O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

kelgan mansab /yorliq” kabi iboralar bilan birgalikda, xoqon, tudun, 
eltabar, tarxon kabi unvonlar va Chakin Cho’r Bilga, O’t-tegin singari 
xoqonlikka xos ism va epitetlar o’rin olgan. Ushbu tildagi 
manbalarning xoqonlik tarixini yoritishdagi ahamiyati shuki, sug’diy 
mualliflar xoqonlik ichki hayotidan yaxshi xabardor bo’lishgan. Shu 
sababli, ularda o’rin olgan xoqonlikka xos boshqaruv tizimi va 
davlatchilik an’analariga oid ma’lumotlarni original dalillar sifatida 
baholash mumkin. Darvoqe, sug’diylar Turk xoqonligi aholisining 
sezilarli qismini tashkil etgan va turkiylar bilan yonma-yon, aralash 
yashagan etnos sifatida xoqonlik boshqaruvida ham faol ishtirok 
etganini e’tiborga olish zarur. Shuningdek, Sug’d vohasidagi bir qator 
hukmdorliklarda sug’diy-turkiy an’analari o’zaro sintezlashgan bo’lib, 
bu ularning ish yuritish tizimida ham o’z ifodasini topgan. 
Bu holat ayniqsa Panch hukmdorligi hayotida yaqqol ko’zga 
tashlanib, boshqaruvda sug’diy va turkiy etnos vakillari baravar 
ishtirok etishganida o’z ifodasiga ega. Xususan, taxminman VII 
asrning ikkinchi yarmida Panchda turkiy-sug’diy aralash sulola tashkil 
topib, uni dastlab Bichut, keyinchalik uning o’g’li Chakin Cho’r Bilga 
(693-708), keyinchalik uning qizlari vositasida kuyovi, sug’diy 
amaldor Devashtich (709-722) boshqarganlar.  
Bu paytda butun Sug’d konfederatsiyasida bo’lganidek, 
Panchning ma’muriy-siyosiy boshqaruvida ham nisbiy bo’lsa-da, 
konfederatsiya shaklidagi o’ziga xos ichki tuzilishga ega boshqaruv 
mavjud edi. Ilk o’rta asrlarga taalluqli yozma manbalardan ma’lum 
bo’lishicha, Yuqori Zarafshon vohasidagi hozirgi tuman (rayon) yoki 
kattaroq qishloqlarga to’g’ri keluvchi qator ma’muriy birliklar – 
rustoqlar Panch hukmdorligi tarkibiga kirgan. Mug’ tog’i sug’diy 
hujjatlarida Panchga tegishli bo’lgan quyidagi mulk (mayda 
hokimlik)larning nomlari keltiriladi: Maxiyon, Parg’ar, Kshtut, 
Martushkat, Madm, Kum, Zarovat, Iskadar, Xshikand, Varz, Krut, 

---

 
60
Fatmiv, Paxut, Eftmaut, Shavkat, Yag’nob vodiysi, Anzab, Buttaman 
va hokazolar
26
. 
Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, aslida hududiy jihatdan 
muayyan bir qishloq darajasida bo’lgan mazkur ma’muriy birliklar 
ham o’z avtonom boshqaruviga ega bo’lganligi bois, ularni ma’lum 
ma’noda “mayda hokimliklar” deb atash ham mumkin. Panch 
hukmdorligiga qarashli mazkur kichik mulklar o‘sha davrdagi arab-
fors tarixiy asarlarida k o‘proq “rustoq”
27
lar shaklida qayd etilgan. 
Ulardan ayon bo’lishicha, har bir rustoq o’z boshqaruvchisiga ega 
bo’lib o’z navbatida ular Panchning bosh hukmdoriga bo’ysunishgan. 
Umuman olganda, arab-fors manbalarida qayd etilishicha, 
Movarounnahrdagi Buxoro, Samarqand, Ustrushona kabi nisbatan 
yirik hukmdorliklarda ham Panchdagiga o’xshab rustoqlar bo’lgan.  
Ahamiyatlisi shuki, tuman yoki kattaroq qishloq shaklidagi 
mazkur mayda hokimlik (mulk)lardan aksariyatining nomi sug’diy 
hujjatlarda qay shaklda uchrasa, hozirda ham qariyb o’sha ko’rinishda 
saqlanib qolgan. 
Quyida bazi mug’ hujjatlarining o’zbek tiliga izohli tarjimasini 
berishga harakat qilindi
28
.