O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi


(4.14) 
 
Inshoot zaminidan o‘tadigan filtratsiya sarfi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
ЛВ
П
H
K
Q
f

 (4.15) 
 
 
 
Nazorat savollari 
1. Filtratsiya deb nimaga aytiladi? 
2. Filtratsiyaning qanaqa turlari bor? 
3. Depressiya egri chizig‘i nima? 
4. Filtratsiya koeffitsiyentiga ta’rif bering. 
5. Bir jinsli izotrop va bir jinsli anizotrop gruntlar haqida ma’lumot bering. 
6. Nojinslilik koeffitsiyenti deganda nimani tushunasiz? 
7. Filtratsiya paytidagi qanaqa hisobiy holatlarni bilasiz? 
8. Filtratsiya oqimining bosimini tushuntiring. 
9. Filtratsiya hisoblarida qanaqa asosiy yo‘l qo‘yishlar bor? 
10. Filtratsiya hisobining qanaqa uslublari mavjud? 
11. Filtratsiya hisoblari qaysi masalalarni hal etadi? 
12. Filtratsiya hisobining gidromexanika uslublarini tushuntirib bering.  
13. N.N.Pavlovskiyning gidrodinamika nazariyasi nimaga asoslangan? 
14. Laplas tenglamasini tushuntirib bering. 
15. Elektrogidrodinamik o‘xshashlik (EGDO‘) uslubining mohiyati nimadan iborat? 
16. Filtratsiya oqimi va elektr toki o‘rtasidagi o‘xshashlikni izohlab bering. 
17. Gidrodinamik to‘r uslubi bilan filtratsiya hisobining mohiyati nimadan iborat? 

156 
 
5-mavzu. Filtratsiya hisoblarining yakinlashgan usullari. 
 
O`quv vaqti: 80 minut 
Talaba sоni: 
O`quv mashg’ulоtining tuzilishi  
Ma’ruza rеjasi 
1.  To‘g‘ri chiziqli kontur filtratsiya uslubi 
2.  Uzaytirilgan  kontur  chiziqli  filtratsiya 
uslubi 
3.  Qarshilik koeffitsiyentlari uslubi 
4. 
Fragmentlar uslubi
 
5.  Flyutbetning  tarkibiy  qismlari  va  unga 
ta’sir etuvchi kuchlar 
6.  Qoyamas 
zaminlarda 
betondan 
quriladigan  to‘g‘onlarning  yer  osti 
konturlari 
7.  Inshoot  yer  osti  konturida  drenajlar  va 
shpunt devorlarning tutgan o‘rni 
8.  Zaminlarning 
filtratsiya 
deformatsiyalari 
9. 
Teskari filtrlarni loyihalash
 
O`quv mashg’ulоtining maqsadi: Talabalarda Gidrotexnik inshootlari fani bo`yicha tushuncha hоsil 
qilish.  
Pеdagоgik 
vazifalar: 
Yangi 
mavzu 
bilan 
tanishtirish,  mavzuga  оid  ilmiy  atamalarni  оchib 
bеrish,  asоsiy    masalalar  bo`yicha  tushunchalarni 
shakllantirish. 
Talabalarni  Gidrotexnik  inshootlari    fani  va  uning 
sоhalari haqidagi asоsiy  nazariy tushunchalar bilan 
tanishtirish, ko`nikma va malakalar haqida tasavvur 
shakllantirish, 
asоsiy 
ma’lumоtlarni 
kоnspеktlashtirish. 
Ta’lim usullari: 
Aqliy хujum, “BBB” 
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli. 
Оmmaviy 
Ta’lim vоsitalari 
Ma’ruza matni, kоmpyutеr, ekran, prоеktоr, 
PowerPoint dasturi.. 
Qayta alоqa usullari va vоsitalari 
Savоl javоb 
O`quv mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi. 
Ishlash bоsqichlari, vaqti 
Faоliyat mazmuni 
 
O`qituvchining 
Talabaning  
1 bоsqich  
1.1 O`quv хujjatlarini 
to`ldirish va talabalar 
davоmatini tеkshirish (5 
min).  
1.2 O`quv mashg’ulоtiga 
kirish (5 min) 
1.2  Gidrotexnik  inshootlari  fani 
haqida  talabalarning  mulоhazalari 
so`raladi. Fan to`g’risida ma’lumоtlar 
bеriladi  ma’ruza  rеjasi  yozdiriladi. 
So`ng ma’ruza bоshlanadi. 
Tinglashadi. 
Gidrotexnik 
inshootlari 
fani, 
o`rganish 
sоhalari  bo`yicha  o`z  fikrlarini 
aytadilar. 
Aniqlashtiradilar, 
savоllar bеradilar. 
2 bоsqich. Asоsiy 60 min 
1. Gidrotexnik inshootlari  fani va 
uning sоhalari. Mamlakatimizdagi 
tutgan o`rni va ahamiyati aytib 
o`tiladi. 
2. Gidrotexnik inshootlari fanining 
qishlоq хo`jaligida tutgan o`rni va 
uning rivоjlanishi haqida aytib o`tila. 
3. Gidrotexnik inshootlari faning 
tadqiqоt bоsqichlari va usullari 
aytiladi. 
Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, 
Gidrotexnik inshootlari fani va 
uning sоhalarini yozib оladilar. 
Gidrotexnik inshootlari fanining 
o`ziga хоs hajmiy –rеjaviy 
еchimlari haqida yozib оlishadi. 
Gidrotexnik inshootlari fani ning 
ahamiyati va qishlоq хo`jali gida 
tutgan o`rni haqida yozib оladilar. 
Mavzu bo`yicha savоllar bеradila.  
3 bоsqich Yakuniy natijalar 
10 min 
3.1. Mavzu bo`yicha хulоsa qilish va 
o`quv mashg’ulоtning maqsadiga 
erishish darajasi taхlil qilinadi. 
O`rganilgan mavzu bo`yicha 
оlgan ma’lumоtlarni umumlash 
tiradilar va savоllar paydо 

157 
 
3.2. Mavzu yuzasidan o`quv vazifasi 
bеriladi. 
bo`lgan bo`lsa savоllar bеradilar. 
Adabiyotlar: 
 
1. 
Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika 
inshootlari. 1-jild. Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2008. 
2.  
Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika 
inshootlari. 2-jild. Toshkent, IKTISOD-MOLIYA, 2009. 
3.  
Rоzanоv  N.P.,  Bоchkaryov  Ya.V.,  Lapshеnkоv  V.S.,  Juravlyov  G.I.,  Kaganоv 
G.M.,  Rumyantsеv  I.S.  «Gidrоtехnichеskiе  sооrujеniya»,  pоd  rеd.  N.P.  Rоzanоva  - 
M.Agrоprоmizdat, 1985. 
4.  
Хusanхujaеv Z.Х. “Gidrоtехnika inshооtlari”. O`qituvchi-nashiryoti, T.1968 
5. 
Хusanхujaеv  Z.Х.  “Suv  оmbоridagi  gidrоtехnika  inshооtlari”.  O`qituvchi, 
Tоshkеnt. 1986. 
6.  
Bakiеv  M.R.,  Yangiеv  A.A.,  Kоdirоv  О,  “Gidrоtехnika  inshооtlari”.  Fan. 
Tоshkеnt. 2002. 
7.  
Vоlkоv  I.M.,  Kоnоnеnkо  P.F.,  Fеdichkin  I.K.  “Gidrоtехnichеskiе  sооrujеniya” 
M: Kоlоs, 1968 
8. 
Bakiеv  M.R., M-G.A.Kоdirоva, Ibraymоv  A.  “Gidrоtехnika  inshооtlari”  fanidan 
kurs  lоyiхalari  va  amaliy  mashg`ulоtlarni  bajarish  bo`yicha  mеtоdik  ko`rsatma.  1,2  qismlar. 
T.,2009. 
9. 
 Bakiеv  M.R.,  Kirillоva  Е.I.,  Kоххоrоv  O`.  “Gidrоtехnika  inshооtlari”  fanidan 
labaratоriya ishlarini bajarish bo`yicha mеtоdik ko`rsatma. T.,2007. 
 
1.To‘g‘ri chiziqli kontur filtratsiya uslubi 
 
To‘g‘ri chiziqli kontur filtratsiya uslubini birinchi bo‘lib, ingliz muhandisi B.Blyay ixtiro 
etgan.  Bu  uslub  kichik  inshootlarni  yetarli  aniqlikda  hisoblashda,  yirik  inshoot  flyutbetlarining 
shaklini oldindan belgilab olishda ishlatiladi. 
B.Blyay uslubi bilan zaminda filtratsiya deformatsiyalarini sodir bo‘lmaslik sharti asosida 
yer osti konturining  yo‘l qo‘yarlik  yoyilgan uzunligi  aniqlanadi,  bunda  flyutbet bilan gruntning 
o‘zaro tutashgan yeridan o‘tuvchi filtratsiya yo‘li eng xavfli yo‘l hisoblanadi. 
B.Blyay  flyutbet  bilan  gruntning  tutashgan  yeridan  singib  o‘tuvchi  filtratsiya  oqimining 
tezligi  va  bosimini  aniqlash  uchun  Darsi  qonunini  qo‘lladi.  Bunda  oqimning  barcha  nuqtasida 
uning tezligi miqdor jihatdan o‘zgarmaydi va bir-biriga teng deb hisoblanadi. Blyayning fikricha 
   va 
f
K
  o‘zgarmas  sonlar  hisoblanadi.  Agar  tezlik  va  filtratsiya  koeffitsiyenti  o‘zgarmas 
miqdor bo‘lsa, pezometrik nishabligi ham o‘zgarmas bo‘lishi shart. Bundan filtratsiya oqimining 
pezometrik  bosimi  to‘g‘ri  chiziq  qonuniga  asosan  flyutbet  oxiri  tomon  kamayib  boradi.  Shu 
tufayli bu usul to‘g‘ri chiziqli kontur usulubi degan nom olgan.  
Filtratsiya  oqimining  pezometrik  nishabligi 
L
H
J 
  ga  teng,  bunda:  H  –  ta’sir  etuvchi 
bosim;  L  –  flyutbet  suv  o‘tkazmaydigan  qismining  yer  osti  konturi  uzunligi.  Darsi  qonuni 
bo‘yicha 
J
K
f



ga teng, bunda 
f
K
 – zamin gruntining filtratsiya koeffitsiyenti. 
Inshoot  zaminida  filtratsiya  oqimining  tezligi  yo‘l  qo‘yarlik  tezlikdan  kichik  bo‘lishi 
shart: 
.
é ę



 yoki 
.
ô
ô
é ę
K
J
K
J



 (5.1) 
bundan 
.
é ę
J
J

 yoki 
÷čę
H
J
L

 (5.2) 

158 
 
Yo‘l qo‘yarlik nishablikka teskari bo‘lgan kattalikni nishablik koeffitsiyenti deb belgilab 
.
1
é ę
C
J

, quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz: 
J
L
H
his
1

 yoki 
CH
L
his

 (5.3) 
Nishablik koeffitsiyenti C ning turli gruntlar uchun qiymatlari 5.1-jadvalda keltirilgan. 
Bosimning  to‘g‘ri  chiziqli  qonuniyat  bilan  o‘zgarishiga  ko‘ra,  bosim  epyurasi  to‘g‘ri 
burchakli uchburchak ko‘rinishida bo‘ladi. Uchburchakning bir kateti bilan yer osti konturining 
yoyilgan uzunligi, ikkinchisi bilan esa ta’sir etuvchi bosim ifodalanadi (5.1-rasm). 
5.1-jadval 
Nishablik koeffitsiyenti C ning qiymatlari 
 
Gruntlarning nomi 
C 
Gruntlarning nomi 
C 
Loyqa (balchiq) 
8 
Shag‘al 
3,5 
Mayda qum 
6 
Sog‘ 
4–3,5 
O‘rta qum 
5 
Qumoq 
3–3,5 
Yirik qum 
4 
Chirigan torf 
8 
Galechnikli 
3 
Chirimagan torf 
5 
 
Yer  osti  konturining  ixtiyoriy  nuqtasidagi  bosim  uning  ordinatasini  masshtab  bo‘yicha 
o‘lchash orqali aniqlanadi yoki quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: 
x
x
őčń
l
h
H
L

 (5.4) 
bunda,  l
x
  –  yer  osti  konturi  yoyilgan  uzunligining  oxiridan  ko‘riladigan  nuqtagacha 
bo‘lgan masofa. 
 
5.1-rasm. To‘g‘ri chiziqli kontur fil’tratsiya uslubi bo‘yicha bosim epyuralarini qurish: a 
– flyutbet sxemasi; b – yoyilgan kontur bo‘yicha bosim epyurasi. 
2.Uzaytirilgan kontur chiziqli filtratsiya uslubi 
 
R.R.Chugayev tomonidan ishlab chiqilgan bu uslubda yer osti konturi uzunligi bo‘yicha 
bosimning  chiziqli  o‘zgarishi  asos  qilib  olinib,  unda  filtratsiya  oqimining  tik  (vertikal)  yo‘li 
bo‘yicha  kirishdagi  va  chiqishdagi  qo‘shimcha  bosim  yo‘qolishlari  hisobga  olingan.  Bu  uslub 
yordamida  bosim  epyurasi  quriladi  va  kontur  alohida  uchastkalarining  gradiyentlari  aniqlanadi 
(kirish, chiqish va uzunlik bo‘yicha). Bosim 
'
his
T
 chuqurlik uchun hisoblanadi va virtual uzunlik 
quyidagi formuladan aniqlanadi: 
'
44
.
0
2
his
haq
vir
T
L
L



 (5.5) 

159 
 
Yer  osti  konturining  yoyilgan  haqiqiy  uzunligi  oxirining  uchlaridan  ikki  tomonga 
'
44
.
0
his
T
  kesma  qiymati  qo‘yilib  vertikal  uzunlik  topiladi.  Bu  kesmalar  kirish  va  chiqishdagi 
bosim yo‘qolishlarini hisobga oladi (5.2-rasm). 
Konturining  haqiqiy  uzunligi 
haq
L
ning  chetlaridan  ikki  tomonga 
'
44
.
0
his
T
  kesmalarini 
qo‘yib virtual uzunlikning qiymatiga ega bo‘lamiz. 
 
 
 
5.2-rasm.  Uzaytirilgan  kontur  chiziqli  uslubi  bo‘yicha  flyutbet  hisobi  sxemalari:  a  – 
flyutbet sxemasi; b – er osti konturiga filtratsiyaga qarshi bosimini grafik usulda aniqlash; 1...9 – 
flyutbet konturining sxemasi; 10 – hisobiy suv o‘tkazmaydigan qatlam. 
 
Bu  kesmalar  konturining  kirish  va  chiqish  uchastkalaridagi  qo‘shimcha  bosim 
yo‘qolishlarini hisobga oladi.  
Bosim  epyurasi  avval  vertikal  uzunlik  (5.2-rasmdagi  A–B  chiziq)  bo‘yicha  quriladi, 
so‘ngra haqiqiy uzunlik chegarasining kirish va chiqish vertikal uchastkalarida tuzatiladi. Buning 
uchun  vertikal  uchastkaning  2-nuqtasidan  A–B  chiziq  bilan  kesishuviga  qadar  vertikal  chiziq 
o‘tkaziladi.  1...2  -kesmasi  chiqish  uchastkasidagi  bosim  gradiyenti  ga  mos  keladi.  Xuddi 
shunday  bosim  epyuralari  konturning  chiqishdagi  vertikal  uchastkalarida  tuzatiladi.  Bunday 
o‘zgarishdan  so‘ng  bosim  epyuralari  ordinatasi  konturi  haqiqiy  uzunligida  siniq  chiziqlar 
bo‘yicha o‘tadi. 
Ularning  qiymatini  grafikdan  masshtab  bo‘yicha  olib  (5.2-rasm),  filtratsiyaga  qarshi 
bosim epyurasi quriladi.  
Kontur gorizontal uchastkalari bo‘yicha bosim gradiyenti quyidagicha aniqlanadi: 
0,88
ĂĘ
őč ń
H
J
l
T



 (5.6) 
Maksimal chiqish gradiyenti taxminan quyidagicha aniqlanadi: 
÷čę
÷čę
÷č ę
h
J
l

 (5.7) 
bunda,  l
chiq
  kontur  vertikal  uchastkaning  oxirgi  uzunligi; 
"
"
ak
his
chiq
T
T
h


-  bo‘lganda 
epyuradan olinadigan bosim yo‘qolishi (5.2-rasmda bu 6…6’ ordinata). 
3. Fragmentlar uslubi 
1. Boshlang‘ich holatlar 
Filtratsiyani  fragmentlar  uslubida  hisoblashda  qaralayotgan  inshoot  zamini  oblastini  bir 
qator  elementar  oblast  (fragment)larga  bo‘linadi,  ular  uchun  oson  aniq  qiymatlarni  aniqlash 
mumkin.  Bunda  fragmentlarning  o‘zaro  chegara  yuzalari  taxminan  teng  bosimlar  yuzalari 
sifatida qabul qilinadi. Filtratsiyaning berilgan oblasti uchun umumiy yechimi uni tashkil etuvchi 
fragmentlarni xususiy yechimlarini o‘zaro bog‘lagan holda yechiladi. 
2.  Cheklangan  qalinlikdagi  suv  o‘tkazuvchan  zaminda  joylashgan  shpuntli  flyutbet 
filtratsiya hisobi (N.N.Pavlovskiy bo‘yicha) 

160 
 
Bu  hol  uchun  filtratsiya  oblasti  shpuntlar  joylashgan  chiziqlar  va  shpuntlar  oralig‘i 
bo‘yicha fragmentlarga bo‘linadi (5.3a-rasm). Shpuntlarni bo‘luvchi chiziq, shpuntlarga parallel 
ravishda, ularning uzunligiga proporsional bo‘lgan masofada o‘tkaziladi. 
 
 
5.3-rasm.  Suv  o‘tkazmaydigan  qatlamgacha  etkazilmagan  shpuntli  flyutbet  ostidagi 
fil’tratsiya hisobi sxemasi 
(5.3a-rasm)da  keltirilgan  fragmentlarning  2  va  3  sxemalari  uchun  bo‘luvchi  chiziqdan 
yuqori va pastki shpuntlargacha bo‘lgan masofalar quyidagiga teng deb qabul qilinadi:  
'
2
'
1
'
2
'
2
2
2
'
2
;
,
l
l
S
S
S
l
l
S
S
S











 (5.8) 
Filtratsiya  oblastini  bunday  bo‘lishda  uning  hamma  fragmentlari  ikki  turga  bo‘linadi: 
ichki (3.11b-rasm) va tashqi (3.11a-rasm). 
Alohida  fragmentlarga  ajratilgan  flyutbet  zaminidagi  filtratsiya  sarfi  quyidagi  formula 
yordamida topiladi: 
1
Q
c
n
h
K H
Ô




 (5.9) 
bunda: 
ф
К
– gruntning  filtratsiya koeffitsiyenti; H –  inshootdagi  bosim; 


с
n
n
Ф
1
– ketma-
ket ulangan barcha fragmentlardagi qarshilik koeffitsiyentlari yig‘indisi. 
 
5.4-rasm.  Ichki  fragment  uchun  keltirilgan  sarf 
r
Q ni  aniqlash  grafigi  (H
1
  va  H
2
  -
fragment chegaralaridagi bosim) 
 

161 
 
 
 
5.5-rasm. Tashqi fragment uchun keltirilgan sarf 
r
Q ni aniqlash grafigi. 
 
 
 
5.6-rasm. Ichki fragment 1-nuqtasi uchun keltirilgan bosim 
r
h  ni aniqlash grafigi 
 
5.7-rasm. Tashqi fragment 1-nuqtasi uchun keltirilgan bosim 
r
h ni aniqlash grafigi 
 
 
Alohida fragmentlar qarshilik koeffitsiyentlari quyidagicha ifodalanadi: 
 

162 
 
...;
1
;...;
1
;
1
,
2
,
2
1
,
1
n
r
n
r
r
Q
Ф
Q
Ф
Q
Ф



 
 
bunda: Q
r,1
, Q
r,2
.., Q
r,n
 – V.P.Nedriga grafiklari (5.4- va 5.4-rasmlar)  yordamida tegishli 
1,2... n – fragmentlar uchun aniqlanadigan keltirilgan sarflar. 
m – fragment chegarasidagi bosim yo‘qolishi 
,
 
H
Ф
Ф
H
с
n
п
т
m




1
 (5.10) 
bunda:  F
m
–  ko‘rilayotgan  m  fragmentdagi  bosim  yo‘qolishi  (5.9)  ifoda  bo‘yicha 
aniqlanadi. 
Har  bir  flyutbet  chegarasida  flyutbetning  ixtiyoriy  nuqtasidagi  filtratsiya  suvlarining 
bosimi quyidagi formuladan aniqlanadi: 
c
r
m
H
c
h
H
H
H
,



(5.11) 
bunda,  H
H
  –  ko‘rilayotgan  fragment  pastki  chegarasidagi  bosim; 
m
H

-M  fragment 
chegarasida  bosim  yo‘qolishi;  h
r,c 
–  ko‘rilayotgan  fragmentning  nuqtasidagi  keltirilgan  bosim: 
ichki va tashqi fragmentlar burchak nuqtasi (1-nuqta) uchun (5.3b,d-rasmlarga qarang) bu bosim 
V.P.Nedriga tomonidan ishlab chiqilgan grafiklar (5.6 va 5.7-rasmlar) bo‘yicha aniqlanadi. 
 
4.Qarshilik koeffitsiyentlari uslubi 
 
 Amaliyotda  ikki,  uch  va  undan  ortiq  shpuntlarga  ega  bo‘lgan  flyutbetlarni  filtratsiya 
hisoblarini  bajarishda  keng  qo‘llaniladi.  Bu  usulni  qo‘llaganda  quyidagi  cheklanishlarga  yo‘l 
qo‘yiladi: zamindagi grunt bir jinsli; suv o‘tkazuvchi zamin bosimli quvur ko‘rinishida deb faraz 
qilinib, unda  bosim  shpuntlarda, o‘yiq chiqiq  joylarda (to‘siqlarda)  va gorizontal uchastkalarda 
qarshiliklar  tufayli  kamayadi.  Yer  osti  konturining  har  bir  elementi  uzunligi  bo‘yicha  bosim 
to‘g‘ri  chiziq  qonuniga  asosan  kamayib  boradi.  Hisoblarni  bajarishda  yer  osti  konturi  sxemasi 
soddalashtiriladi,  ya’ni  yer  osti  konturi  shakliga  va  hisoblarga  ta’sir  etmaydigan  ba’zi  detallar 
inobatga  olinmaydi  va  inshoot  ostining  filtratsiya  sohasi  qarshilik  bo‘yicha  qismlarga  bo‘lib 
chiqiladi (5.8-rasm). 
Har  bir  qism  uchun  qarshilik  koeffitsiyentlari  quyidagi  analitik  ifodalar  yordamida 
aniqlanadi: 
1. Kirish yoki chiqish qismlari. 
Agar  shpunt  qoqilmagan  va  ostona  bo‘lmasa,  ya’ni  S  =  0,  a  =  0  (5.9a  -rasm)  bo‘lsa,  u 
holda qarshilik koeffitsiyenti quyidagiga teng bo‘ladi: 
2
0, 44
ê




 
Agar shpunt qoqilmagan va bitta ostona (5.9b-rasm), ya’ni bo‘lsa 
2
2
0, 44
ę






. 
Agar shpunt qoqilgan bo‘lsa (5.9d-rasm), ya’ni, 
0,
0
 
S
a


 
 
2
0, 44
ę
ř






. 
 
5.8-rasm. Qarshilik koeffitsienti uslubi uchun hisobiy sxema 

163 
 
 
 
 
5.9-rasm. Kirish va chiqish fragmentlari sxemalari 
 
2.Pog‘ona(ustup) va ichki shpunt. 
Agar  shpunt  qoqilmagan  va  bitta  ostona  bo‘lsa,  (5.10a-rasm)  ya’ni, 
0,
0
 
S
a


  bo‘lsa, 
pog‘ona qarshilik koeffitsiyenti quyidagi formula orqali topiladi: 
 
Agar  shpunt  qoqilgan  bo‘lsa  (5.10b  -rasm)  va  pog‘ona  bo‘lmasa,  ya’ni 
0
S 
va 
2
1
0, 5
1
T
T


bo‘lganda,  agar
2
0
0,8
S
T


  bo‘lsa,  qarshilik  koeffitsiyenti  quyidagi  ifodadan 
aniqlanadi: 
 
2
1
2
2
0,5 /
1, 5
1 0, 75
ř
S T
a
S
S
T
T
T
 



 
Agar
2
0,8
0,96
S
T


 bo‘lsa,  
 
1
2
12(
0,8)
2, 2
ř
a
S
T
T





 
3. Gorizontal fragmentlar.  
Suv o‘tkazmaydigan qatlam chuqurligi T bo‘lib (5.11a-rasm), qoqilgan ikki shpunt oraliq 
masofasi 
1
2
0, 5(
)
l
S
S


bo‘lsa, qarshilik koeffitsiyenti quyidagi formuladan topiladi: 
 
1
2
0, 5(
)
ă
l
S
S
T




 
Agar
1
2
0, 5(
)
l
S
S


 bo‘lsa, u holda
0
ă


 bo‘ladi.  
 
 
 
5.11-rasm. Gorizontal fragmentlar sxemalari. 
Agar
1
2
0
S
S


  bo‘lsa  (5.11b-rasm),  u  holda  qarshilik  koeffitsiyenti  quyidagi  formula 
orqali aniqlanadi: 
Ă
l
T
 
 

164 
 
Suv  o‘tkazmaydigan  qatlamning  bosim  bo‘yicha
'
őčń
T
  va  chiqish  gradienti  bo‘yicha
''
őčń
T
 
hisobiy  qiymati  quyidagi  shartlarga  binoan  aniqlanadi:  agar 
'
őčń
őŕ ę
Ň
Ň

bo‘lsa,  u  holda
őčń
őŕ ę
Ň
Ň
 
  ; 
agar 
ŕ ę
őŕ ę
Ň
Ň
 
bo‘lsa, 
'
őč ń
ŕ ę
Ň
Ň
 
; agar 
ŕ ę
őŕ ę
Ň
Ň
 
bo‘lsa, 
őčń
őŕ ę
Ň
Ň
 
; agar
ŕ ę
őŕ ę
Ň
Ň
 
 bo‘lsa, 
őč ń
ŕ ę
Ň
Ň



; bo‘ladi, 
bunda
őŕ ę
Ň
 – suv o‘tkazmaydigan qatlamning haqiqiy chuqurligi; 
ŕę
Ň
– bosim bo‘yicha aktiv zona; 
'
ŕę
Ň
– chiqish gradienti bo‘yicha aktiv zona. 
'
ŕ ę
Ň
 
'
ŕę
Ň
–  yer  osti  konturining  gorizontal  ning  vertikal  S0  proyeksiyalari  nisbati 
bo‘yicha aniqlanadi. 
 
0
0
/
  
5 ;
l
S  
5
3, 4
 
; 
3, 4
1


;
1
0
 
; 
'
0
;
  0,5  
ŕ ę
T
l

0
2,5S
; 
0
0
0,8
0,5
S
l

; 
0
0
0,3
S
l

 
 
 – ning qiymati quyidagi formuladan aniqlanadi: 
2
ŕ ę
ŕ ę
Ň
Ň



 (5.12) 
Har qaysi qismlarda yo‘qoladigan bosim quyidagicha aniqlanadi: 
i
i
i
H
h




 (5.13) 
bunda:  H  –  inshootga  ta’sir  etuvchi  hisobiy  bosim; 
i