Өзбекстан Республикасы

tayyora,  institut  ornına  oliygoh  sıyaqlı.  Parsı-tájik  tilinde  goh  «orın»,  «jay» 

mánisin bildiriwi, sonıń ushın ol oliy sapasın ala almawı, yaǵnıy «oliy joy (o’rin)» 

mánisi  «ilim  alatuǵın  orın»  mánisin  bermewi,  sonıń  ushın  institut  ornına  usınıs 

etilgen oliygoh ataması nadurıs ekeni tilshi alımlar tárepinen tuwrı kórsetip berildi. 

Ayırım latınsha ilimiy-texnikalıq atamalar ásirimiz baslarında ózbek tiline rus 

tili  arqalı  qabıl  etildi.  Sonıń  ushın  rus  tiline  latın  hám  grek  tillerindegi  atamalar 

qaysı fonetikalıq  kóriniste ózlestirilgen bolsa, sonday halda qabıl etildi. Máselen, 

geografiya,  algebra  sıyaqlı.  Sonı  da  atap  ótiwi  kerek,  latın  hám  grek  tillerinen 

ilimiy  terminler  ásirimiz  baslarına  shekem  de  ózbek  tiline  ózlesken  edi.  Biraq 

bunday terminlerdiń kópshiligi arab tili arqalı ótkeni ushın arab tiliniń fonetikalıq 

qásiyetine sáykeslestirilgen variantta qabıl etilgen edi. Máselen, juǵrofiya, aljabr. 

Sebebi  arab  tilinde  g  foneması  bolmaǵanı  ushın  bul  fonemanı  j  fonemasına 

almastıradı.  Arab  tiliniń  bunday  qásiyetin  Zahiriddin  Muhammad  Bobur  da 

«Boburnoma»  shıǵarmasında  atap  ótken  edi.  Alım  bul  haqqında  tómendegilerdi 

jazadı: «Arablar norgilni muarrab (arab tiline sáykeslestirip) qılıp norjil deydi». 

Ayırım tabiyattanıwshı alımlar rus tili arqalı kirip kelgen atamalardı ótmishte 

arab  tili  arqalı  kirip  kelgen  atamalar  menen  almastırıwdı  usınıs  etti.  Sonnan, 

geografiyanı  juǵrofiyaǵa  almastırsaq,  tariyxıylıq  tiklengen  boladı  degen  ideyanı 

alǵa súrdi. 

Biraq házirgi kúnde geo menen payda bolǵan bir qatar atamalar sisteması bar, 

olarda  g  fonemasın  j  fonemasına  almastırıwǵa  bolmaydı.  Máselen,  geologiyani 

julogiya, geodeziyani judeziya, geometriyani jumetriya dep bolmaydı. Geo bólimi 

búgingi ózbek tilinde bir qansha atamalar quramında kelip, bir uya (paradigma)nı 

quraydı eken, demek, geografiyanıń da ózi qalǵanı lingvistikalıq tiykarǵa iye. 

Kórinip  turǵanınday,  ilimiy-texnikalıq  atamalardı  tártipke  salıwda  áne 

usınday lingvistikalıq nızamlıqlar tiykar rolin oynaydı. 

Basqa  tillerden  qospa  atamalar  da  alınıwı  múmkin.  Bunday  atamalardıń 

kópshiligi ásirimiz baslarında rus tili arqalı kirip keldi. 

Qospa  atamalardıń  úlken  bólegi  quramı  boyınsha  anıqlawıshlı  dizbekler 

esaplanadı. Anıqlawıshlı dizbeklerdiń baǵınıńqılı bólegi baǵındırıwshı bólekke rus 

tilinde hár qıylı formalar járdeminde baylanısadı: 1) -(i) ческий (-oe, aя-, -ский (-

ре,  -aя):  боровской  радиус,  математический  анализ;  2)  -ный  (-oe,  -ая): 

контурная карта; 3) -ый (-oe, -aя): кольцевое соединение sıyaqlı. 

Bul  túsiniklerdiń  ózbek  tilinde  ańlatılıwı  hár  túrli:  1)  hár  eki  bólekti 

awdarmalaw:  кольцевое  соединение  –  doirasimon  ulanish  (sheńbertárizli 

---

 

jalǵanıw); 2) birinshi sıńardıń grammatikalıq formasın ózbek tiline sáykeslestiriw. 

Grammatikalıq  formanı  sáykeslestiriw  boyınsha  ózbek  til  biliminde  70-jıllar 

baslarında  eki  túrli  aǵım  maydanǵa  keldi.  Olardıń  birinshisi  (Ayub  Ǵulom 

basshılıǵındaǵı  tilshiler)  russha  grammatikalıq  formanı  alıp  taslaw  yamasa 

qısqartıw jolı menen ózbekshelestiriw ideyasın usındı. Máselen: 

Боровский радиус – Bor radiusi 

Контурная карта – Kontur karta 

Корреляционный интеграл – Korrelyaсion integral 

Аккумуляторный сосуд – Akkumulyator idishi 

Контактное гнездо – Kontakt joyi  

Рентгеновские лучи – Rentgen nurlari 

Асциллографический интегратор – Asсillografik integrator 

Basqa  bir  topar  tilshiler  bolsa  (Olim  Usmon)  anıqlawshı  bólegine  izshillik 

penen -iy, -viy qosımtaların qosıwdı usınıs etti. Máselen: 

Техничесие науки – Texnikaviy fanlar (texnik fanlar emes) 

Рентгеновские лучи – Rentgeniy nurlar 

Til  bilimindegi  bul  eki  aǵımnıń  tásiri  tábiyǵıy  ilimler  boyınsha  dúzilgen 

sózliklerde  de  óz  sáwleleniwin  taptı.  Máselen,  S.Z.Zaynobidinov  hám 

E.G.Zaugolnikovanıń  «Inglizcha-ruscha-o’zbekcha  luǵat»ında  áne  usınday  tásirdi 

bayqaw  múmkin.  Máselen,  корреляционный  интеграл  korrelyaсion  integral  dep 

berilgen halda (175-bet), температурный скачок, магнитное соединение sıyaqlı 

atamalar temperaturaviy sakrash, magnitoviy ulanish dep beriledi. 

Kórinip  turǵanınday,  til  biliminiń  terminologiya  bólimi  boyınsha  teoriyalıq 

juwmaqlar  barlıq  ilimiy  atamalardıń  bir  sistemaǵa  túsiwinde  tiykar  bolıp  xızmat 

etedi.  Sonıń  ushın  barlıq  ilim  tarawları  boyınsha  atamalar  sózligin  dúziwde  bul 

ilim tarawı wákilleri menen tilshi alımlardıń birge islesiwi jaqsı nátiyje beredi. 

Bizdi qorshap turǵan álem bólekleri óz ara tıǵız baylanısta, óz ara shártlengen 

qatnasta bolǵanınday, olardı úyreniwshi ilimler de bir-biri menen tıǵız baylanısta.  

Ilimler  sistemasında  basqa  ilimler  menen  qatnasta  bolmaǵan,  onıń  erisken 

jetiskenliklerinen azıqlanbaǵan bir de bir ilim joq. Belgili bir ilimde tabısqa erisken 

izertlew usılı, álbette, basqasına tásir etpey qalmaydı. 

Bir neshe ilimde bir-birine jaqın túsiniklerdiń kelip shıǵıw tórkinin anıqlawda 

bul ilimlerdiń óz ara qatnasın, bir-birine tásirin úyreniw úlken áhmiyetke iye. 

Ilimdi sistema sıpatında tanıydı ekenbiz, hár bir ilimge ilimler sistemasınıń bir 

bólegi  sıpatında  qaraw  hám  onı  basqa  ilim  bólekleri  menen  qatnasta  úyreniw 

ilimdegi sistemalılıq tábiyatın ashıwǵa qolay imkaniyat jaratıp beredi. 

Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornın belgilew, onıń basqa ilimler menen 

qatnasın  jarıtıw  bul  ilimniń  ilimler  sistemasındaǵı  ornın  belgilewde,  til  biliminiń 

bir  qatar  túsinikleri  kelip  shıǵıw  tamırların  jarıtıwda,  ulıwma,  til  biliminiń  kóp 

ǵana teoriyalıq mashqalalarına anıqlıq kiritiwde úlken áhmiyetke iye. 

Til  bilimi  ilimler  sistemasındaǵı  basqa  ilimler  erisken  jetiskenlikler  menen 

azıqlanıp  ǵana  qalmastan,  óz  gezeginde,  onıń  ózi  de  bir  qansha  ilimlerde  bar 

bolǵan  mashqalalardı  unamlı  sheshiw  ushın  járdem  beredi.  Tiykarınan,  logika, 

psixologiya,  tariyx,  etnografiya  til  bilimi  jetiskenliklerine  súyenedi.  Sonday-aq, 

---

 

tábiyǵıy  ilimlerdiń  atamalar  sistemasın  qáliplestiriw  hám  tártipke  salıwda  da  til 

bilimi járdemge keledi. 

Til  biliminiń  basqa  ilimler  menen  baylanıslılıq  dárejesi  hár  túrli.  Ayırım 

ilimler menen til biliminiń bazı máseleleri ǵana baylanıslı. Tiykarınan, geografiya 

menen  tillik  qubılıslardıń  tarqalıw  aymaqların  belgilewde,  bul  aymaqlardı 

kartalastırıwda;  fizikanıń  akustika  bólimi  menen  til  sesleriniń  fizikalıq  qásiyetin 

úyreniwde;  mediсina  menen  sóylew  afaziyası  máselelerin  úyreniwde  baylanıs 

seziledi.  Basqa  ilimler  menen  bolsa  til  bilimi  júdá  tıǵız  baylanısta.  Máselen, 

filosofiya til biliminiń barlıq máseleleri menen tıǵız baylanısta. 

Til  bilimi  qolǵa  kirgizgen  jetiskenliklerdi  xalıq  xojalıǵınıń  túrli  tarawlarına 

qollaw  nátiyjesinde  til  biliminiń  ámeliy  tarmaqları  júzege  keldi.  Máselen, 

avtomatikalıq  awdarma,  telekommunikaсiya,  sóylew  iskerligi  buzılıwın  emlew, 

ruwxıy terapiya, jazıwı bolmaǵan xalıqlarǵa alfavit jaratıw hám t.b. 

Til biliminiń basqa ilimler menen qatnasın úyreniw nátiyjesinde házirgi kúnde 

ilimler  sistemasında  eki  ilim  aralıǵındaǵı  baǵdarlar  payda  boldı.  Máselen, 

mentolingvistika  (til  bilimi  hám  filosofiya  qatnası),  etnolingvistika  (etnografiya 

hám  til  bilimi  qatnası),  psixolingvistika  (psixologiya  hám  til  bilimi  qatnası), 

paralingvistika  (semiotika  menen  til  bilimi  qatnası),  neyrolingvistika  (mediсina, 

fiziologiya menen til bilimi). 

Basqa  ilimler  menen  qanshelli  qatnasta  bolmasın,  til  bilimi  óz  izertlew 

obyekti  hám  izertlew  shegarasına  iye  bolǵan  óz  aldına  ilim  sıpatında  ilimler 

sistemasında belgili ornınan iye. 

---