O'zbekiston respublikasi profi universitety

Ijtimoiylashuv usullari kattalarning yoshlar (kichiklar) ustidan hukmronlik 
qilish me'yori bilan belgilanadi. Faqat arxaik (uzoq o'tmishga doir) va totalitar 
(mustabid) jamiyatlardagina ijtimoiylashuv yoshlar tomonidan kattalarning 
OILA 
 
Mikrosotsium 
Tarbiya 
institut-
lari 
Diniy 
tashkilotlar 
Ommaviy 
axborot 
vositalari 
Aholi 
tipi 
Hududiy 
sharoitlar 
Madaniyat 
Mamlakat, davlat, 
jamiyat
 
ETNOS 
SHAXSNING 
IJTIMOIY-
LASHUVI 
OMILLARI
 
MIKRO-
OMIL- 
LAR 
MEZO-
OMIL-
LAR
 
MAKRO-
OMILLAR 

---

78 
ijtimoiy stereotiplarini so'zsiz takrorlanishiga olib keladi. Tenglik va hamkorlik, 
yangi avlodning fundamental umuminsoniy qadriyatlar doirasida erkin rivojlanish 
imkoniyati – sivilizatsiyalashgan demokratik jamiyatlarda avlodlar o'rtasidagi 
o'zaro munosabatlar tamoyillari bo'lib xizmat qiladi.
Individni ijtimoiy meros bilan tanishtirish, unda ishtirok ettirish - shaxsni 
jamiyat madaniyati bilan tanishtirishdir. Madaniyat (lot. cultura - yaratish, ishlov 
berish, tarbiyalash, ta'lim berish, rivojlantirish) - bu insoniyatning, moddiy va 
ma'naviy qadriyatlarda, ijtimoiy munosabatlar me'yorlarida erishgan 
yutug'idir. Madaniyatda odamlar ijtimoiy hayotining turli jabhalarida, mehnatda, 
maishiy, ijtimoiy va siyosiy turmushda namoyon qilinishi lozim bo'lgan xulqi 
etaloni ifodalanadi (belgilanadi). 
Individ ijtimoiylashuvining natijasi - uning shaxsiy xususiyatlarida, individ 
va jamiyat tomonidan ijtimoiy qadrli hislat sifatida anglangan (qadrlangan) 
xususiyatlari - aql va xarakter sifati, xulq-atvori, odatlari, uslublari, 
tarbiyalanganligi va o'qimishliligi, individning ijtimoiy adaptatsiyalanganligi 
kabilarda namoyon bo'ladi.
Barcha odamlar yaxshi bo'lishni xohlaydi. Lekin bu “yaxshi bo'lish” turli 
odamlar tomonidan turlicha idrok qilinadi. Masalan, o'g'rilar, jinoyatchi, ayg'oqchi, 
qotil, fohishalar va sh.k., o'z kasblarini ahmoqona, deb bilib, undan or qilishlari 
kerak. Biroq ularning o'zlari ham va ular atrofidagilar (ular jamoasidagilar) 
tomonidan bunday qilmishlar qoralanmaydi, hatto ayrim hollarda rag'batlantiriladi 
ham. Unday toifa odamlar o'z jinoyatlari, qilmishlariga shaxsiy ijobiy mazmun 
beradilar. Odamzodning sub'ektiv - ijobiy shaxsiy mazmun yaratishga azaliy 
intilishi (“har kimniki o'ziga - oy ko'rinar ko'ziga”) shaxs stabillashuvining o'ziga 
xos psixologik mexanizmini yaratadi. Shunga ko'ra, nizoli vaziyatlarda shaxs o'zi 
tomonidan buzilayotgan qadriyatlarni kamsitish (beqadrlash) yo'li bilan, o'zini 
ta'sirlardan himoya qilib “yolg'on o'rindoshlar” dan foydalanadi. Bu yerda o'ziga 
xos psixologik himoya mexanizmlari ishlaydi.
Odam xulqi - uning ehtiyojli - yo'naltirilgan jihatlari bilan, u tomonidan 
qabul qilingan qadriyatlar tizimi, umuminsoniy madaniyatga qo'shilganligi darajasi 
bilan asoslanadi. Odam hayvonlarda bo'lgani kabi xulqning qandaydir bir yagona 
tizimiga mahkum qilinmagan. Uning xulqi bir xil ahamiyatli instinktlari, mayillar 
bilan emas, balki ularning ijtimoiylashganlik me'yori bilan belgilanadi. (Mashhur 
asarda Hidoyatxon tilida aytilganidek: “Afandining gapi to'g'ri, Bu dunyoda bari 
o'g'ri. Bari kalla, bari kalla. ... Bara kalla!”). 
Shaxsning ijtimoiy a'loqalar tizimidan “chiqib (tushib) qolishi”, ijtimoiy 
o'zini-o'zi nazorat qilish mexanizmlarining zaiflashuvi, unda ijtimoiy-ijobiy o'zini-
o'zi namoyon qilishning ro'yobga chiqishi uchun juda xavflidir.
Tashqi sharoit, vaziyatlar tizimi odam xulqida shakllangan ichki sharoitlar 
tizimi orqali o'zgartiriladi. Ularga quyidagilar kiradi:
1) qadriyatli yo'nalganlik tizimi; 
2) maqsad qo'yish va maqsadga erishish xususiyati; 
3) xulqning umumlashtirilgan usullari; 
4) o'zini-o'zi boshqarishning psixodinamik xususiyatlari.

---

79 
Xulqning umumlashtirilgan, ya'ni individning o'ziga xos xususiyatlari, 
asosan muhit sharoiti ta'sirida shakllanadi. Psixodinamik xususiyatlar esa biologik 
omillar - genotip natijasi hisoblanadi. Bu keltirib o'tilgan omillarning barchasi bir-
biridan ajratilgan emas. Ular xulqni psixik boshqarishning yagona, shaxsiy tizimini 
tashkil qiladi. Biroq, xulqning tizim tashkil qiluvchi omili sifatida - shaxsning 
yo'nalganligi, shaxsiy ahamiyatli (mazmunli, mohiyatli) qiymatlar tizimi, shaxs 
tomonidan internalizatsiya qilingan qadriyatlar iyerarxiyasi bo'lib xizmat qiladi. 
Individning xulqi u o'ziga nimani ravo ko'radi-yu, nimani lozim 
ko'rmasligiga ko'ra ham belgilanadi. Ijtimoiy rivojlanganlik darajasi past bo'lgan 
hollarda unda o'z-o'zidan (ichki sabablar tufayli) yuzaga keladigan moyillar 
ustunlik qiladi. Bunday individning psixik tuzilishi yetarlicha integrallashmagan 
bo'ladi, uning hissiyoti aqldan, quyi ehtiyojlari - oliy ehtiyojlardan ustunlik qilishi 
mumkin.
Har bir odam, uning turli tipik vaziyatlarda me'yordan og'ish ehtimolini 
belgilab beruvchi, “o'zi uchun ahamiyatli” bo'lgan, o'zining individual baholash 
mexanizmlari - shaxsiy tuzilish to'plamiga ega bo'ladi. Keskin nizoli vaziyatlarda, 
me'yorlar qarama-qarshiligi sharoitida, ong va ong ostining murakkab o'zaro 
munosabati sharoitida xulqning regressiyasi ro'y berishi mumkin. Bunda individ 
o'z rivojlanishining oldingi bosqichiga o'tadi (qaytadi). Regressiya ayrim ehtiyotjli-
motivatsion, mazmuniy, maqsadli yoki operatsion boshqaruv komponentlariga 
tarqalishi mumkin. Ya'ni shu jihatlarda hayotning oldingi bosqichlarida yo'l 
qo'yilgan nuqsonlar, kamchiliklar o'z ta'sirini ko'rsatish ehtimoli bor. 
Ijtimoiylashuvdagi nuqsonlar individ hayotining tang (krizis) davrlarida 
ko'proq sodir bo'ladi. Psixikaning umumiy “nozikligi” o'smirlik davriga ko'proq 
xosdir. Bu davrdagi keskin (kritik) o'zgarishlar (buzilishlar) deyarli barcha 
jihatlarda: yuz ko'rinishi, tovush (ovoz), tana tuzilishining o'zgarishi, atrofdagilar 
bilan yangicha usullarda o'zaro munosabatda bo'lish kabilarda namoyon bo'ladi. Bu 
davrga kelib uyg'onadigan instinktlar jiddiy ichki zo'riqishni yuzaga keltiradi. 
Ta'sirlanuvchanlikning kuchayishi, tormozlanish jarayonining zaiflashuvi, 
kuch-g'ayratning ortishi ko'p hollarda o'rinli va hissiy to'yingan darajada 
ishlatilmay (foydalanilmay) qoladi. Odatda bu davrda o'smirga xali ham boladek 
qaraladi. Shu kabi munosabatlardan - o'smirlik e'tirozlari, negativizm, o'zini 
ko'rsatishning buzilgan shakllari, namoyon bo'ladi, hatto ayrim hollarda “ko'cha” 
romantikasiga mahliyo bo'lish ham kuzatiladi. Bu davrning eng xarakterli 
xususiyatlaridan biri, “o'smirlik avtonomiyasi”-ning namoyon bo'lishidir. Buni 
kattalar tomonidan hisobga olinmasligi esa o'smirning ijtimoiylashuvida jiddiy 
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Ayrim adabiyotlarda, qonun buzuvchi o'smirlar o'zlarida tegishli 
qiziqishlarning shakllanganligi bilan farqlanib turadi deb yoziladi. Albatta, bunday 
qarash hamisha - ham to'g'ri bo'lavermaydi. Chunki, bu vaqtda ularning qiziqishlari 
allaqachon shakllangan bo'ladi, biroq mazkur qiziqishlar ijtimoiy oqlanmagan, 
salbiy qiziqishlar (chekish, narkomaniya, assotsiallik, erta boshlangan jinsiy hayot 
tajribasi, jinsiy buzuqlik kabilar) bo'lishi ham mumkin. 
Xulq og'ishining dastlabki ko'rinishlari - delinkvent xulq - unchalik 
ahamiyatsiz bo'lgan qoida buzilishlar, aybdorlik, gunohkorlik, nojo'ya xatti-

---

80 
harakatlar tizimi. Delinkventlik - pedagogik qarovsizlik, tarbiyalanmaganlik, 
madaniyatsizlik kabilar tufayli ham, shuningdek, psixik anomaliyalar, xulqning 
rigidligi, affektiv reaktsiyalarga moyillik kabilar tufayli ham shartlanishi mumkin.
Delikvent xulq, ko'p jihatdan oilaviy tarbiyaning muvaffaqiyatsizligi, 
“haddan tashqari ortiqcha erkalatib yuborish” yoki o'ta qattiqqo'llik bilan 
munosabatda bo'lish, mikromuhitning salbiy ta'siri bo'lib - dars qoldirish, 
tengdoshlari bilan mushtlashish, mayda bezorilik, zaif tengdoshlariga zug'um 
qilish, qo'rqitish (shantaj), transport vositalari (velosiped, mototsikl)ni olib 
qochish, jamoatchilik joylarida hammani o'ziga qaratadigan xulqni namoyon qilish, 
kabilarda ifodalanadi. 
O'z vaqtida, jinoyatdan oldingi bu xulq shakllarining oldini olmaslik, 
keyinchalik tegishli xulq stereotiplarining mustahkamlanishiga olib keladi. Ma'lum 
bir sharoitlarda turg'un antisotsial xulq tiplariga o'sib yetishi mumkin bo'lgan, 
xulqning asotsial usuli shakllanadi. Ijtimoiy dezadaptatsiyalashgan xulqning 
dastlabki sababi tayanch ijtimoiy qadriyatlarning inkor etilishidir.
Ijtimoiy moslashmagan shaxs va uning me'yordan og'uvchi xulqi - ijtimoiy 
nazoratning 
sustlashishi, 
qarovsizlik, 
shaxs 
shakllanishining 
dastlabki 
bosqichlarida uning asotsial xulqiga, nojo'ya ishlariga beparvo qarash kabilar bilan 
bog'liq. 
Muntazam nazoratsiz xulqning namoyon bo'lishiga yo'l qo'yuvchi tashqi 
sharoit, keyinchalik shaxsning o'zini-o'zi chegaralashga ichki noqodirligiga olib 
keladi.
Shaxsning ijtimoiy dezadaptatsiyasi qator holatlarda, nafaqat qadriyatli 
yo'nalishlar, balki unda psixologik himoya usullarining shakllanmaganligi bilan 
ham bog'liqdir. Odamning fojiasi - bu uning ilk bolaligidanoq omadsizlikka 
mahkum 
qilinganligi, 
faqat 
ko'ngilsiz 
xatti-harakatlargagina 
qodirlikda 
“ayblanishi”dadir. Oqibatda bola o'zi uchun ahamiyatli bo'lgan kishilar fikriga 
befarq bo'lib qolishi mumkin.
Odamning fundamental ijtimoiy ehtiyojlari - o'zini-o'zi hurmat qilishga 
ehtiyoj, shaxsiy tan olinishga ehtiyoj - ijtimoiy ijobiy muhitda o'z javobini topishi 
kerak. Sotsium tomonidan rad etilgan shaxs, xulqning og'ishgan shakllariga moyil 
bo'ladi. 
Individ umumijtimoiy masshtabda namoyon qila olmagan shaxsiy 
xususiyatlarni o'zi uchun erishsa bo'ladigan asotsial soxta qadriyatlarga 
(surrogatlarga) almashtiradi. Shuning uchun ham, jismonan zaif yigitcha chekish 
va ichishni boshlar ekan, o'zini “haqiqiy erkak”dek his qila boshlaydi. Bu borada 
uning ilk yutuqlari u kirayotgan guruh a'zolari, uni “o'zimizning yigit” deb qabul 
qilishlarida ko'rinadi.
To'da boshliqlarining uni orttirib maqtashlari, uning “o'ksik o'zini-o'zi 
sevishi”ga xush yoqadi. Faqat shunday asotsial “olamcha” (subkulьtura)da individ 
“o'z hayoti mazmuni”ni topadi. Individda deviant (og'ishli) xulq motivatsiyasi 
mustahkamlanadi. Undaylar uchun ijtimoiy me'yorga zidlik – “me'yorga” aylanib 
boradi - deviantlikning paradoksi
1
shu.
1
paradoks - umum tomonidan qabul qilingan fikrlarga, qarashlarga mos kelmaslik.

---

81 
Ilk yoshlardagi ijtimoiylashuvda yo'l qo'yilgan xatolar, nuqsonlar, asotsial 
“ijtimoiylashtiruvchilar”ning, asotsial madaniyat doirasi (guruhlar)ning ta'siri, 
shaxs shakllanishi uchun juda xavflidir. Shuning uchun ham, ikkinchi jahon urushi 
davrida gitlerchi fashistlar o'zlari ishg'ol etgan hududlardan yangi tug'ilgan 
go'daklarni oilasi, onasidan ayirib olib, ularni maxsus lagerlarda tarbiyalab, 
keyinchalik o'zlariga (reyxga) so'zsiz xizmat qiladigan, har qanday milliy, diniy 
qadriyatlardan xoli, hissiz manqurtlar qilib tarbiyalashga harakat qilganlar. Oila, 
tengdoshlari, turli hil kichik va birlamchi guruhlar, birlamchi ijtimoiylashtiruvchi 
jamoalar shakllanayotgan shaxsga katta ta'sir ko'rsatadi.
Shunday qilib, ijtimoiylashuv - bu individ tomonidan ijtimoiy qadriyatlar va 
xulqning ijtimoiy moslashtirilgan usullari tizimini o'zlashtirib olish jarayoni 
(natijasi)dir. 
Ijtimoiylashuvning sifati va xarakteri sezilarli darajada mazkur jamiyatning 
ijtimoiy tuzilishi bilan belgilanadi.