O‘zbekiston tarixi (XIX asrning ikkinchI yARmI – XX asr boshlari)

Gandimiyon
shartnomasidan
so‘ng qoraqalpoqlar 
hayotidagi
o‘zgarishlar

---

82
sug‘oriladi va hech qayerda, hatto chig‘ir bilan ko‘tariladigan joylarda 
ham suv taqchilligi sezilmaydi».
Podsho hukumati qo‘shinlarining 1873-yil Xiva xonligiga bosqinchilik 
yurishidan va Gandimiyon shartnomasi imzolanganidan keyin Amudaryo-
ning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan qoraqalpoqlar yashaydigan yerlari Ros-
siya imperiyasiga qo‘shib olindi. Bu yerda Turkiston general-gubernatorli-
gining Sirdaryo viloyati tarkibiga ki ruvchi Amudaryo bo‘limi tashkil etil-
di. Qoraqalpoqlarning Amudaryoning chap qirg‘og‘ida yashagan kamroq 
qismi Xiva xonligi tarkibida qoladi.
Amudaryo bo‘limida qora qal-
poqlar soni qariyb 70 ming kishi-
ga yetib, bu yerdagi jami aholining 
48,6%ini tashkil etar edi. Rossiyadan 
ko‘chib kelgan odamlar qariyb ming 
kishi bo‘lib, Petro-Aleksand rovsk 
(hozirgi To‘rtko‘l)da, Uralskiy pos-
yolkasida va Nukus qishlog‘ida ya-
shardi. Ularning aksariyati 1875-yilda 
podsho hukumati tomonidan armiya 
xizmati to‘g‘ risidagi yangi nizomga 
bo‘ysunmagani uchun bu yerga surgun qilib ko‘chirilgan Ural kazaklari 
edi. Bu kazaklar, asosan, baliq ovlash bilan shug‘ullanishgan.
Xiva xonligi hududida qoraqalpoqlar soni 3,8% ni, ya’ni qariyb 25 
ming kishini tashkil etar edi. Qoraqalpoqlar yashab kelgan hududlarning 
Rossiya imperiyasiga qo‘shib olinishi natijasida podsho hukumatining 
O‘rta Osiyodagi ta’sir doirasi yanada kengaydi.
Har ikkala hududda yashaydigan qoraqalpoqlarning 70% dan ziyodi 
yer siz dehqonlar bo‘lib, ular, asosan, yollanib mehnat qilishar edi.
Qoraqalpoqlar yashab kelgan hududlarga Rossiya kapitalining kirib 
kelishi tovar-pul munosabatlarini o‘zgartirib yubordi. Paxta tozalash va 
ba liqchilik sohasida dastlabki sanoat korxonalari paydo bo‘ldi. Ularda 
mahalliy aholi vakillari ham ishlay boshladi.
XIX asrning 70-yillarida qoraqalpoqlarda savdo-sotiq munosabatlari 
rivojlanib bordi. Chimboyda aholi yashaydigan tumanlarni iqtisodiy ji-
hatdan birlashtirgan shahar bozori vujudga keldi. Qoraqalpoq hunarmand 
va dehqonlari bozor bo‘ladigan kunlarda o‘z mahsulotlarini sotish uchun 
Chimboyga kelishar edi.