Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish

12.1. 1-rasm. Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan
muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar miqdori, trln. Soʻm (2017-yil 1.9
trln. soʻm, 2019-yil 1.5 trln. soʻm )³¹

12.1.1-rasm ma‘lumotlaridan koʻrinadiki, respublikamiz tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar miqdori 2019-yilda 2014-yilga nisbatan sezilarli darajada oʻsgan.

2019-yil qimmalbaho qogʻozlarning umumiy hajmi 25 trln. soʻmni tashkil etdi va yalpi ichki mahsulotga nisbatan 6% ga oʻsdi 605 ta aksioner jamiyati mavjud boʻlib ularning 85% davlatga tegishli jamiyatdir. 105 ta aksioner jamiyatdan atigi 5% aksiya fond bozorida ishtirok etgan. Shuning uchun, aholi va investorlar fond bozorida faolligi sust boʻlgan.³²

31. 
    ЎР МБ расмий сайти маълумотлари асосида (www.cbu.uz).
    

31. 
    Банк, пул кредит журнали 2019, Азизов Улуғбек Капитал бозор: иқтисодий ўсишнинг таминотчи драйвер.
    

и. 37-б.
154

Ushbu holat tijorat banklari investitsion operatsiyalarini daromadliligiga va ularni joriy likvidliligiga nisbatan salbiy taʻsirni yuzaga keltiradi.

Respublikamiz tijorat banklarini investitsiya portfelida xorijiy valyutalarda emissiya qilingan qimmatli qogʻozlar mavjud emas. Demak, banklarni investitsiya portfeli milliy valyuta-soʻmda emissiya qilingan qimmatli qogʻozlardan iborat. Bu esa, respublikamiz tijorat banklarini investitsiya portfelini moliyaviy risklarga taʻsirchanligini oshiradi. Bunda inflyatsiya va devalvatsiya taʻsirida banklarni qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalarini real qiymatining pasayish xavfi yuzaga keladi.

• 
  12.2. Tijorat banklari tomonidan qimmatli qogʻozlarni muomalaga
  

chiqarish tartibi

Oʻzbekistonda banklar shu, jumladan, ularning qimmatli qogozlar bozorida emitent, investor, investitsion vositachi va boshqa faoliyatni amalga oshirishi mumkin. Banklar qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq faoliyati turlarini amalga oshirishlari uchun quyidagi qonunchilikka muvofiq amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi ―Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tugʻrisida‖, ―Banklar va bank faoliyati tugʻrisida‖, ―Qimmatli qogʻozlar bozorining faoliyat yuritishi mexanizmi tugʻrisida‖ va boshqa qonunchilik xoʻjjatlariga muvofiq holda amalga oshiriladi. Bu qonun hujjatlariga asosan qimmatli qogʻozlar emissiyasi qilishi-joylashtirish shartlari bir xil boʻlgan hamda jismoniy va yuridik shaxs boʻlgan birinchi egalari yoki investorlarni bir xil hajmdagi huquqlari bilan taʻminlaydigan muomaladagi bank qimmatli qogʻozlari majmuyi tushiniladi. Chaqirilgan qimmatli qogʻozlarning joylashtirish esa – fuqarolik huquqiy bitimlar tuzish yoʻli bilan qimmatli qogʻozlarni qiymatini toʻliq toʻlashni koʻzda tutgan holda ularni birinchi egalariga bank tomonidan sotilishi tushiniladi. Qimmatli qogʻozlar muomalasi – qimmatli qogʻozlar egasining almashuvga olib keladigan qimmatli qogʻozlarni oldi–sotdisi shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida koʻzda tutilgan boshqa harakatlar tushiniladi. Banklar tomonidan muomalaga chiqariladigan qimmatli qogʻozdar naqd yoki naqdsiz muomalaga chiqarilishi mumkin. Naqdsiz

155
qimmatli qogʻozlar deb – depozitariylarning hisob registrlarida yozuvlar shaklida muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar tushiniladi.

Naqd qimmatli qogʻozlar esa – sertifikatlar yoki qimmatli qogʻozlar blankalari koʻrinishida muomalaga chiqarilgan qimmatli qogʻozlar tushiniladi. Qimmatli qogʻozlar emissiya risolasi yoki chiqarilish soʻrovnomasi deb bank toʻgʻrisida, chiqariladigan qimmatli qogʻozlarning hajmi, nominal qiymati, chiqarilish shakli, turi va soni, chiqarish shartlari va shu qimmatli qogʻozlarni sotib olish yoki sotib olishdan voz kechish toʻgʻrisidagi qarorga taʻsir qilishi mumkin boʻlgan boshqa axbarotni oʻz ichiga olgan xoʻjjat.

Qimmatli qogʻozlarni ochiq hamda yopiq holda joylashtirish mumkin. Qimmatli qogʻozlarga ochiq obuna, ommaviy joylatirish yoki ochiq joylashtirish deganda – cheklanmagan doiradagi investorlar orasida joylashtirishdir. Qimmatli qogʻozlarga yopiq obuna, xususiy joylashtirish ham deyiladi. Bunda avvaldan maʻlum boʻlgan cheklangan doiradagi investorlar oʻrtasida joylashtirish tushiniladi.

Oʻzbekistonda quyidagi qimmatli qogʻozlar amal qiladi:

• 
  Aksiyalar;
  

• 
  Obligatsiyalar;
  

• 
  Xazina majburiyatlari;
  

• 
  Depozit sertifikatlari;
  

• 
  Qimmatli qogʻozlarning hosilalari;
  

• 
  Veksellar bilan bogʻliq operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin. Bu qimmatli qogʻozlarga turli maʻnolarni anglatadi. Bularga quyidagicha tarif beramiz: