O'zbekiston respublikasi profi universitety

7 §. Odam oliy nerv faoliyatining xususiyatlari 
Oliy nerv faoliyatining yuqorida ko'rib chiqqan tamoyillari va qonuniyatlari 
hayvonlar uchun ham, odamlar uchun ham umumiy hisoblanadi. Biroq, odam oliy 
nerv faoliyati xususiyatlari, hayvonlar oliy nerv faoliyati xususiyatlaridan sezilarli 
darajada farq qiladi. Odamda uning ijtimoiy-mehnat faoliyati jarayonida 

---

71 
printsipial yangi signal sistemasi yuzaga keladi va rivojlanishning yuqori 
darajasiga yetadi. Voqelikning birinchi signallar sistemasi - bu bizning bevosita 
sezgilarimiz, idrokimiz, atrof olamdagi konkret predmetlar va hodisalardan olgan 
taassurotlarimiz tizimidir. So'z (nutq) - ikkinchi signallar sistemasi (signal-
larning signali)dir. U birinchi signallar sistemasi asosida yuzaga kelgan va 
rivojlangan va faqat u bilan yaqin o'zaro munosabatda bo'lgandagina biron bir 
ahamiyatga ega bo'ladi. 
Ikkinchi signal sistemasi (so'z) tufayli odamda vaqtinchalik bog'liqliklar, 
hayvonlarga qaraganda tezroq shakllanadi. Chunki, so'z o'zida predmetning 
ijtimoiy shakllangan ahamiyatini ifoda qiladi. Odamning vaqtinchalik nerv 
aloqalari turg'unroq bo'ladi va maxsus mustahkamlanishlarsiz ham bir necha yillar 
davomida saqlanishi mumkin. 
So'z artof voqelikni bilish quroli, uning muhim xususiyatlarini 
umumlashtirilgan va vositali holda aks ettirilishidir. I.P.Pavlov ta'kidlaganidek, 
so'z bilan “nerv faoliyatining yangi tamoyili – signallarni ajratib olish va shu bilan 
birga cheksiz signallarni umumlashtirish, atrof olamda cheksiz oriyentirovka qilish 
uchun sharoit yaratuvchi va odamning oliy darajada moslashishini ta'minlovchi 
tamoyil – ilm (fan) shakllanadi”. 
Bevosita ta'sir etuvchi qo'zg'atuvchi qanchalik kuchga ega bo'lsa, shartli 
qo'zg'atuvchi sifatida so'zning ta'siri ham shunchalik kuchga ega bo'lishi mumkin. 
Nafaqat psixik, balki fiziologik jarayonlar ham so'z ta'siri ostida bo'lishi mumkin 
(bu inontirish (vnusheniya) va o'zini-o'zi inontirish (samovnusheniya) asosida 
yotadi.
Ikkinchi signal sistemasi ikki funktsiyaga - kommunikativ (u odamlar 
o'rtasidagi muloqotni ta'minlaydi) va ob'ektiv qonuniyatlarni aks ettirish 
funktsiyalariga ega. So'z predmetga faqat nom beribgina qolmay, balki uni o'zida 
umumlashtirish xususiyatiga ham ega.
Ikkinchi signallar sistemasiga eshitilgan, ko'rilgan (yozilgan) va aytilgan 
so'zlar kiradi. 
Yuqorida oliy nerv faoliyatining tipologik xususiyatlari qayd etib o'tildi. 
Ular odamda ham va yuqori darajada rivojlangan hayvonlarda ham umumiy (to'rtta 
tip). Lekin odamda, ikkinchi signallar sistemasi bilan bog'liq, maxsus tipologik