Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
qaraqalpaq tilini teoriyalq grammatikas
|
Севортян Э.В. К соотношению грамматики и лексики в тюркских языках. Сб. «Вопросы
теории и истории языка», М., 1952, С. 316-317. 2 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология), Алматы, 1964, 120-бет. 3 Сонда, 130-бет. 49 Qospa sózlerdi sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıwdan góre frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ajıratıw birqansha qıyın. Qospa sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jigin ajıratıwdıń qıyınlı ǵı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ulıwma sózler menen, sonıń ishinde ásirese qospa sózler menen ortaq, uqsas tárepleriniń bolıwında. Bul uqsas hám ortaq belgiler tómendegiler: 1) Leksikalıq birlik retindegi sóz de, frazeologiyalıq sóz dizbegi de qarım- qatnas jasawda, sóylew procesinde qurastırılmay, tildiń burınnan jasalıp, qáliplesken tayar birlik retinde qollanıladı. Mısalı, hadallıq degen sóz de, aqkókirek degen frazeologiyalıq sóz dizbekleri de sóylew waqtında jasalmay, tilde burınnan jasalıp, yadımızda saqlanǵan, kerek waqtında sol tayar halında sintaksislik sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kiretu ǵın tillik birlik. Al erkin sóz dizbegi menen gáp frazeologiyalıq sóz dizbegi yamasa sóz sıyaqlı tayar tur ǵan, ózliginen jasalıp turǵan birlikler emes, olar sóylewshiniń oydı aytıp jetkiziw maqsetinde jıynalıp, qarım-qatnas jasaw procesinde, sóylew waqtında tildiń grammatikalıq nızamlılıqları boyınsha sózlerdiń emin-erkin dizbeklesiwi arqalı jasaladı. 2) Quramı menen dúzilisi jaǵınan sóz de, frazeologiyalıq dizbekler de turaqlı bolıp keledi. Frazeologiyalıq dizbekler pútinniń bólshekleri retinde tanılatuǵın, óz- ara bir-biri menen tı ǵız baylanıslı belgili bir sózlerden jasaladı, onı qurastırıwshı sózlerdiń tiykarınan ornı da ózgermeydi, basqa sózler menen almastırıw ǵa da bolmaydı. Orıs tilindegi frazeologizmlerdi izertlewshi N.M.Shanskiy sózdiń morfemalıq qurılısınıń turaqlılıq sıpatı kanday bolsa, frazeologizmlerdiń quramınıń hám komponentleriniń orın tártibiniń turaqlılıq sıpatı da sonday dep esaplaydı. 1 Sóz quramında ǵı morfemalardıń hár qaysısınıń óz ornı bar, olar belgili bir tártip penen birinen soń biri ornalasıp, ornı ózgermey, hárdayım turaqlılıq qásiyetin saqlaydı. Mısalı, túrkiy tillerinde sóz quramında túbir morfemalar menen affiks morfemalar tómendegidey tártipte ornalasadı: birinshi orında ǵı túbir morfemaǵa eń aldı menen sóz jasawshı affiksler, onnan keyin sóz túrlewshi affiksler jal ǵanadı. Sózge sóz ózgertiwshi affikslerdiń birneshewi jal ǵanıwı kerek bolǵanda, olardıń ishinen eń aldı menen kóplik jal ǵawı, onnan keyin tartım jalǵawı, onnan keyin seplik jal ǵawı jalǵanadı da, qosımtalardıń usılayınsha jalǵanıw tártibi, sóz qurılısındaǵı morfemalardıń qáliplesiw ornı bekkem saqlanadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń qurılısı menen kuramında da usınday turaqlılıq bar. Olardı qurastırıwshı sózler basqa sózler menen almastırılmay, sózlerdiń burınnan qáliplesken orın tártibi ózgermey, tutasqan halında qollanıladı. Joqarıda sózge tán belgilerdiń biri semantikalıq baylanıslılıq belgisi dedik. Semantikalıq baylanıslılıq sózge ǵana emes, sonıń menen birge frazeologiyalıq sóz dizbeklerine de tán. Sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń joqarıda aytıl ǵan uqsas tárepleri menen ortaq belgileri sózdiń bir túri – qospa sózlerge de tán. Atap aytqanda, aqquw, tasbaqa, qurbaqa, boz tor ǵay, qara torǵay, ash ishek, toq ishek, soqır ishek 1 Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|