O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti sanoat farmatsiyasi fakulteti biotexnologiya yo`nalishi 3-bosqich 302-a guruh talabasi charos xushvaktovaning sanoat farmatsiyasi fanidan tayyorlagan

Yig`malar tayyorlashning texnologiyasi quyidagi bosqich va operatsiyalardan iborat:

• 
  Xom ashyoni tayyorlash
  
• 
  O`simlik xom ashyosini maydalash
  
• 
  Xom ashyoni elash
  
• 
  Komponentlarni aralashtirish
  
• 
  Sifatini nazorat qilish
  
• 
  Qadoqlash,yorliq yopishtirish,o`rash
  

Maydalash. Faol moddalarni yaxshiroq olish uchun yig`ma tarkibiga kiradigan o`simlik materiallari deyarli har doim maydalanadi. Xom ashyolar tarkibiga kiradigan yig`malar strukturasi va turiga qarab alohida-alohida maydalanadi.

Barglar, o`tlar, ildizlar o`t yoki ildiz maydalaydigan tegirmonlarda maydalanadi. Urug`lar,mevalar va barg po`stloqlari turli tegirmonlar yordamida maydalanadi. Ayrim gullar masalan, moychechak gullari butunligicha foydalaniladi. Maydalik darajasi yig`maning qanday maqsadda qo`llanilishiga qarab aniqlanadi. Damlama va qaynatma tayyorlash uchun (species ad infusum et decoctum), ichga qo`llash uchun yig`malarda o`simlik qismlari aniq o`lchovlarda bo`lishi kerak: barglar va o`tlar-4-6 mm, po`stlog`i va ildizlari 3 mm, meva va urug`i-0,5 mm, chekish uchun mo`ljallangan yig`malarda(species fumales) – 3mm, vannalar uchun yig`malarda – 2 mm.



Elash. Yig`malarni maydalash bosqichidan so`ng ularni changdan tozalash uchun teshigining diametri 0,2 mm bo`lgan elaklar yordamida elanadi.



Aralashtirish. Yig`maning tarkibiy qismlari aylanadigan korpusli aralashtirgichlarda aralashtiriladi. Bir xil o`lchamdagi aralashmani olish muayyan qiyinchiliklar tug`diradi, chunki yig`ma tarkibidagi o`simlik zarralari turli xil shakl, turli xil o`lcham va turli xil massaga ega. Shu sababli ham yig`malarda tabaqalanish kuzatilishi mumkin.

Agar yig`ma tarkibida efir moylari yoki tuzlar bo`lsa, u holda ular oldindan eritiladi(efirlar spirtda, tuzlar suvda ) va tarkibiy qismlardan biri yoki butun yig`ma olingan eritma bilan purkaladi. Suvli eritmalar bo`lsa namlangan yig`ma yaxshilab aralashtiriladi va 40-60 ⁰C li pechlarda quritiladi. Namlangan o`simlik materiallari fermentativ reaksiyalarga va mikroblarga sezgir bo`lib qoladi va oson buziladi.

O`simlik xom ashyosi tarkibiy qismlarining denaturatsiyasini oldini olish uchun quritish harorati 60⁰C dan oshmasligi kerak. Spirtli eritmalar tez tez aralashtirilgan holda namlanadi va spirti uchishi uchun ochiq havoda quritiladi. Quritilgandan keyingi yig`maning massasi o`simlik moddasi va yig`maga kiritilgan boshqa tarkibiy qismlarning umumiy massasiga teng bo`lishi kerak.

Qadoqlash,yorliq yopishtirish,tashish va saqlash. Quritilgan o`simlik materiallari katta hajmni egallaydi, bu uni tashish va saqlashni qiyinlashtiradi. Shuningdek, o`ralgan yig`malar ham osongina namlanadi yoki quriydi, rangini o`zgartiradi. Tashish va saqlash jarayonida xom ashyoning sifati va miqdori jihatidan xavfsizligini ta’minlash uchun uni VFM da yoki DF da ko`rsatilganidek qadoqlash kerak. Paket toza hidsiz, xom ashyoning har bir partiyasi uchun bir xil bo`lishi kerak. Qadoqlash uchun xom ashyo massasi matodan qilingan qopchiqlarda 50 kg dan, polietilen qog`ozlarda -15 kg dan, qog`oz paketlarda – 5 kg dan oshmasligi kerak.

To`qimachilik buyumlari to`plamlarida quti shakli cho`zinchoq va yopishqoqligi uchun bunda dorivor xom ashyo bosilishi mumkin (tokolyanka barglari, chabrets o`ti,olxa mevalari,aira ildizlari va b.). O`ralgan xom ashyo massasi to`rlarda 50 kg dan oshmasligi kerak. Toylar po`stloq, ildiz,barglar, o`tlarni o`rash uchun ishlatiladi(kichik turdagi xom ashyolardan tashqari). Odatda mato bilan qoplangan toylar ishlatiladi. Ularning mexanik yoki qo`lda presslash orqali olinadi. Tozalanmagan qizilmiya ildizi kabi xom ashyolarni qadoqlash uchun xom ashyo gidravlik press yordamida presslanadi va mato bilan qoplanmagan po`lat idishlarga lentalar yordamida po`lat idish ichiga uzatiladi. Toylardagi xom ashyo massasi 200 kg dan oshmasligi kerak. Dorivor xom ashyoning mo`rt va yumshoq turlari yog`och materialidan qilingan qutilarga solinadi. Qadoqlashdan oldin qutilar ichiga jigarrang qog`oz yoki pergament to`shaladi.

Xom ashyo quyma qutilarga joylashtiriladi(moychechak,arnika gullari) ,qatlamlarga o`ralgan,oldindan qadoqlangan shaklda bo`ladi. To`ldirilgan va yopiq qutilar po`lat qadoqlash tasmasi bilan o`ralgan. Gofrirovka qilingan karton qutilar ham ishlatiladi, ichiga qog`oz yoki pergament to`shalgan, qog`oz yopishqoq lenta bilan yopishtirilgan yoki po`lat sim bilan qoplangan bo`ladi.

Yog`ochdan yasalgan qutilardagi materiallar 30 kg dan, karton qutilarda 25 kg dan oshmasligi kerak.

O`ralgan dorivor o`simlik yig`malarini qadoqlash uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: karton qutilar avtomatik mashinalarda, qog`oz yoki plastik qoplarda qadoqlash uchun mahsulotlar, briketlarni qadoqlash uchun konturli yacheykali qog`oz qutilar.

Yorliq yopishtirish. Yuk konteyneriga yozuvlar, teglar yoki etiketlar yopishtirib qo`yish uni ombordan olib chiqishda, dorixonalarda qabul qilib olishda va qayta ishlashda qulaylik tug`diradi. Belgilash quyidagicha bo`ladi:

O`cmaydigan bo`yoqda katta harflar bilan yig`maning nomi; xom ashyo miqdori; o`rim-yig`im vaqti; partiyaning raqami; VFM ma’lum bir xom ashyo uchun . yorliqlar paketlarga yoki qutilarga joylangan bankalarga qo`yiladi. Har bir qadoqdagi qadoqlash ro`yxati quyidagicha ko`rsatiladi: yuboruvchi kompaniyaning nomi; xom ashyoning nomi; partiyaning raqami; qadoqlovchining familiyasi yoki raqami.

Tashish. Dorivor xom ashyoni quruq, toza, hidsiz transportda zararkunanda hasharotlardan holi bo`lgan omborlarga tashish kerak. Zaharli, yuqori darajada faol va efir moyli xom ashyolar alohida-alohida olib borilishi kerak. Xom ahyoni tashish va jo`natishda har bir partiyaga ishlab chiqaruvchi tomonidan chiqarilgan xom ashyo sifati to`g`risidagi hujjat qo`shib beriladi.

Saqlash. Dorivor xom ashyolar quruq, toza, yaxshi shamollatiladigan omborlarda, to`g`ridan to`g`ri tushadigan quyosh nurlaridan himoyalangan holda, 10-12⁰C haroratda saqlanadi.

2.4 tibbiyot sanoatida ishlatiladigan yig`malar.