Qaraqalpaq tiLİNİN` teoriYaliq grammatikasi

 
Gáptiń túrleri 
 
Til biliminde gápler hár túrli kóz-qarastan qarastırıladı da, usı
ǵan qaray olarǵa 
túrlishe klassifikaciya islenedi.  
Xabardıń  maqsetine  qaray  gápler  eki  toparǵa  bólinedi:  onıń  biri-xabarlı 
gápler, ekinshisi – sorawlı gápler.  
Gáplerdiń bul eki túri sóylewshi yaki tıńlawshınıń óz-ara bir-biri menen xabar 
alısıwı  ushın  jumsaladı.  Xabar  gáp  sóylewshiniń  informaciyasın  tıńlawshıǵa 
bildiriw  ushın  jumsalsa,  soraw  gáp  xabar  alıw  ushın  jumsaladı.  Soraw  gápler 
kommunikativlik  xızmeti  ja
ǵınan  basqa  bir  xabardıń  keliwin  támiyin  etetuǵın 
xabar bolıp esaplanadı.  
Xabar  gáp  soraw  intonaciyası  menen  aytılsa  yamasa  gáptiń  quramına  soraw 
almasıqları hám soraw janapayları kirgizilse, soraw gáplerge aylanadı. Xabar gáp 
te,  soraw  gáp  te  qosımsha  intonaciyalıq  usıllar  arqalı  pátli  gáplerge  aylanadı  da, 
gápler emocionallı-ekspressivlik qásiyetke iye boladı.  
Gápler  ózin  qurastırıwshı  sıńarlardıń  sıpatına  qaray  jay  gáp  hám  qospa  gáp  
bolıp  eki  toparǵa  bólinedi.  Jay  gápler  sózlerden,  sózlerdiń  formalarınan  jasalsa, 
ya
ǵnıy jay gáplerdi qurastırıwshı sıńarlar sózler menen sóz formaları bolsa, qospa 
gápler jay gáplerge tán qásiyeti bar sıńarlardan jasaladı.  
Jay  gáplerdiń  qurılısı,  ya
ǵnıy  onı  qurastırıwshı  elementler  –  belgili  bir  sóz 
formaları. Gáptiń tiykarın quraytu
ǵın bunday sóz formaları gáptiń bas aǵzaları dep 
ataladı.  Jay  gáplerdiń  qurılısı  boyınsha  eki  túri  bar:  onıń  biri  –  eki  bas  aǵzalı 
(baslawısh - bayanlawıshlı), ekinshisi – bir bas aǵzalı úlgi. Eki bas aǵzalı gáptiń 
dúzilisin  eki  bas  a
ǵza  qurasa,  bir  bas  aǵzalı  gáptiń  qurılısı  bir  bas  aǵzadan 
                                                 
1
 Бархударов Л.С. Структура простого предложения современного английского языка. Изд. «Высшая 
школа», М., 1966, 613-бет. 

---

 
131 
dúziledi. Bunday bas a
ǵza bir komponentli de, eki komponentli de bolıwı múmkin. 
Mısalı: 1) Tún. Vokzal. Órt!  2) Mıńlaǵan jolawshılar. Sheleklep jawǵan jawın.  
Qospa gáptiń jay gápke uqsas tárepleri de, onnan ózgeshelik tárepleri de bar. 
Qospa  gáp  te  jay  gáp  sıyaqlı  birnárse  haqqında  xabar  beriw  ushın  qollanılatu
ǵın 
sintaksislik konstrukciya bolıp sanaladı. Jay gápler sózlerdiń ornalasıw tártibi hám 
intonaciya  arqalı  dúzilgeni  sıyaqlı,  qospa  gápler  de  ózin  qurastırıwshı 
komponentlerdiń ornalasıw tártibi hám intonaciya arqalı dúziledi.  
Qospa  gápler  jay  gáplerden  ózin  qurastırıwshı  komponentlerdiń  tábiyatı 
menen  sıpatı  jaǵınan  ajıratıladı.  Jay  gápler  sózlerdiń  formalarınan,  olardıń 
dizbeklesiwinen quralsa, qospa gáp jay gápke tán qásiyetleri bar komponentlerden 
quraladı.  Qospa  gáplerdi  qurastırıwshı  komponentler  predikativlik  kategoriyaǵa 
iye boladı. Predikativlilik kategoriyası predikativlik birliklerdiń qurılısı arqalı hám 
olardıń óz-ara dizbeklesken jıyıntıǵı, yamasa qospa gáptiń jasalıwı arqalı beriliwi 
múmkin.  Mısalı:  1. Keshe  jawın  jawıp  edi,  búgin  qar  jawdı. 2.  Sharwalar  qısta  – 
qıslawdı,  jazda  –  jaylawdı  mákanlaydı.  Birinshi  qospa  gápti  qurastırıwshı 
predikativlik birliklerdiń ekewi de jay gáplerdiń qurılısın qaytalasa, ekinshi qospa 
gápte  jay  gáptiń  qurılısın  qaytalaytu
ǵın    -  tek  sońǵı  birlik,  al  aldıńǵı  birlik 
sintaksislik  máhál  mánisine  qospa  gáptiń  quramına  kiriwdiń  hám  soń
ǵı  birlik 
penen óz-ara qarım-qatnasqa túsiwdiń nátiyjesinde 
ǵana iye boladı. Birinshi qospa 
gáp ózine tán dúziliske iye bol
ǵan predikativlik birliklerden jasalsa, ekinshi gáptiń 
quramındaǵı birinshi predikativlik birlik ózine tán dúziliske iye bolmay, ol sońǵı 
predikativlik birliktiń dúzilisine qatnaslı boladı. 
Eki  yamasa  birneshe  predikativlik  birliklerdiń  sintaksislik  dizbegine 
tiykarlan
ǵan  qospa  gáp  polipredikativli  gáp  retinde  qaraladı  da,  ol  usı  tárepten 
monopredikativli  qurılıs  retinde  qaralatuǵın  jay  gápke  qarama-qarsı  qoyıladı. 
Qospa gáp jay gápten bir emes, birneshe sintaksislik modallıq-máhállik mánige iye  
bolıwı  jaǵınan  ajıratıladı.  Predikativlilik  jay  gáptiń  grammatikalıq  mánisi  bolıp 
sanalsa, ol tolıq qospa gáptiń emes, onı qurastırıwshı komponentlerdiń sapası bolıp 
esaplanadı. Qospa gáptiń mánisi onı qurastırıwshı komponentler arasındaǵı belgili 
bir  sintaksislik  hám  mánilik  qatnaslardan  kelip  shı
ǵadı.  Qospa  gáplerdiń 
komponentleri sintaksislik hám  mánilik baylanıslardıń kórsetkishleri arqalı belgili 
bir  qurılıs  boyınsha  dizbeklesip  baylanısadı.  «Qospa  gáp  degenimiz  belgili  bir 
dúzilis boyınsha qurastırıl
ǵan hám xabardıń birtutas birligi retinde xızmet atqarıwı 
ushın jasalǵan predikativli birliklerdiń dizbegi».  
Qospa  gáp  komponentleriniń  arasında
ǵı  baylanıs  dizbekli  baylanıs  hám 
ba
ǵınıńqılı  baylanıs  túrinde  bolıwı  múmkin.  Usıǵan  qaray,  qospa  gápler  dizbekli 
qospa gápler hám ba
ǵınıńqılı qospa gápler bolıp eki toparǵa bólinedi.  
Dizbekli qospa gáp dep – qurastırıwshı komponentleri dizbeklese baylanısqan 
gápti  aytamız. Dizbekli  qospa  gáp óz  ishinde  ashıq hám  jabıq strukturalı dizbekli 
gápler bolıp bólinedi. Ashıq qurılıslı dizbekli qospa gáp eki, úsh yamasa onnan da 
kóp komponentlerdiń ashıq qatarlarınan jasaladı. Mısalı,  Jawın jawdı, jer kógerdi 
degen  ashıq  qurılıslı  dizbekli  gáptiń  quramına  qosımsha  komponentler  qosılıp, 

---

 
132 
onıń kólemi keńeyiwi múmkin. Mısalı: Jawın jawdı, jer kógerdi, kún jılıy basladı,