Qaroqalpoq davlat universiteti

5. Ijtimoiy iqtisodiy hayot 
II asr  Rim imperiyasining “oltin davri” hisoblanadi. Bu vaqtda imperiya eng 
katta hududga ega edi. Uning chegaralari shimolda Shotlandiyadan janubga Nil 
ostonalarigacha, g’arbdan Atlantika qirg’oqlaridan sharqda fors qo’ltig’igacha 
cho’zilgan edi. Quldorlik tizimi o’z taraqqiyotining yuqori cho’qqisiga chiqdi. Ko’p 
quldorlik xo’jaliklari bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga o’tdi. Qullarga 
nisbatan shafqatsiz zulm kuchayib ketdi.  
Bu davrda provinsiyalarning iqtisodiyoti va bu yerdagi shahar hayoti o’z 
taraqqiyotida yuqori bosqichga ko’tarildi.  Eramizning  I-II asrlarida o’rtayerdengizi 
hududidagi barcha xalqlar tarixda birinchi bor yagona ulkan davlat Rim imperiyasi 
tarkibiga kirdilar. Rim provinsiyasiga aylantirilgan alohida davlatlar o’rtasidagi 
chegaralar tugatildi. Pul tizimlari ma’lum darajada unifikatsiya qilindi. Urushlar va 
dengiz qaroqchiligi tugatildi. Rim imperiyasidagi xalqlar ijtimoiy iqtisodiy 
taraqqiyotining turli darajalarida yashar edilar. Misr, Suriya, kichik Osiyo, Bolqon va 
Makedoniya iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining yuqori darajasiga erishdilar. 
Pireney yarim orolidagi va Galliyadagi iberlar, kel’tlar, shimoliy Afrikadagi 
numidiyaliklar, liviyaliklar, dunay bo’yidagi pannonlar, illiriyaliklar, mezlar hali 
arxaik davrning so’ngi bosqichida edilar.  
Rim istilolariga qadar g’arbiy provinsiyalarda qishloq xo’jaligi qoloq bo’lib, 
asosan g’alla ekilgan. Erga ishlov berish ibtidoiy holatda edi. Apennin yarim oroli 
axolisi qishloq xo’jaligining rivojlangan shaklini g’arbiy provinsiyalarga olib kirdilar. 
Gall vinolari, ispan zaytun moyi, Italiya va Yunon navlari bilan raqobat qila 
boshladi. Imperiya hududida quldorlik xo’jaligi tez rivojlandi. O’rta va yirik quldor 
xo’jaliklari (villa) yetakchi o’ringa chiqdi. Quldorlik xo’jaliklarida qul mehnatidan 
keng foydalanildi. Barcha provintsiyalarda imperator er egaligi keng tarqaldi. 
Eramizning II asrida imperator yerlari va xususiy katta latufundiyalar yetakchi yer 
egaligi shakli edi. G’arbiy provinsiyalarda o’rta quldor pomest’elari, mayda yer 
egaligi keng tarqaldi. Ayniqsa kichik yer egaligi Pannoniya, Dalmatsiya, Meziya, 
Frakiya va Fokeyada keng tarqaldi. 

 216
Afrika provinsiyalarida quldorlik xo’jaliklarida asosiy ishchi kuchi qullar 
mehnati keng tarqaldi. Misr imperiyaning g’alla ombori edi. Quldorlik latifundiyalari 
Galliya va Ispaniyada keng tarqalgan bir paytda Ispaniya va Afrikaning sharqiy 
provinsiyalarida kolonlar mehnatiga asoslangan latifundiyalar keng tarqaldi. Qullarga 
ish qurollari va chek yerlar ajratib berila boshlandi. Lekin qul xo’jayinning mulki 
bo’lib qolaverdi. Qulni mulk (pekuliy) bilan ta’minlash er. avv. III asrdayoq ma’lum 
edi. Endilikda bu odatdagi hol bo’lib qoldi. Qul pekuliydan foydalangan holda o’ziga 
o’rinbosar sotib olishi mumkin edi. Qaysiki o’rinbosar qul uning xo’jayiniga ishlab 
berishi kerak edi. Ozod qo’yilgan qullar ko’p hollarda tadbirkorlik bilan shug’ullanib, 
juda ko’p boylik to’plar edilar. O’z xo’jayinlariga zarurat tug’ilganda turli xil 
xizmatlarni ko’rsatar edilar. Misol uchun Diktator Sullaning erkin qo’yilgan quli 
Xirosogon Rim davlatidagi eng qudratli kishilardan biri bo’lib, hatto uning oldida 
senatorlar ham titrab qaltirar edi. Ammo ko’pchilik ozod qo’yilgan qullar o’rta 
darajadagi mulkka ega bo’lib, hunarmandchilik va savdogarlik bilan shug’ullanar 
hamda oshxonalarning egalari edilar. Quldor latifundistlar o’z yerlarini chek yerlarga 
bo’lib, kolonlarga ijaraga berdilar. 
Eramizning II asrida kolonlar bug’doyni, tariq, zaytun moyini 1/3 qismini, 
quldorga berishi kerak edi. Bundan tashqari kolon quldorni yerida bir necha kun 
ishlab berishi kerak edi.  
Yerga ishlash takomillashdi, g’alla va boshqa ekinlarning yangi navlari, 
o’g’itning yangi navlari joriy qilina boshlandi. Qishloq xo’jaligi takomillashdi, g’alla 
latifuniyalarida g’allani yig’adigan mexanizm, g’ildirakli plug, suv tegirmoni kashf 
etildi. Provinsiyalarda shaharlar va shahar aholisining o’sishi qishloq xo’jalik 
maxsulotlarining Italiya va imperiyaning boshqa viloyatlariga chiqarish 
imkoniyatining paydo bo’lishi, provinsiya qishloq xo’jaligida erdan unumli 
foydalanish va tovar xo’jaligini kirib kelishi uchun shart – sharoit yaratdi. 
Quldor xo’jaligi endilikda bozor bilan bog’landi. Qishloq xo’jaligida tovar 
munosabatlarining rivojlanishi latifundiyalarda hunarmandchilikni vujudga keltirdi. 
Latifundiyalar egalari kulolchilik, to’quvchilik, duradgorlik, oshpazlik kabi 
hunarmandchilik ustaxonalarini ochdilar. Ba’zi gall latifundiyalarida shaxtalardan 
temir rudasi qazib olinib, metall ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Eramizning I 
asrlarida qishloq xo’jaligi bilan birga hunarmandchilik va savdo keng rivojlandi. Rim 
hunarmandchiligi uchun Ispaniyadagi qo’rg’oshin va mis konlari, Galliyaning temir 
va qalay konlari, Norika, Dalmatsiya, Klikiya va Kappadokiyaning boy temir konlari 
xom ashyoni etkazib berib turar edi. Ayniqsa temir rudasini qazib chiqarilishi keng 
yo’lga qo’yildi. 
Temir rudasi Norika va Dalmatsiya, Galliya va Ispaniya, Kappadokiya va 
sharqda qazib chiqarildi. Barcha konlar imperatorning mulklari bo’lib, ko’pincha 
ijaraga berilar edi. Hunarmandchilikning rivojlanishi qul mehnatidan keng 
foydalanish imkoniyatini berdi. Agar o’tgan asrlarda hunarmandchilik ustaxonalarida 
ishlagan qullar soni 10 tagacha bo’lsa, eramizning II asrida ularning soni 50 taga etdi. 
Hunarmandchilik ustaxonasining kengayishi, mexnat taqsimotining o’sishi uning 
iqtisoslashuvini o’sishiga olib keldi. Ammo hunarmandchilikda erkin mexnat etakchi 
rol o’ynar edi. Tog’ kon ishlarida, qurilish, tosh konlari, marmar konlarida qul 
mehnatidan keng foydalanilar edi. Ustaxonalarda eng og’ir mexnat qullar zimmasida 

 217
edi. Hunarmandchilik taraqqiyoti oshpazlik, g’isht quydirish kabi yangi soxalarning 
paydo bo’lishiga olib keldi. Qurilishda betondan foydalanish keng tarqaldi. 
Eramizning II asrida provintsiyalarda hunarmandchilik ayniqasa yuksaldi. Agar 
er.avv. I, eramizning II asrlarida Italiya shaharlariga ko’plab sotilgan. 
Bir qancha provintsiyalar o’z maxsulotlarini boshqa provintsiyalarga shuningdek 
Italiyaga eksport qila boshladilar. Ayniqsa gall shaharlari nixoyatda rivojlandi. Gall 
hunarmandlarining kanop gazlamalari, jun yopingichlar va kulolchilik maxsulotlari 
gárbiy provintsiyalar va Italiyada keng tarqaldi. Suriya shaharlari esa zarbof 
gazlamalar, zargarlik buyumlari, rangli shisha va gazlamalarni ishlab chiqaradigan 
asosiy markazlarga aylandilar.  
Eramizning II asrida hunarmandchilik markazlari yarim oroldan Shimoliy 
Italiyaga koçhdi. Puteola, Kapuya, Arretsiya kabi anánaviy hunarmandchilik 
markazlari tushkunlikka uchradi. Ularning o’rniga gall provintsiyalariga Norika va 
Dalmatsiyaning temir konlariga yaqin Milan, Akvileya va boshqa hunarmandchilik 
markazlari vujudga keldi. Ayniqsa Akvileya shahri metall buyumlar va qurol – 
yarog’, shisha, zargarlik buyumlari, cherepitsa ishlab chiqaradigan yirik 
hunarmandchilik markaziga aylandi. 
Eramizning I-II asrlarida barcha provintsiyalarda savdo aloqalari keng 
rivojlandi. Italiya savdogarlari Ispaniya, Suriya, Dakiya, Misr, Mavritaniya va 
Britaniyaga kirib bordilar. Gall kema egalari, savdogarlari Italiya, Reyn viloyatlari va 
ispan provintsiyalari bilan faol savdo qildilar. Pal’mira savdogarlari Dakiya va 
Misrga kirib bordilar. Shaharlarda ko’plab savdo do’konlari va omborxonalar qurila 
boshlandi. 
Eramizning II asrida Rimda ulkan besh qavatli Trayan bozori qurildi. Savdo – 
sotiqning rivojlanishi provintsiyani maxsulot ishlab chiqarishini ixtisoslashuviga olib 
keldi. Ispaniya zaytun moyi va vino, Galliya vino, shisha idishlari, jun maxsulotlari, 
Misr g’alla, papirus, granit, shisha buyumlari, Suriya vino, zarbob gazlamalar va zeb 
– ziynat buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan edi. 
Savdogarlar, xunarmandlar kollegiyalarga birlashdilar. Savdo taraqqiyoti 
sarroflik va sudxurlikni rivojlanishiga turtki bo’ldi. Tashqi savdo rimliklar uchu 
foydali edi. Rim imperiyasi qora dengiz hududlari, sharqiy Yevropa , Eron , O’rta 
Osiyo va Hindiston bilan muntazam savdo aloqalarini o’rnatdi. 
Eramizning II asrida Sharqdan 3 savdo yo’li O’rta Er dengizi qirg’oqlariga borar 
edi. Petra- Transiordaniya- Damashq- O’rtayerdengizi, Frot –Palmira-Damashq-
O’rtayerdengizi, Hindiston- Arabiston-Iskandariya. Afrika provinsiyalaridan Rim 
savdogarlari Efiopiya, Mavritaniya va hatto Markaziy Afrikagacha kirib bordilar. 
Imperiya davrida yangi tanga “aureus” zarb qilina boshlandi. O’ng tomonida 
xukmdor imperator tasviri tushirilgan edi. Rim tilla tangasi yuqori baholanar edi. 
Ko’p tarqalgan Rim tangalaridan biri-kumush denariy edi. Eramizning I asrida u sof 
kumushdan,  eramizning II asrining oxiridan esa mis qo’shib, tarkibida 50% kumush 
bilan zarb qilina boshlandi. Mis tanga asosan mahalliy muomilada foydalanilar edi. 
Mayda savdoda asosan mis tanga- sestertsiy (4ass) va dupandiy (2ass) ishlatilar edi. 
Eramizning I-II asrlarida Rim jamiyati quldorlik jamiyati edi. Uning asosiy 
qatlamlari qullar va quldorlar bo’lib, ulardan tashqari mayda ishlab chiqaruvchilar, 

 218
kichik chek erlarning egalari yoki ijarachilar kichik hunarmandchilik ustaxonalari 
egalari, mayda savdogarlardan iborat edi. 
 Tabaqalar o’rtasida kuchli ijtimoiy ziddiyatlar mavjud edi. Jamiyatda asosiy 
ishlab chiqaruvchi kuchlar qullar edi. Eramizning I-II asrlarigacha quldorlik 
xo’jaliklarida qullarga bo’lgan ehtiyoj urushlar natijasida qondirilgan edi. Eramizning 
II asrida istilochilik urushlarining nixoyasiga etishi qullar oqimining Rimga kelishini 
keskin kamaytirdi. Lekin quldorlik xo’jaliklarida qul mexnatiga ehtiyoj juda kuchli 
edi. Bu xollar qullar narxining keskin o’sishiga olib keldi. 
Qul mehnatini unumdorligi manfaatdor quldorlar qullarning maishiy sharoitini 
o’zgartirishga majbur bo’ldilar. Qishloq pomestiylari va shaharlarda qul cho’rilar 
soni o’sib bordi, qullarga oila qurishga ruxsat berildi, va ular rag’batlantirildi. 
Qullikda tug’ilgan bolalar (Ularni vernlar deb atashgan) biror bir hunarga 
o’rgatilgan bo’lib, qul bozorlarida yuqori boholanar edi. Qullarni oila qurishini 
rag’batlantirgan quldorlar qul oilasi uchun chek er, mexnat quroli, kulba, kichikroq 
dukon, bir necha qora mol ajratar edilar. 
Quldor tomonidan ajratilgan bunday mulk “pekuliy”  deb atalgan. Eramizning I-
II asrlarida pekuliy keng tarqaldi. Quldor sovg’a qilgan yerini istalgan paytida tortib 
olishi mumkin edi. Qullarning huquqiy holati ham o’zgardi. Imperator Adrian 
qullarni sababsiz o’ldirishni taqiqladi. Eramizning II asrida yerni ijaraga berish va 
kolonat keng tarqaldi. 
Kolon huquqiy jihatdan erkin kishi bo’lib, yer egasidan shartnoma muddati 
tugagandan so’ng ketishi mumkin edi. Shartnoma odatda 5 yil muddatga tuzilar edi. 
Kolon 5 yil davomida qarz va boshqa turli majburiyatlat turi bilan o’ralib, huquqiy 
jihatdan o’z yeridan ketishi mumkin emas edi. U noiloj bu yerda uzoq muddat ishlar 
edi. Erkin, o’z yerini yo’qotgan dehqon, batrak va erkin qo’yilgan qul, yerni 
ishlashga qaytgan shahar plebeyi kolonga aylanishi mumkin edi. Yerga biriktirilgan 
qullar ham kolonga aylanar edilar. Kolonatni yana bir manbasi chegara 
provinsiyalarda asir olingan  yerga joylashtirilgan varvarlar edi. 
 
Tayanch iboralar 
Trayan,  Antoniylar sulolasi,  Mesopotamiya,  tinchlik shartnomasi,  Adrian vali 
(istehkomi),  printseps,  Mark Avreliy (161-yildan 180-yilgacha),  Vindobona,  
Kommod,  gladiator,  Pannoniya,  Britaniya,  Klavdiy,  Osiyo,  Afrika,  nobilitet,  
procurator,  iberlar, kel’tlar,  Frakiya,  Fokiya,  Dalmatsiya, Meziya,  mulk (pekuliy),  
temir rudasi,  Klikiya,  kolonat,  hunarmandchilik ustaxonalari. 
 
Tavsiya etiladigan adabiyotlar 
 Karimov 
İ. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. Toshkent 1998. 
 
Boynazarov  F. A. Kadimgi  dunё tarixi.  Toshkent 
2004. 
Kuzishin V. İ. Genezis rabovladelcheskix latifundiy v İtalii.                     M., 
1976.   
Lutstsatto Dj. Ekonomicheskaya istoriya İtalii. M., 1954. 
Truxina N. N. Politika i politiki “ zolotogo veka “ Rimskoy  
respubliki II v. do n. e. M., 1986. 
 

 219
 
 
13-mavzu. So’ngi imperiya davri (III-V asrlar) 
Reja 
1.  So’ngi imperiya davri. III  asr tushkunligi 
2.  Dominat davrida imperiya 
3. Rim imperiyasining ikkiga bo’linishi  
4. G’arbiy Rim imperiyasini qulashi 
 
 
        1. So’ngi imperiya davri. III  asr tushkunligi 
Kommod  o’ldirilganidan so’ng turli guruhlar  o`rtasidagi  kurash 
 
fuqarolarurushiga   olib  keldi ( 193 – 197 yillar )  Turli provinsiyalardagi  nishonlar  
o`z  nomzodlarini  imperator  deb e`lon  qildilar:  Suriyada imperator deb legat 
Pestsenniy niger e’lon qilindi, uni sharqdagi  provinsiyalar  tan oldi; Britaniyada, gall 
zodagonlari ham qo’llab-quvvatlagan Kladiy Olbin, Pannoniyada dunay 
provinsiyalari bilan legat Lutsiy Septimiy  Sever hokimiyatini da’vo qildilar. 
Da’vogarlar o’rtasidagi kurashda Shimoliy Afrikada  tug’ilgan Septimiy  g’olib 
chiqdi va imperatorlik hokimiyatini egalladi (193-211-yillar). Septimiy Severlar 
sulolasiga asos soldi (193-235-yillar). Uning davrida imperiya qo’shinga tayanib 
boshqarildi. Septiley Sever qo’shinda bir necha islohotlar o’tkazdi. Rim qo’shinlari 
Dunay va Suriya legionlaridan tashkil topa boshladi. Qo’shinni varvarlashuvi 
jarayoni chuqurlashdi. Legionerlar, turli lavozimdagi harbiylar qator  imtiyozlarga 
ega bo’ldilar. Oddiy legioner xizmat davomida yuqori harbiy lavozimlargacha 
ko’tarilishigacha suvoriylar toifasi  tarkibiga kirish, qonuniy oila ko’rish huquqlariga 
ega bo’ldi.  Legioner hukumatdan  oziq-ovqat ulushi, ijarachi sifatida yer olar edi. 
Imtiyozlar, sovg’alar va turli yengilliklar qo’shinda intizomni susayishi  va aynishiga 
olib keldi. 
Imperator o’z ma’muriyatini suvoriylar, asosan  Afrika va Sharq  provinsiya 
shaharlarining katta amaldorlari bilan to’ldirdi.  Boshqaruv  apparatida harbiylarning 
soni ko’payib krtdi. Eski muassasalarga yangilari  qo’shildi, ularni shtatlari yildan-
yilga oshib bordi. Eski magistrat lavozimlarga (kvestura, pretura va konsulat) 
byurokratik amalparatslik bosqichlari bo’ldi. 
Septimiy Sever kichik va o’rta tabaqalar manfaatini ko’zlab, ish olib bordi. 
Agrar muammo va qo’shin saflarini to’ldiradigan ijtimoiy qatlamlarni qo’llab-
quvvatlash maqsadida  davlat jamg’armasi ixtiyoridagi  yerlarni hadya qilish va 
sotishni yo’lga qo’ydi. Tashqi siyosatda u Parfiya bilan 195-199-yillar g’olibona 
urush olib bordi. Mesopotamiya bosib olinib, Ktesifon talandi. Britaniyada 208-211-
yillarda kaledon qabilalari bilan g’olibona urush olib borildi.  
Severlarni navbatdagi vakili Karakalla (211-217-yillar) qo’shin va boshqaruv 
xarajatlarini  qoplash maqsadida soliq to’lovchilar sonini oshirishni ko’zlab 212-yilda 
provinsiyalarni barcha erkin aholisini rim fuqarosi deb e’lonj qildi, lekin  ular 
immunitetdan mahrum qilinib soliq to’lovchilarga aylandilar. Senatning mavqeyini 
pasaytirish va qo’shinlarga tayanishni imperatorning o’g’li Mark Avreliy Antoniy 
Karakalla davom ettirdi. Karakalla 212 yilda imperiyaning barcha erkin aholisiga rim 

 220
fuqarolik huquqini bergan mashhur ediktini e’lon qildi. Imperator 215 yilda 
Aleksandriyada undan norozi bo’lgan aholisidan qattiq o’ch oldi. Keyingi yil 
Karakalla Parfiyaga tinchlik va do’stlik taklif qidi. Ammo u Parfiyaga bostirib kirib 
ko’pgina Parfiya zodagonlarini qirib tashladi. Arbela shahrini talon -taroj qildi.  
Karakalla 35 yoshida fitna qurboni bo’ldi.  
Tez orada Karakallaning o’gay onasini singlisi Mezani nevarasi Variy Avit 
Bassian legionlar  tomonidan imperator deb e’lon  qilindi. Finikiya  quyosh xudosi  
Geliogabalni  kohini bo’lgan 14 yoshli  Geliogabal  (Varit Avit     Bassian shu nom 
bilan tarixga kirdi) Rimga kelib eng avvalo o’zini sevimli xudosi  sharafiga 
ibodatxona qurib har kun  unga qurbonliklar keltirdi. Ahloqi buzuq, kaltafaxm o’smir  
davlat ishlari bilan shug’ullanishni istamay ko’ngil  ochishga berilib ketdi. Ziyofat 
zallari pollarini atirgul yaproqlari bilan to’shab, maishat qilayotgan do’stlariga misli 
ko’rilmagan  qimmatbaho sovg’alar qildi, quyon terisi yoki qirg’ovul patlari bilan 
qoplangan, so’rida yastanib yotdi; u tuyalar tovoni, xo’roz tojini, tovus va bulbullar 
tilini yedi, baliq va tryufelni ustiga tuz o’rniga marvarid sepdi; uning  bir tushlik 
ovqati 100 ming  sestersiydan kam turmas edi. 
Imperator-kohin jamoa g’ashini keltirib oltin iplar bilan tikilgan, qimmatbaho 
toshlar bilan  bezalgan ipak tunika kiyar edi. U aktyor, aravakash va  turli 
firibgarlarni oliy davlat mansablariga tayinlab, qullar va ozod qo’yilganlarni 
provinsiya noiblari qildi. Barchaning nafratiga sazovor bo’lgan  Geliogabal 222-yil 
mart oyida onasi bilan harbiylar tomonidan o’ldirildi. Aqlsiz hukmdorning o’ligi Rim 
ko’chalarida ilmoq bilan sudralib, keyin ahlatga cho’miltirilib, Emiliy  ko’prigidan 
Tibrga tashlandi. 
Severlar sulolasining so’ngi imperatori Aleksandr 235-yil o’ldirilganidan so’ng  
qo’shin davlat nazoratidan chiqdi. Legionerlar birin-ketin tarixshunoslikda “askar 
imperatorilari” deb atalgan hukmdorlarni taxtga chiqardilar.   Ular taxtda uzoq o’tira 
olmadilar.  
Imperator Filipp Arab (244-249-yillar) davrida 248-yil aprelida  abadiy shahar 
deb atalgan Rimning 1000 yilligi hashamatli bayram qilindi. Publiy Litsiniy 
Valeriyan (253-260-yillar) va uning o’g’li 35 yoshli Gallien (253-268-yillar) davrida 
tushkunlik eng yuqori cho’qqisiga chiqib, imperiya amalda bir necha qislarga 
parchalandi.  Galliya, Ispaniya va Britaniyada hokimiyatni Kassian Postum (258-268-
yillar) bosib olib Gall imperiyasini, Sharqda Septimey Odinat (261-267-yillar) 
qudratli Palmira podsholigini tuzdilar. Dunay provinsiyalari Bolqon va Misrda ham 
markazga bo’ysunmagan hukmdorlar paydo bo’ldi.  
Faqat Illiriyalik 49 yoshli Mark Avreliy Klavdiy (268-270-yillar) imperator 
bo’lganidan so’ng imperiyani qayta tiklash boshlandi. U alleman va gotlarning 
hujumlarini qaytardi, Dunay provinsiyalarini qayta tuzdi. Tez orada Klavdiy vabo 
kasalligidan vafot etdi, uning o’rniga yana bir illiriyalik  55 yoshli harbiy boshliq 
lutsiy Domitsiy Avrelian (270-275-yillar) taxtga o’tirdi. Avrelian uzoqni ko’ra 
oladigan, g’ayratli siyosatchi bo’lib, 271-yilda u Shimoliy Italiyaga bostirib kirgan 
german qabilalari hujumini qaytardi va Rim atrofini 18-18 km. uzunlikdagi 
mustahkam mudofaa istehkomlarini qurishga buyruq berdi. Shu yilda imperator 
Dakiya provinsiyasiga safar qilib, imperiyaning Dunay chegaralarini barqaror 
qilishga harakat qildi.  

 221
Palmirada Odinatning bevasi Zenobiya hukmronlik qilar edi. Zenobiya 
qo’shinlari Suriya, Falastin, Kichik Osiyo va Misrni nazorat qilar edi. Avrelian 272-
273-yillarda Zenobiya qo’shinlarini tor-mor qilib, Sharqiy provinsiyalarda Rim 
hokimiyatini tikladi. U Gall imperiyasini ham nisbatan qiynalmay bo’ysundirdi. 
Shundan so’ng Rim imperiyasining yaxlitligi tiklandi. Hukmdor davlatning iqtisodiy 
ahvolini yaxshilash uchun pul islohotini o’tkazdi va o’zini ilohiy homiysi sifatida 
“yengilmas quyosh” xudosini joriy qilib, unga  e’tiqod qilishga buyruq berdi (274-
yil). Avrelianning hokimiyati mutlaq edi. U “janob va xudo” deb ulug’lanib, 
“davlatni qayta tiklovchi” unvoniga ega edi. Qattiqqo’l imperator forslarga qarshi 
yurish vaqtida uyushtirilgan fitna natijasida  275-yilda o’ldirildi.  
Imperiyada yana siyosiy beqarorlik, tartibsizliklar boshlandi. Davlat tizimini 
yemirilishi, ichki o’zaro nizolar, german qabilalari hujumi va III asrda sharqda tashkil 
topgan qudratli Sosoniylar davlati bilan uzoq muvoffaqiyatsiz olib borilgan urushlar 
Rim imperiyasining tushkunligiga olib keldi.  
Ishlab chiqarish hajmlari keskin kamayib ketdi. Provinsiyalar o’rtasidagi savdo 
aloqalari buzildi.  Imperiyaning turli hududlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar 
zaiflashdi. Xo’jalik tobora natural xususiyat kasb eta boshladi. Markaziy hokimiyat 
boshqaruv apparati va qo’shinini saqlab turish uchun juda katta sarf-harajatlar qilib, 
davlat xazinasini barbod qildi. 
Davlat hokimiyati  moliyaviy qiyinchilikni tugatish uchun pulni qadrsizlantira 
boshladi, pulning qadrsizlanishi yer-mulkni sotib olishda katta miqdorda pul 
sarflashga majbur qilar edi. Denariyda kumush miqdori 50% ga kamaytirildi. III asr 
oxiriga kelib kumush denariy mis tanga qiymatiga ega bo’lib qoldi. Pilning 
qadrsizlanishi iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko’rsatdi, savdo-hunarmandchilik 
tushkunlikka uchradi.  
Yerga ijara haqi keskin oshdi, bu kolonlarni xonavayron bo’lishiga olib keldi. 
Qarz majburiyati oshdi. Qullarning soni kamayib ishchi kuchiga bo’lgan ehtiyoj 
ortdi. Provinsiyalarda quyi tabaqa vakillarining qo’zg’olonlari ko’tarildi. Jumladan 
III asrning 50 yillarida Galliyada dehqonlar va qullar qo’zg’oloni, shimoliy Afrikada 
dehqonlarning qurolli chiqishlari yuz berdi. 
  III asrning 70-80 yillarida german qabilalarining imperiyaga hujumi kuchaydi. 
Dakiyani gotlar, sarmatlar va markomannlar bosib oldi.  Imperiyaning shaharlariga 
tegishli bo’lgan juda ko’p yerlar qarovsiz qoldi. Shaharlar savdo-hunarmandchilik 
markazlari sifatida  o’z ahamiyatini yo’qotdi. Imperator buyrug’i bilan bo’sh yotgan 
yerlar qo’shni shahar yoki magnatlar mulkiga qo’shib berildi. Davlat hokimiyati 
g’arbiy provinsiyalarning magnatlariga urushda olingan asirlarni ishchi kuchi sifatida 
ishlatish uchun taqsimlab berdi.  Bu asirlar kolonlarga aylantirildi.  
 
 
2. Dominat davrida imperiya 
235 yilda navbatdagi imperator Aleksandr Sever o’ldirilishi bilan hokimiyat 
uchun turli da’vogarlar o’rtasida kurash boshlanib, bu siyosiy tushkunlik yarim asr 
davom etdi.   Oddiy jangchilar ichida ham imperatorlikka da’vogarlar chiqdi. Jangchi 
imperatorlar bir -birlarini tez- tez almashtirdilar. Odatda ularning barchasi o’ldirilar 
edi.  284-yil kuzida tarixda Diokletian nomi bilan kirgan illiriyalik 39-yoshli Diokl 

 222
(284-305-yillar) imperator deb e’lon qilindi. Diokletianning hukmronligi boshlanishi 
bilan so’ngi Rim imperiyasining davri yoki Dominat (284-476-yillar) davri 
boshlandi. Ozod qo’yilgan qulning o’g’li tegishli ma’lumot olmagan, lekin aqlli va 
shafqatsiz bo’lgan imperator Gay Avreliy Valeriy Diokletian  hukmronligi vaqtida 
“Dominat” (latincha Dominus “janob”, “xo’jayin”) nomini olgan siyosiy tizimning 
asoslari yaratildi. Diokletian davrida imperator hokimiyati mutlaq, cheklanmagan 
xususiyatga ega bo’ldi; imperator-“xo’jayin va xudo”-beso’naqay harbiy byurokratik 
boshqaruv mashinasini boshqardi. Imperator o’z fuqarolari hayoti va mulkiga egalik 
qildi. Prinsipat davridan qolgan respublika muassasalari  endilikda tugatildi. Senat 
bor yo’g’i Rim shahar kengashiga aylandi. Saroyda sharq an’analari kiritildi. 
Diokletian yirik tashkilotchi va hgushyor siyosatchi bo’lgani uchun bir qator 
provinsiyalarni separat kayfiyatlarini hisobga olgan holda imperiyani 4 qismga bo’ldi 
va o’ziga uch yordamchi (tetrarxiya)ni belgiladi. Bundan tashqari imperiya 101 
provinsiyaga bo’linib, bir necha provinsiyalar yana kattaroq ma’muriy birlik Dioses 
(jami 12 dioses)ga birlashtirildi.  
Diokletian imperiyani siyosiy ahvolini nisbatan barqaror holatga keltirib, 
iqtisodiyot va moliyani sog’lomlashtirishga qaratilgan qator tadbirlarni amalga 
oshirdi. Pul muomulasi unifikatsiya qilindi, provinsiyalarda pul zarb qilish taqiqlandi 
va 286-yilda to’la qonli tilla, kumush va mis tangalar zarb qilina boshlandi. Soliq 
tizimi ham isloh qilindi, ilgari soliqlar pul bilan emas mahsulot bilan ko’proq olinar 
edi. Imperator soliqqa tortish tizimini unifikatsiya qildi, 289-290-yillar imperiya 
aholisi yalpi ro’yhatdan o’tkarildi. Ro’yxatga olish har 15 yilda bir marta 
takrorlanishi kerak edi, soliq kvotalari 5 yilda bir marta qayta ko’rilar edi. Ekin 
yerlari va yaylov o’tloqlar kadastri tuzilgan edi. Qishloq aholisi ekin yeri, yaylovlar 
sifati, chorva va boshqa mulkka qarab yer solig’i  to’lar edi. Hunarmand-savdogarlar 
esa qator soliqlarni to’lar edilar. 
Diokletian juda ko’p inshootlarni qurdi. Saroylar, tsirk, Rimda termalar, 
Illiriyadagi Salona shahrida (Hozirgi Bosniyadagi Split)gi ulkan saroy ansambli 
bunyod qilindi. Diokletianning eng oxirgi tadbirlaridan biri nasroniylik dinini taqib 
qildi. 303-304-yillarda keksa va kasal Diokletian yordamchisi Galeriy tazyiqi ostida 
nasroniylarga qarshi o’zini 4 ediktini e’lon qildi.  
  Rim imperiyasi g’arbiy va sharqiy qismlarga bo’lindi. Italiya shuningdek 
imperiya markazi sifatida imtiyozini to’la yo’qotdi.  
  Agar II asr boshlari Trayan davri provinsiyalarining soni 45 ta bo’lsa, endilikda 
eski bepoyon provinsiyalarning bo’lish yo’li bilan ularning soni 108 taga etdi. 
Diokletian markazi Nikomediya bo’lgan imperiyaning sharqiy qismini boshqardi. 
Markazi Mediolon (Milan, Shimoliy Italiya) bo’lgan g’arbiy qismini Maksimian 
boshqaruviga topshirdi. Diokletian va Maksimian “Avgust” unvonini olib, o’zlariga 
yordamchi olib, ularga “Tsezar” unvonini berdilar. Tsezarlar avgustlarning avlodi 
hisoblangan Diokletianning fikricha bunday tartib imperiya birligini saqlashga 
yordam berishi, viloyatlarda xokimiyatning zo’rayonlik bilan tortib olinish 
imkoniyatiga yo’l qo’ymasligi va shuningdek Rim davlat chegaralarini qo’riqlashni 
osonlashtirishi lozim bo’lgan. German qabilalarining Rim hududiga doimiy ravishda 
bostirib kirishi harbiy islohot o’tkazishga majbur qildi.  

 223
  Qo’shinning  soni  ko’paytirildi.  Endilikda yirik yer egalari kolonlar va ozod 
qo’yilgan qullardan jangchilar berishga majbur edilar. Harbiy xizmatga german 
qabilalarining qismlari-federatlar qabul qilina boshlandi. Bundan tashqari qo’shinni 
tezkor harakat qilishini ta’minlash uchun chegara qo’shinlari va harakatdagi 
qo’shinlarga bo’lindi. Chegara qo’shinlari imperiyaning mustahkamlangan qal’alari 
va chegaralarida joylashtirildi. Harakatdagi yoki zahiradagi qo’shin urush havfi 
bo’lgan chegara hududiga yuborish uchun javgovor holatda saqlab turildi. Davlat 
hokimyati narx-navo va ish haqining o’sishi ustidan qat’iy nazorat o’rnatdi. Bir 
vaqtning o’zida soliq va pul islohotlari o’tkazildi va natijada ijtimoiy-iqtisodiy 
tushkunlik vaqtinchalik bartaraf etildi. III asr oxiri IV asr boshlarida o’tkazilgan 
ma’muriy-harbiy va iqtisodiy islohotlar ulkan Rim davlatini umrini yuz yildan 
ko’proq vaqtga ouzaytirdi..