O'zbekiston respublikasi profi universitety

Nerv sistemasining asosiy funktsiyasi - tashqi ta'sirni organizmning shu 
qo'zg'atuvchilar ta'siriga mos ravishda moslashuvchanlik reaktsiyalarini 
integratsiya qilishdan iborat.
Neyron - deb ataluvchi nerv hujayralari, nerv sistemasini tashkil qiluvchi 
tuzilish birligi bo'lib hisoblanadi (9-rasm). U hujayra tanasi, yadro, dendritlar 
(kalta o'simtalar), ular orqali nerv impulьslari hujayra tanasiga kiradi va bitta uzun
9-rasm. Nerv hujayrasi 
(neyron)ning tuzilishi 
1. Dendrit, 2. Hujayra tanasi, 3. Akson 
boshi, 4. Akson, 5. Sinaps boshi. 
6. Yadro. 
o'simta - akson – orqali undan nerv 
impulьslari bir hujayra tanasidan boshqa 
hujayra 
tanasiga 
yoki 
effektorlarga 
o'tkaziladi. Ikkita qo'shni neyronlarning 
o'simtalari maxsus tuzilma - sinapslar 
(sinaps boshi) orqali bir-biriga qo'shiladi. 
Sinaps boshi va navbatdagi hujayra 
dendriti o'rtasida sinaps sharchalari deb 
nomlanuvchi sharchalar bo'lib, ular nerv 
impulьslarining filьtrlanishida muhim rolь 
o'ynaydi, ular ba'zi bir impulьslarni 
o'tkazib yuboradi, ba'zilarini esa tutib 
qoladi. 
Bir-birlari bilan bog'langan neyronlar 
birgalikdagi faoliyatni amalga oshiradi. 
Markaziy nerv sistemasi bosh miya va 
orqa miyadan iborat (10-rasm). 
Bosh miya, miya stvoli va miya oldi 
qismlariga bo'linadi. Miya stvoli uzun-
choq miya va o'rta miyadan iborat. Miya 
oldi, oldingi miya, oraliq va oxirgi 
qismlarga bo'linadi. Miyaning barcha 
qismlari o'z funktsiyalariga ega. 
Masalan, oraliq miya, gipotalamus - 
hissiyot va vital (ochiqish, chanqash) 
ehtiyojlari markazlari, limbik sistema
 
10-rasm. Odam bosh miyasi. 
1. Miya stvoli oldingi bo'limi, 2.Bosh miya 
qobig'i, 3.O'rta miya, 4. Uzunchoq miya, 
5.Varoliyev ko'prigi, 6.Gipotalamus, 7. 
Limbik sistema, 8.Talamus, 9.Miyacha, 
10.Orqa miya. 
(emotsional-impulьsiv xulqni boshqaruvchi) va talamus (hissiy ma'lumotlarni 
filьtrlash va birlamchi qayta ishlashni amalga oshiruvchi) qismlardan iborat. 
Odamda katta yarim sharlar qobig'i - oliy psixik funktsiyalar organi juda 
yaxshi rivojlangan bo'ladi. U, 3 - 4 mm qalinlikda bo'lib, umumiy maydoni o'rtacha 
0,25 kv.m ni tashkil qiladi (11-rasm). Qobiq yetti qatlamdan iborat bo'ladi. Miya 
qobig'i hujayralari bir-birlari bilan bog'langan. Ularning miqdori 14-15 milliard 
atrofida bo'ladi. 
Qobiqning turli neyronlari o'zlarining maxsus funktsiyalariga ega. 
Neyronlarning bir guruhi tahlil funktsiyasini (nerv impulьslarining qismlarga 
bo'lish, taqsimlash, maydalash) bajaradi. Boshqa guruh neyronlar esa sintez 

---

65 
funktsiyasini bajaradi, turli sezgi organlaridan va miyaning turli bo'limlaridan 
keladigan impulьslarni birlashtiradi (assotsiativ neyronlar). 
11-rasm. Bosh miya qobig'i bo'limlari 
I. Peshona qism. II. Tepa qism. III. Ensa 
qism. IV. Chakka qism. 
1.Harakat markazlari. 2.Tana sezgirligi. 
3.Ko'rish markazlari. 4.Eshitish markazlari. 
5.Miyacha. 6.Miya stvoli. 7.Orqa miya..
Yana shunday neyronlar ham borki, 
ular, oldingi ta'sirlarning izlarini ushlab 
(saqlab)qoladi va mavjud izlar bilan 
bo'ladigan yangi ta'sirlarni bog'laydi. 
Mikroskopik tuzilish xususiyat-
lariga ko'ra, butun bosh miya qobig'i bir 
necha o'nlab tuzilishli birliklarga - 
maydonlarga ega. Joylashishiga ko'ra 
esa - to'rt qismga bo'linadi: ensa qism, 
chakka qism, tepa qism va peshona 
qism. Ularning har birida ma'lum bir 
funktsiyani 
bajaradigan 
maxsus 
maydonlar (“Brodman maydonchalari”) 
joylashgan. 
Bosh miya qobig'i tuzilishi va funktsiyalarini tadqiq etgan olimlardan biri 
Brodman, o'z tadqiqotlariga asoslangan holda “Bosh miya qobig'i kartasi” haqidagi 
ma'lumotlarni ilmiy muomalaga kiritgan. Shunga ko'ra qobiqning tegishli qismlari 
(maydonlari) “Brodman maydonchalari” deb yuritiladi. Masalan, peshona qismda 
9-10- Brodman maydonchalari (fikrlash, tafakkur funktsiyalarini bajaradi), chakka 
qismda 20-22-maydonlar (eshitish markazlari), ensa qismda 17-,18-,19-maydonlar 
(ko'rish markazlari), tepa qismda 40-44-maydonlar (harakat, nutq markazlari) va 
boshqa markazlar joylashgan. 
Odam bosh miya qobig'ining ayrim qismlari funktsiyasiga ko'ra ixtisos-
lashgan, ma'lum bir funktsiyani bajarishga moslashgan bo'lsada, u yaxlitlikda 
ishlovchi organ hisoblanadi (masalan, yuqorida aytib o'tganimizdek qobiqning 
ensa qismi murakkab ko'rish funktsiyalarini bajarsa, peshona qism - tafakkur, nutq, 
chakka qism - eshitish funktsiyalarini bajaradi). Odam bosh miya qobig'i harakat 
zonalarining ko'p qismi mehnat organlari (qo'l) va nutq organlarining harakatini 
boshqarish bilan bog'liq. Miya qobig'ining barcha organlari bir-birlari bilan o'zaro 
bog'langan. Shuningdek, ular miyaning muhim hayotiy funktsiyalarni bajaruvchi 
quyi organlar bilan ham bog'langan. Qobiq osti tuzilishi, tug'ma shartsiz-reflektor 
faoliyatni boshqarar ekan, hissiyotlar ko'rinishidagi sub'ektiv his qilinadigan 
jarayonlar oblasti hisoblanadi (I.P.Pavlov iborasi bilan aytganda “qobiq hujayralari 
uchun kuch manbai” vazifasini bajaradi).
Odam miyasida tirik organizmlar evolyutsiyasining turli bosqichlarida 
yuzaga kelgan barcha tuzilmalar mavjud. Ular butun evolyutsion taraqqiyot 
jarayonida yig'ilgan “tajriba”larni o'zida mujassam qiladi. Bu odam va 
hayvonlarning kelib chiqishida umumiyliklar borligidan dalolat beradi. 
Evolyutsiyaning turli bosqichlarida hayvonlar tuzilishining murakkablashib 
borishi bilan birga bosh miya qobig'ining ahamiyati tobora ortib boraveradi. 
Masalan, agar baqa bosh miya qobig'i olib tashlansa (u baqa bosh miyasi umumiy 
hajmining unchalik ahamiyatli bo'lmagan qismini tashkil qiladi), baqa o'z xulqini 
deyarli o'zgartirmaydi. Bosh miya qobig'i olib tashlangan kabutar ucha oladi, 

---

66 
muvozanatini ham saqlaydi, biroq qator hayotiy funktsiyalarni yo'qotadi. Bosh 
miya qobig'i olib tashlangan it atrof muhitga to'la yaroqsiz, moslasha olmaydigan 
bo'lib qoladi. 
Reflekslar nerv faoliyatining asosiy mexanizmi bo'lib hisoblanadi.