foydalanish hamda g’alla ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining rentabellik darajasi ko’tarildi. Masalan, 1990 yilda davlat buyurtmasi asosida sotilgan g’allaning rentabelligi davlat va jamoa xo’jaliklarida mos ravishda 48,7 va 55,1 % ni tashkil etadi.
Ammo, respublikada yetishtirilgan g’alla unga bo’lgan minimum talabni ham qondira olmadi. Uning non va omuxta yemga bo’lgan talabining yarmidan ko’prog’i sobiq ittifoq umumdavlat fondi hisobiga to’ldirilgan edi.
O’zbekistonda mustaqil rivojlanish yillarida g’allachilikni tezroq rivojlantirish kompleks chora-tadbirlari amalga oshirildi. Masalan, 2000 yilda 1990 yilga nisbatan g’alla ekin maydoni 603,8 ming gektarga yoki 60 % ga kengaytirildi, uning hosildorligi mos ravishda 55 sentnerga yoki 29 % ga, yalpi maxsulot miqdori esa 2017 ming tonnaga yoki 2,1 marta ko’paydi. Axoli jon boshiga g’alla ishlab chiqarish 1960 yilda 93 kilogrammdan, 2000 yilda 161 kg yoki 1,7 marta ko’paydi.
2004 yilda respublika bo’yicha 5800 ming tonna yalpi g’alla hosili olindi. Uning ko’payishi gektaridan olinadigan hosildorlikni oshirish hisobiga erishildi. O’rtacha hosildorlik 38 s, 1990 yilga nisbatan 13.7 s.ga yoki 56.4 foizga yuqori. Axoli jon boshiga 220 kg.ga yaqin g’alla ishlab chiqarildi, unga bo’lgan minimum talabning taxminan 50-60 % ga tengdir. Qayd etish zarurki, 2004 yilda jaxon mamlakatlari bo’yicha jon boshiga 400 kg don ishlab chiqarildi. Kanada va AQShda uning hajmi mos ravishda 100 kg dan ortiqroqdir.
Respublika bo’yicha ishlab chiqarilgan g’allaning 80-85% ini bug’doy tashkil qiladi. Axolining maxsulotlarga bo’lgan talabi respublikada ishlab chiqarilgan. Chorva hayvonlarining to’yimli don ozuqalariga bo’lgan talabining 10 % i respublikada ishlab chiqariladi, qolgan qismi esa paxta kunjarasi, sheluxasi va boshqa qo’shimcha hamda qoldiq sanoat mahsulotlari bilan to’ldiriladi.
Respublikada keyingi 10 yilliklarda g’alla ishlab chiqarishning holatini asosiy ishlab chiqarish ko’rsatkichlaridan ham ko’rish mumkin (1-jadval).
2008 yilga kelib respublikada g’alla mustaqilligiga erishildi. Ya’ni shu yili 6621,6 ming tonna g’alla ishlab chiqarildi. Shundan 91 % i bug’doyning hissasiga to’g’ri kelgan. 2014 yilda esa mos ravishda 8050,5 ming tonna yoki 86 % ni tashkil etgan. Bu davrga kelibmakkajo’xori va sholining salmog’i oshib borgan. Bug’doy ishlab chiqarish bo’yicha tibbiy me’yorlar darajasiga erishildi.
Respublikada guruchga, sifatli unga, serhosil navlar urug’iga va omuxta yemga bo’lgan talabi qisman jaxon bozorlaridan sotib olinadi. Bunday tajriba normal jarayondir.