O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta’lim fakulteti

Masshtabli chizg‘ich (1-rasm, v) o‘lchamlarni aniqlash va ularni zagotovkalarga qo‘yish, ishlov berilgandan keyingi o‘lchamlarni tekshirish uchun, shuningdek, to‘g‘ri chiziklar o‘tkazish uchui xizmat qiladi.
Porsi go‘niya. Buyum qismlarini porsi usulida biriktirishda (portret ramkasi qismlari; eshik, deraza romlarining chaspaklari; javon, shkaf kabilarning karnizlari, umuman chorabzal randalar yordamida gul chiqarilgan qismlarni biriktirishda) rejalash porsi go‘niya yordamida bajariladi. Porsi go‘niya lineykasi kundaga 45⁰ burchak hosil qilib o‘rnatiladi.
Xatkash – aniq o‘lchamli qilib arralash, randalash, o‘yish-teshish ishlarini bajarishda yog‘och materiallarning turli tomonlariga ularning qirralariga parallel qilib reja chiziqlari chizishda ishlatiladigan rejalash asbobi. Xatkashlar bir cho‘pli, ikki cho‘pli va ko‘p cho‘pli bo‘lishi mumkin.

1-rasm. Rejalash asboblari

To‘g‘ri burchakli detallarni (2-rasm, a, b) rejalashda quyidagilarga aloxida e’tibor berish kerak:
1. Masshtabli chizg‘ichning nolli bo‘linmasi o‘lchash boshlanadigan chiziq ustida turishi lozim.
2. O‘lchash vaqtida chizg‘ichning o‘lchash boshlanadigan chiziqqa
nisbatan noto‘g‘ri turishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Rejalash - mas’uliyatli operatsiyadir. Tayyorlanadigan buyumning sifati rejalashning aniq bajarilishiga bog‘liq bo‘ladi. SHuning uchun rejalashda juda hushyor bo‘lish zarur. Re jalashni dastgoh ustida yoki stolda

2-rasm. Masshtabli chizg‘ich yordamida detalni rejalash: a — dstalning enini o‘lcha;i, b — reja chizig‘inn o‘tkazish.

3-rasm
qalam, chizg‘ich, go‘niya bilan bajariladi. Rejalashda quyidagi tartibga rioya qilish shart.
Avval zagotovkaning tekis tomoni tanlanadi yoki tayyorlanadi va undan boshlab barcha o‘lchamlar hamda chiziqlar belgilanadi. Ana shu tomonni baza tomon deyiladi yog‘ochni tejamli sarflash uchun mazkur zagotovkadan ancha miqdorda detallar yasash mumkinligini ishlov berish uchun
tegishli qo‘yimlarni nazarda tutgan holda aniq xisoblab chiqish lozim. Zagotovkani ishlov bilan tayyor detal o‘lchamiga keltirish uchun yog‘ochning ma’lum katlami kesuvchi asbob yordamida olib tashlanadi. Ana shu qatlamni qo‘yim deyiladi.
Zagotovkaga to‘g‘ri chiziq o‘tkazish uchun avval baza tomondan chizg‘ich bilan tegishli oraliq o‘lchanadi va 2—3 belgi ko‘yilgan (13-rasm). Keyin chizg‘ichni shu belgilar ustiga qo‘yib va chap qo‘l bilan bosib turib kalamda kontur chizig‘i chiziladi. Burchaklik yordamida chiziqlar o‘tkazish uchun esa uning asosini zagotovkaning baza qirrasiga qo‘yiladi va o‘ng qo‘l bilan kalamui o‘ng tomonga biroz og‘dirib chiziladi (3-rasm).
Arralar bilan ishlash. YOg‘ochni arralash kesuvchi asbob arra yordamida zagotovkani ikki qismga bo‘lish operatsiyasidir.
Qo‘lda arralash uchun turli duradgorlik arralaridan foydalaniladi. YOg‘ochni bo‘ylamasiga, ko‘ndalangiga, ikki yoqlamasiga kesish uchun maxsus arralar mavjud (4 va 5-rasmlar)



4-rasm.



5-rasm. YOy arra:



6-rasm. Arralar tishnnnig shakllarn

Bu arralardagi tishlarning farqi 6- rasmda aks ettirilgan. Dastaki arralarning tishlari mayda va yirik bo‘ladi. Arralashda arraning polotnosi yog‘ochning ajraladigan kismlari chetiga qattiq ishqalanadi va u siqilib qolmasligi uchun tishlari chaparasta qilingan, ya’ni navbati bilan ikki tomonga kiyshaytirilgan bo‘ladi (7-rasm). SHuning uchun xam arraning o‘rni polotno qalinligidan kengroq bo‘ladi va arralash osonlashadi. (8- rasm).

Zagotovkani kesishda arrani reja chizig‘idan 2—3 mm kochirib ko‘yiladi.
Dastarra polotnosi zagotovka sirtiga nisbatan to‘g‘ri burchak ostida surilishi kerak. Arralashning to‘g‘ri borayotgani reja chizig‘iga ko‘ra nazorat qilinadi. Mana shu chizik zagotovkadagi arralash joyidan chap tomonda qolishi kerak.
Eg‘ochni arralash uni biroz tilib olish bilan boshlanadn. Dastarraning birinchi harakati 20° li burchak ostida ishlovchining o‘ziga tomon tortishi bilan amalga oshiriladi. Keyin esa qiska-qisqa harakatlar bilan arraning o‘rni chukurlashtrib boriladi. Arralash vaqtida zagotovkani ushlab turgan ko‘l jarohatlanmasligi uchun rejalash chizig‘iga 19- rasmdagi kabi yog‘och qo‘yib olish lozim. SHu rasmda arrani to‘g‘ri ushlash xam aks ettirilgan.

Zagotovka biroz tilinganidan so‘ng arrani butun bo‘yi boricha xarakatlantiriladi. Zagotovkani chap qo‘l bilan arradan eng kami 10 mm oralikda ushlab turish kerak. Ish vaqtida arra polotnosi zagotovkaga nisbatan aynan perpendikulyar xolatda harakatlanishi lozim. SHuningdek, rejalash chizig‘iga ham qarab turish zarur. Bu chiziq arra o‘rnining chap tomonida qolishi kerak. YOg‘ochi kesib tushirishda unga arrani qattik bosmaslik lozim, chunki bunda arra reja chizig‘idan surilib ketishi mumkin. Arralash sur’ati bir minutda 40—50 marta ikki yoqlama kesishdan oshmasligi kerak. YOg‘ochdan yoki fanerdan zagotovkani anikrok kilib kesib olishda mayda tishli arradan foydalaniladi. 21-rasm, a, d da arraning og‘ishi ko‘rsatilgan.

Zagotovkani 90 va 45° li burchaklar ostida aniq qilib kesish uchun porsiqolip deb ataladigan moslamadan foydalaniladi (22-rasm). Bu moslama ikkita to‘sincha va asosdan iborat bo‘lib, to‘sinchalarda 90 va 45° li burchak ostida kesish uchun arraning o‘rinlari ochilgan. Porsiqolip yordamida arralashda za-gotovkani chap qo‘lning katta barmog‘i bilan yon to‘sinchaga tirab bosib turiladi va reja chizig‘i porsiqolipdagi arra o‘rnining karshisida bo‘lishi kuzatiladi.

Arralash vaktida ishni osonlashtirish uchun ko‘pincha taglik taxta ko‘llanadi (12-rasm).

11-rasm. 12-rasm.
YOg‘ochga ishlov berish korxonalarida yog‘ochlarni arralash ishlari dumaloq va mayatniksimon arrali dastgohlarda bajariladi va bu dastgohlar mehnatning unumdorligini hamda ishning sifatini ko‘lda arralashdagiga nisbatan o‘nlarcha marta oshiradi. Mana shu ishlarni bajaradigan ishchi keng ixtisosli dastgoxchi deb ataladi. Dastgoxchi ishchilar o‘quv-ishlab chikarish kombinatlarida, xunar-texnika bilim yurtlarida va bevosita ishlab chiqarishning o‘zida tayyorlanadi.
Randalar bilan ishlasho‘ usullari. YOg‘ochdan buyum tayyorlash uchun kerakli material arralab olinganidan so‘ng uning sirtini tozalash, silliqlab tekislash va aniq o‘lchamga keltirish uchun randalash ishlari bajariladi. Bu maqsadda turli xil randalardan foydalaniladi.
Duradgorlik randalari vazifasiga ko‘ra sirtlarni tozalash, silliqlash, tekislash maqsadida ishlatiladigan, ya’ni yog‘ochga birlamchi ishlov beruvchi randalar (sherxebel, taxta randa, mushranda, japsranda) ga va maxsus randalar (zakrov randa, chok randa, konish randa, dila randa, chorabzal randa)ga bo‘linadi. SHerxebel yog‘och materiallarning sirtini tozalash va qalin payraxa olish yo‘li bilan xomaki randalash maqsadida ishlatiladi. SHerxebelning asosiy qismlari kunda, tig‘ va ponadan iborat bo‘lib, kundasining uzunligi 250-260mm, eni 40-45 mm, qalinligi 60 mm bo‘ladi. Tig‘ining eni 30 mm bo‘lib, kesuvchi qirrasi yoy shakliga ega. Bu esa qalin payraxa olib oson randalash imkonini beradi (13-rasm, a).
Sirtlarni silliq randalash uchun taxta randa ishlatiladi. Taxta randa sherxebeldan kundasining enliligi va tig‘ining to‘g‘ri bo‘lishi bilan farq qiladi. Taxta randa kundasining eni55-60 mm, tig‘ining eni 45-50 mm bo‘ladi. Bu randa yordamida sirtlarni silliq randalash uchun tig‘ni yupqa payraxa oladigan qilib kundadan mumkin qadar oz chiqariladi. Payraxa qalin olinsa, sirtlar silliq chiqmaydi (13-rasm, b).