Hisoblangan foyda
Hisoblangan foyda ish xarajatlari chiqarib tashlangan holda korxona xarajatlari va daromadlarini hisobga olgan holda hisoblanadi. Bunga mehnatga haq to'lash, ishlab chiqarishning ijtimoiy va moddiy sohalarini yaxshilash xarajatlari kiradi.
Foyda ta'sir etuvchi omillar
Foyda miqdori quyidagi omillar ta'sirida shakllanadi:
Tashqi bu korxonaning o'ziga bog'liq emas, lekin foyda ta'sir qiladi:
Inflyatsiya
Qonunlarni o'zgartirish. Masalan, soliq oshadi, aktsiz solig'i.
Yuk tashish narxlarining o'zgarishi.
Shartnoma shartlarini uchinchi shaxslar tomonidan buzilishi.
Mahalliy :
Keng, ya'ni ishlab chiqarishda miqdoriy o'zgarishlar:
- ish rejimining o'zgarishi;
- texnik xizmat ko'rsatish darajasining o'zgarishi;
- mukofotlar miqdorining o'zgarishi.
Jadal - sifatli o'zgarishlar:
- xizmat ko'rsatish sifatini oshirish;
- xodimlarning malakasini oshirish;
- mehnat sharoitlarining o'zgarishi;
- ijtimoiy ta'minot darajasi;
- mehnat intizomiga rioya qilish.
Video: korxona daromadlarini hisoblash
Keyingi videoda siz hisoblash formulalari bilan vizual tarzda tanishishingiz mumkin:
Foyda - bu korxona, uning faoliyati samaradorligining ko'rsatkichlaridan biridir. Foyda bir necha turlari mavjud - yalpi, sof, operatsion, normal. Ularning har biri o'zining asosiy hisoblash formulasiga, iqtisodiy faoliyatda ishlash xususiyatlariga ega.
Foyda bu ishlab chiqarish samaradorligini, ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi va sifatini, mehnat unumdorligi holatini, tannarx darajasini aks ettiradigan ko'rsatkichdir.
Korxonaning yakuniy moliyaviy natijasi sifatida foyda - bu boshqa xo'jalik operatsiyalarini hisobga olgan holda mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari (xarajatlari) ning umumiy summasi o'rtasidagi ijobiy farq. Yo'qotish, aksincha, korxonaning barcha xo'jalik operatsiyalari bo'yicha daromadlar va xarajatlar o'rtasidagi salbiy farqdir.Foyda hisobidan korxonaning ilmiy-texnik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tadbirlarini moliyalashtirish amalga oshiriladi, daromadlar (dividendlar) xo'jalik egalariga (aktsiyadorlarga) to'lanadi. Bundan tashqari, iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida korxona nafaqat kutilayotgan foyda, balki kapitalni to'liq yoki qisman yo'qotishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, foyda ma'lum darajada tadbirkorlik faoliyati xavfi uchun to'lovdir. Foyda turlari ma'lum belgilarga muvofiq tizimlashtirilishi mumkin. Shakllanish manbalari bo'yicha Rossiya Federatsiyasining Soliq kodeksiga muvofiq korxonaning foydasi quyidagiga bo'linadi.
mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan foyda;
boshqa sotishdan tushgan foyda.
Faoliyat turi bo'yicha foyda quyidagilarga bo'linadi:
ishlab chiqarish faoliyatidan olingan foyda;
investitsiya faoliyatidan olingan foyda;
moliyaviy faoliyatdan olingan foyda.
Ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan foyda ishlab chiqarish va marketingning natijasidir, ya'ni bu tashkilot uchun uning ustaviga muvofiq asosiy operatsion faoliyatning bir turi hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy adabiyotlardan "operatsion foyda" atamasi korxonamizning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish uchun bizning terminologiyamizga kirib keldi, bu aslida ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan foyda degan ma'noni anglatadi. Ushbu kontseptsiya daromadlar to'g'risidagi hisobotda operatsion daromadlar va xarajatlar balansidan farqlanishi kerak.
Investitsiya faoliyatining natijasi qisman boshqa faoliyatdan olingan foyda, qo'shma faoliyatda qatnashishdan olingan daromadlar, qimmatli qog'ozlar va depozitlarga egalik qilishdan, qisman investitsiya loyihasidan foydalanishni tugatgandan keyin mulkni sotishdan olingan foyda ko'rinishida aks etadi. Bundan tashqari, asosiy yoki yordamchi ishlab chiqarishni kengaytirish, yangilash va modernizatsiya qilish uchun real aktivlarga investitsiyalar kiritilganda investitsiyalar natijalari ishlab chiqarish foydalarida aks etadi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromad deganda tashqi manbalardan kapital jalb qilishning o'rtacha bozor sharoitlariga qaraganda qulayroq bo'lishiga bilvosita ta'siri tushuniladi. Bundan tashqari, moliyaviy faoliyat jarayonida to'g'ridan-to'g'ri foyda boshqa tashkilotlarga kapital qo'yishda moliyaviy loyihalar yordamida ham olinishi mumkin.
Elementlarning tarkibiga ko'ra, daromadni shakllantirish, iqtisodiy tahlilda marj (yalpi), sotishdan olingan foyda, soliqqa tortilgan foyda va sof foyda o'rtasida farq bor.
Marjinal foyda (yalpi marj) sof daromad va o'zgaruvchan xarajatlar o'rtasidagi ijobiy farqdir. "Marjinal foyda" tushunchasi daromadlar to'g'risidagi hisobotda ishlatiladigan "yalpi foyda" tushunchasiga mos keladi (029, f. 2).
Savdodan olingan foyda - bu korxona daromadlari, doimiy va o'zgaruvchan bo'lgan barcha operatsion xarajatlarsiz. (050-bet, 2-bet).
Soliq to'lashdan oldingi foyda sotishdan tushgan foyda, boshqa operatsiyalardan olingan foyda summasiga tengdir.
Sof foyda - bu daromad solig'i va undan shunga o'xshash to'lovlar summasiga kamaytiriladigan jami (korxonaning buxgalteriya foydasi).
Soliqqa tortish xarakteriga ko'ra foyda soliq solinadigan va soliq solinmaydigan daromadlarni chiqaradi. Foyda taqsimoti kompaniyaning soliq siyosatini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi, chunki bu sizga muqobil biznes operatsiyalarini ularning yakuniy faoliyati nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi. Soliq bazasini aniqlashda hisobga olinmagan daromadlarning tarkibi San'at qoidalari bilan tartibga solinadi. 251 ch. Soliq kodeksining 25-moddasi.
Inflyatsion tozalashning tabiati bo'yicha foyda nominal va real daromadni ajratib turadi. Haqiqiy foyda tahlil qilinadigan davr uchun nominal ravishda olingan foyda miqdorini, tegishli tartibda inflyatsiya indeksiga tuzatiladigan miqdorini tavsiflaydi.
Ko'rib chiqilayotgan davr uchun shakllantirishlar o'tgan davrning foydasini, hisobot davri va rejalashtirilgan foydani ta'kidlaydi.
Foydalanish xarakteriga ko'ra soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar to'langanidan keyin qolgan kapitalda kapitalizatsiya qilingan va iste'mol qilingan qismlar taqsimlanadi. Kapitalizatsiya qilingan foyda - bu aktivlarning o'sishini moliyalashtirishga yo'naltirilgan qismi va iste'mol qilingan foyda korxonaning egalariga, xodimlariga yoki ijtimoiy dasturlariga to'lashga sarflangan qismi.
Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotda buxgalteriya hisobi qoidalariga muvofiq korxona foydasini olish tizimi mavjud: yalpi daromaddan sof foydaga:
Yalpi foyda \u003d 010 bet - 020 bet - 2110 bet - 2120 bet
Sotishdan tushgan foyda (050 bet; 2200 bet) \u003d Yalpi foyda - 030 bet - 040 bet - 2100 bet - 2210 bet - 2220 bet
Soliqdan oldingi foyda (140-bet; 2300-bet) \u003d Sotishdan tushgan foyda + 060-bet - 070-bet + 080-bet - 090 bet - 100 bet. 120 - 130 bet - 2200 bet + 2200 bet. 2310 + 2320 bet - 2330 bet - 2340 - 2350 bet
Sof foyda \u003d Soliqdan oldingi foyda - soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar
Yuqoridagi tasniflash xususiyatlarining ro'yxati ilmiy terminologiyada va korxonalar amaliyotida qo'llaniladigan foyda turlarining har xil turlarini aks ettirmaydi, ammo moliyaviy natijalarni tahlil qilish uchun daromadlarni tasniflashda foydalanish mumkin.
Foyda turlari uning shakllanishi (paydo bo'lishi), ishlatilishi va taqsimlanishi jarayonlarini tartibga solishning turli jihatlarini aks ettirgani sababli, shuningdek, kompaniya foydasini samarali boshqarish zarurligini hisobga olgan holda, turli mezonlar bo'yicha tasniflash alohida ahamiyatga ega bo'ladi.
Ko'rsatib o'tilganidek L.N. Kirillova "Foyda haqida ko'p o'lchovli tushunchaga asoslanib, biz uning turli turlarini ajratishimiz mumkin." Biror mezonga yoki boshqasiga qarab kompaniyaning foydasi quyidagi turlarga va turlarga bo'linishi mumkin.Buxgalteriya hisobida aks etadigan shakllanish manbalariga qarab:
Balans;
Mahsulotlarni sotishdan;
Boshqa operatsiyalardan.
2. Soliqqa tortish xususiyatiga qarab:
Soliqsiz;
Soliqqa tortiladigan.
3. Asosiy faoliyatni shakllantirish manbalariga qarab:
Operatsion (ishlab chiqarish) faoliyatidan;
Moliyaviy faoliyatdan;
Investitsion faoliyatdan.
4. Yakuniy natijaga qarab:
Oddiy
Ijobiy;
Salbiy.
Ushbu mezonga ko'ra, bunday tasnif mavjud:
Ko'zda tutilgan (normativ);
Ruxsat etilgan;
Yo'qotilgan foyda yoki zarar.
5. Hisoblash usuliga qarab:
Bank ishi (yalpi);
Chegarali.
6. Inflyatsion tozalash xususiyatiga qarab:
Haqiqiy;
Baholandi
7. Foydalanish xususiyatiga qarab:
Tarqatilgan;
Katta harf bilan yozilgan
8. Shakllanish davriga qarab:
Hisobot davri (taqsimlanmagan);
O'tgan yillar;
Rejalashtirilgan davr.
9. Taqsimlash xarajatlari hajmiga qarab:
Buxgalteriya hisobi;
Iqtisodiy (aniq).
10. Elementlarning tarkibiga qarab:
Sotishdan;
Yalpi (marjinal);
Soliqdan oldin;
Foyda olishning asosiy turlari va turlari haqida tushuncha
Balans foydasi - bu kompaniyaning ma'lum bir davr ichida ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyatining barcha turlaridan uning balansida aks ettirilgan jami (jami) foydasi. Olingan foyda uch elementdan iborat: Asosiy vositalarni, shuningdek kompaniyaning boshqa mol-mulkini sotishdan olingan foyda yoki zararlar;Tovarlar, ishlar, xizmatlar sotishdan tushgan foyda yoki zarar; Operatsion bo'lmagan natijalardan moliyaviy natijalar. Sof foyda - bu korxonalar soliq, yig'imlar, ajratmalar va byudjetga boshqa majburiy to'lovlar to'langandan keyin qolgan balans foydasining bir qismi. Sof foyda tushunchasi, masalan, aktsiyadorlarga dividendlarni hisoblash uchun talab qilinadi. Sof foyda miqdori soliqlarning miqdori va yalpi foyda hajmiga bog'liq. GOST R 51303-99 bo'yicha. Rossiya Federatsiyasining davlat standarti. Savdo Yalpi foyda atamalari va ta'riflari "savdo korxonasining yakuniy moliyaviy natijasini tavsiflovchi va ishlab chiqarilmaydigan operatsiyalardan olingan daromadlar va xarajatlar balansidagi tovarlar, xizmatlar, mulkni sotishdan olingan foyda miqdorini aks ettiruvchi ko'rsatkich" dir. Biroq, N.V. Kolchin "Asosiy vositalarni sotishdan olingan foyda - bu kapitalning o'sishi. Xuddi shu narsa boshqa aktivlarni (ko'chmas mulk, er, qimmatli qog'ozlar) sotib olish va sotish baholari o'rtasidagi farqni anglatadi. Rivojlangan mamlakatlarda bu farq inflyatsiya darajasiga qarab tuzatiladi. kapitallashtirilgan foyda. "Buxgalteriya foydasi - bu tovarlarni, ishlarni, xizmatlarni sotib olish va sotish yoki ishlab chiqarish uchun daromadlar va xarajatlar o'rtasidagi farq. Buxgalteriya foydasi kompaniya faoliyatining muhim moliyaviy ko'rsatkichidir. Taqsimlanmagan foyda bu kompaniyaning, masalan, aktsiyadorlik jamiyatining soliq va dividendlardan keyin qoladigan va rivojlanish ehtiyojlari uchun ishlatiladigan foydasi. Taqsimlanmagan daromad bozordagi muomalaga yaroqli qimmatli qog'ozlar ko'rinishida saqlanishi mumkin, pul mablag'lari qoldiqlari ko'rinishida, asosiy kapitalga sarmoya kiritilishi mumkin, shuningdek boshqa kompaniyalarning qo'shilishini moliyalashtirish uchun foydalanilishi mumkin. Foydaning ushlab qolinadigan qismi aktsiyalar chiqarish yoki qarz olish orqali yangi kapitalni jalb qilish bilan taqqoslaganda sodda moliyalashtirish usuli hisoblanadi. Kapitalizatsiya qilingan foyda - bu kompaniyaning kapitalini oshirishga yo'naltirilgan foyda.Ushbu turdagi foyda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish manbai bo'lib xizmat qiladi.
3.Foydani o’zlashtirish tushunchalari , ularning yo’llari va usullari
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y beradi.Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin.Misol uchun xususiy mulk shaklini olaylik. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, bu mulk shakli bir necha ming yillardan buyon hozirgacha saqlanib kelgan. Shu bilan birga bu davr davomida xususiy mulk mazmunida tubdan o’zgarishlar sodir bo’ldi. Uning o’zgarishiga xususiy mulkchilikni amalda qo’llash (ro’yobga chiqarish) usullari sabab bo’ldi. Xususiy mulkchilik mehnatga majbur qilish yo’li bilan ro’yobga chiqarilsa, u quldorlik yoki feodal xarakter kasb etadi: ro’yobga chiqarish mulkdorning o’z mehnati yordamida amalga oshirilsa, mayda tovar ishlab chiqarishi uchun xarakterli bo’lgan mehnat qilib to’ilgan xususiy mulk ‘aydo bo’ladi; nihoyat, xususiy mulk yollanma ishchilar tomonidan harakatga keltirilsa, ka’italistik xususiy mulki ‘aydo bo’ladi.Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi.Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati ‘aydo bo’ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi.
Kompaniya foydasi - bu kompaniyaning faoliyati natijasida pul daromadlarining asosiy manbai. U kompaniya uchun asosiy daromad manbai. Kompaniya aktivlaridan foyda olishning variantlari quyidagilardan iborat:
tovarlar, mahsulotlar sotish;
har xil turdagi xizmatlarni taqdim etish.
Shuni ta'kidlash kerakki, kompaniyaning yuqorida ko'rsatilgan daromad manbalarini olish bilan bog'liq barcha xarajatlari foyda tushunchasiga kiritilmagan. Kompaniyaning asosiy maqsadi daromadlarni ko'paytirishdir.
Har qanday biznes samaradorligining asosiy ko'rsatkichi bu sotishdan tushgan foyda. Daromadlilik va samaradorlik, pul oqimlari yo'nalishi, shuningdek aktivlarning aylanishi uning hajmiga bog'liq bo'lishi mumkin.
Sotishdan tushgan foyda ostida kompaniya faoliyatini va uning samaradorligini baholashga qodir bo'lgan ko'rsatkichni tushuning. Foyda miqdori xarajatlarni va normal faoliyatni qoplash uchun etarli bo'lishi kerak.
Kompaniyaning samaradorligini tahlil qilish uchun o'tgan davrdagi sotishdan tushgan foyda qiymatlarini hisobga oling va ularni hisobot ma'lumotlari bilan taqqoslang. Xulosalar dinamikasi to'g'risida. Agar ko'rsatkich hisobot davrida o'sgan bo'lsa, unda kompaniyaning samaradorligi aniq.
Umuman olganda, o'rganilayotgan ko'rsatkich - bu yalpi daromad va mahsulot (tovar) sotish qiymati o'rtasidagi farq.
Siz sotishdan tushgan foyda ko'rsatkichini xalqaro amaliyotda operatsion foyda qiymatiga, ya'ni kompaniya faoliyat jarayonida kompaniya bozorida ishlab chiqaradigan foyda bilan bog'lashingiz mumkin.
Bu holda "savdo" tushunchasi nafaqat savdo yo'nalishidagi operatsiyalardan foyda olishni, balki sheriklar bilan bitimlar va savdo shartnomalarini tuzish bilan har qanday boshqa savdo turlarini ham anglatadi.
Savdodan tushgan foyda ko'rsatkichi kompaniyaning asosiy faoliyati uchun olgan ustavida ko'rsatilgan foyda miqdorini baholashga imkon beradi.
Savdo va uni hisoblash formulasi uchun biz quyidagi bog'liqlikni taqdim etamiz:
Bu erda VP yalpi foyda ko'rsatkichi, ya'ni.
B - jami daromad, ya'ni.
C - kompaniyaning umumiy xarajatlari, ya'ni.
Ko'proq vizual tarzda rasmiylashtirishda formula quyidagicha:
Pr \u003d B - UR - KR,
bu erda - kompaniyaning yalpi foydasi miqdori, TR
Pr - sotishdan tushgan foyda miqdori, ya'ni.
SD - boshqaruv xarajatlari miqdori, ya'ni.
KR - biznes xarajatlari yig'indisi, t.
O'z navbatida, yalpi foyda - bu kompaniya olgan daromad va sarf qilingan xarajatlar o'rtasidagi farq:
B \u003d Vyr - Seb,
bu erda Vyr - olingan daromad miqdori, ya'ni.
Seb - qilingan xarajatlar miqdori (xarajat), ya'ni.
Shunday qilib, sotishdan tushgan foydani to'g'ri hisoblash uchun, o'rganish davrida kompaniyaning barcha daromadlari va barcha xarajatlari to'g'risida aniq ma'lumot olish kerak
O'rganilgan ko'rsatkichdan foydalangan holda keyingi hisob-kitoblar sof foyda tushunchasiga tegishli bo'lib, uni aniqlash mumkin:
PE \u003d PR + PD - PRas - N,
bu erda PE - sof foyda, TR
PR - sotishdan tushgan foyda, ya'ni.
PD - boshqa daromadlar, ya'ni.
Pras - boshqa xarajatlar, t.
N - sotishdan olinadigan daromad solig'i, ya'ni
Tovarlarni sotishdan olingan foyda tushunchasi marjinalli foyda ta'rifi bilan chambarchas bog'liqdir:
Pmarg \u003d V - PZ,
bu erda Pmarg olingan maksimal foyda summasi, ya'ni.
In - kompaniyaning daromadi, ya'ni.
PZ - kompaniyaning o'zgaruvchan xarajatlari yig'indisi, ya'ni.
O'zgaruvchan xarajatlar quyidagi moddalarni o'z ichiga olishi mumkin.
mahsulot ishlab chiqarish (sotish) bilan bog'liq ishchilarning ish haqi, ya'ni asosiy mahsulotlar;
mahsulot ishlab chiqarish uchun xom ashyo ishlab chiqarish xarajatlari;
elektr energiyasi, gaz va boshqalar uchun to'lovlarni to'lash.
Daromad keltiradigan foyda kompaniyaning ishlab chiqarish hajmiga bevosita bog'liq, shuning uchun ularning o'sishi bilan foyda miqdori ham o'sadi. Ushbu turdagi foyda xarajatlarni belgilangan xarajatlar nuqtai nazaridan qoplash imkoniyatini beradi.
Foyda kompaniya daromadining asosiy manbai bo'lganligi sababli, uni oshirishi (yoki kamaytirishi) mumkin bo'lgan barcha omillarni sinchkovlik bilan o'rganish kerak. Barcha omillar orasida biz tashqi va ichki farqlashimiz mumkin.
Ichki omillar orasida biz quyidagilarni ajratamiz:
Savdo rentabelligi bilan bog'liq bo'lgan mahsulotni sotish hajmi. Savdoning yuqori rentabelligi va sotishning o'sishi bilan, sotishdan tushgan foyda ham o'sib bormoqda. Aks holda, rentabellik past bo'lsa, sotishning o'sishi, aksincha, foyda kamayishiga olib keladi.
Assortiment ro'yxatining tuzilishi.
Tovarlarning narxi (bu erda teskari munosabatlar: narxlar oshishi bilan, foyda tushadi).
Mahsulotlarning narxi (o'sishi bilan, foyda o'sadi).
Ish harajatlari miqdori.
Tashqi omillar
Belgilangan tashqi omillar orasida:
amortizatsiya va hisoblash siyosati;
davlat organlari va ularning ta'siri;
tabiiy xususiyatlar;
umumiy bozor kayfiyati (talab, taklif darajasi va boshqalar)
Jismoniy birliklar savdosining o'sishi har doim kompaniyani sotishdan tushgan daromadning o'sishiga va shuning uchun moliyaviy o'sishga yordam beradi. Zarar keltirmaydigan tovarlarni sotishda foyda pastga yo'naltiriladi. Foyda o'sishini ishlab chiqarish turlari assortimentida foydali tovarlarni sotish hajmining o'sishi bilan ham ta'minlash mumkin, bu esa kompaniyaning moliyaviy holatining yaxshilanishiga olib keladi. Agar savdo tarkibida past rentabelli (yoki rentabelli) mahsulotlar ulushi yuqori bo'lsa, foyda ham tushadi.
Xarajatlar va xarajatlar darajasining pasayishi sotishdan tushgan foyda darajasining oshishiga olib keladi, xarajatlarning ko'payishi esa foydani kamaytirishga yordam beradi. Sotishdan tushgan foyda va xarajatlar bir-biri bilan teskari bog'liq. Bunday xarajatlar, xususan, tijorat va boshqaruvni o'z ichiga oladi.
Sotilgan mahsulotlar narxlari dinamikasi foyda darajasiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Narxlarning o'sishi savdo hajmining o'sishiga va shuning uchun sotishdan tushgan daromadning oshishiga olib keladi. Qarama-qarshi vaziyatda narxlarning pasayishi kompaniya daromadlarining pasayishiga, shuningdek foyda hajmining pasayishiga olib keladi
Kompaniya rahbariyati yuqorida sanab o'tilgan omillarning barchasini salbiy ta'sirini kamaytirish yo'nalishida ta'sir ko'rsatishga qodir. Ularning ta'siri natijasida sotishdan tushgan foyda yoki zarar shakllanadi.
Faktorli tahlil usullarini qo'llash savdo samaradorligining o'sishi uchun zaxiralarni ko'rsatishga va boshqaruvning maqbul qarorlarini aniqlashga imkon beradi. Buning uchun "moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot" ma'lumotlarini ishlating.
Korxonaning tashqi omillarga ta'sir ko'rsatishi juda qiyin, chunki ular kompaniyaning sotish bozorining holati bilan belgilanadi. To'g'ridan-to'g'ri, bu omillar kompaniya foydasiga ta'sir qila olmaydi, ularning ta'siri bilvosita.
Misollar
Savdodan tushgan foyda aniq misollar asosida tahlil qilinadi.
1-misol. "Astra" MCHJ kompaniyasi 2017 yil uchun quyidagi ko'rsatkichlarni oldi:
daromad 100 ming tonnani tashkil etdi;
qiymati 85 ming tonnani tashkil etdi
Hisoblash uchun formula quyidagicha:
Yalpi foyda \u003d Daromad - xarajat,
Yalpi foyda \u003d 100,000 - 85,000 \u003d 15,000 tonna
Yalpi foyda 15 ming tonnani tashkil etdi.
2-misol. "Klima" MCHJ kompaniyasi 2017 yil davomida 1000 rublni 500 rubldan sotdi. Bir dona molning narxi 350 rublni tashkil etdi. Sotishning umumiy qiymati 15000 rublni tashkil etdi. Sotishdan tushgan daromadni aniqlash kerak.
Buni hal qilish uchun biz tovarlarni sotishdan tushgan umumiy daromadni topamiz:
1000 * 500 \u003d 500 000 rubl.
Umumiy xarajatlarni (xarajatlarni) aniqlang:
1000 * 350 \u003d 350 000 rubl.
Biz qiymatni hisoblaymiz:
Sotishdan olingan foyda \u003d Daromad - xarajat - sotish xarajatlari \u003d 500,000 - 350,000 -15,000 \u003d 135,000 rubl.
Shunday qilib, qidirilayotgan indikator miqdori 135000 rublni tashkil etdiHisobotni qayerdan topish mumkin
Kompaniyaning hisobot shakllarida foyda ko'rsatkichi quyidagicha aks ettiriladi:
balansda sotishdan foyda yo'q;
"Moliyaviy natijalar to'g'risida hisobot" dagi foyda 2200-satrda aks ettiriladi.
Ushbu daromadni ko'rsatadigan buxgalteriya balansida biron bir chiziq yo'qligi, balansning shoshilinch darajasiga ko'ra kompaniyaning aktivlari va majburiyatlarini guruhlash asosida tuzilganligi bilan izohlanadi. Balans - bu ma'lum bir sanadagi moliyaviy ahvolni tavsiflovchi hujjat.
"Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot" ma'lum vaqt davomida kompaniyaning moliyaviy natijalarini to'plashni o'z ichiga oladi. Daromad va xarajatlarni yo'nalish bo'yicha tasniflaydi.
Hisobotlarga ko'ra sotishdan tushgan foyda quyidagicha hisoblanadi:
2200-qator \u003d 2100-qator - 2210-qator - 2220-qatorBuxgalteriya hisobi bo'yicha hisoblash
O'rganilgan ko'rsatkichning miqdorini kompaniyaning buxgalteriya hisobiga muvofiq aniqlash mumkin:
Savdodan tushgan foyda \u003d 90-1 "Daromad" subhesabining kredit aylanmasi - 90-2 "Sotish qiymati" subhesabining debet aylanmasi
90-2 subhesabida mahsulot tannarxi, shuningdek sotish va ma'muriy xarajatlar aks ettiriladi.
Ushbu kichik hisob uchun tahliliy hisob xarajatlarni alohida hisoblarga bo'lishini ta'minlaydi, shunda korxona xarajatlari, boshqaruv xarajatlari miqdorini aniqlash mumkin bo'ladi.
Bozor faoliyatining zamonaviy sharoitida segmentatsiyaning yuqori darajasi mavjud. Kompaniya mahalliy bozorning munosib ulushiga ega bo'lishi, raqobatchilarni chetlab o'tishi va uning foydasi, rentabelligini oshirishi mumkin bo'lgan faoliyat sohasini tanlashi kerak.
Bunday holda, sotishdan tushgan foyda ko'rsatkichi tanlangan segmentda kompaniyaning mavjud kapitali, uning aktivlari, boshqaruv usullari va marketingni ilgari surish vositalarini qo'llash samaradorligining asosiy ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun bu ko'rsatkich korxonaning ma'lum bir faoliyat sohasidagi samaradorligining asosiy ko'rsatkichi sifatida belgilanadi
4. Foyda hajmiga ta’sir etuvchi omillar
Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar Foyda - korxona, pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag`lar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni i.ch. va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xo`jalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy ko`rsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi bo`lib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. F. kapital, i.ch. omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini ta`minlaydi.Foydaning mazmuni. Foydaning normasi va massasi. Foydaning taqsimlanishi va ishlatilishi. Korxona pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlanganidan keyin qoladiga qismi foyda deb yuritiladi. Korxona foydasining mutloq miqdori ya'ni yil davomida olingan foyda xajmi uning massasini tashkil kiladi. Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.Foyda normasini xisoblash: 1. P/ = ( P / W ) * 100 bu yerda: P/ - foyda normasi P – foyda massasi W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish harajatlari 2. P/ = ( P / Kаvаns ) * 100 bu yerda P/ - foyda normasi P – foyda massasi K – avans.Foyda va uning miqdorini belgilovchi omillar. Korxona foydasi Korxonaning barcha pul daromadlari va qilingan sarf – xarajatlari o`rtasidagi farq. Korxona sof foydasi Korxona umumiy foydasidan soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi.Bugalteriya Foydasi Sotilgan maxsulot uchun olingan umumiy pul tushumlaridan ishlab chiqarishning tashki xarajatlarini chiqarib tashlash yo`li bilan aniqlanadi. Foyda massasi Korxona olgan foydasining umumiy xajmi yoki mutloq miqdori Foyda normasi Foyda massasi yoki mikdorining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatining foizdagi ifodasi.Foyda miqdorini belgilab beruvchi asosiy omillar: Ishlab chiqarish xarajatlari darajasi Bozor baholari darajasi Yalpi foyda hosil bo`lishi va taqsimlanish Pul daromadlari tushumi Ishlab chiqarish xarajatlari Yalpi foydaYalpi Foyda Renta to`lov-lari Foiz to`lov-lari Sof foyda Soliqlar Xayriya va boshqa fondlarga to`lovlar Investit-siyalar Kadr-lar tayyorlashga Ijtimoiy fondlarga Ekologiyaga ajratmalar Korxona egasi va shaxsiy daromadAmaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bog`liq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi ko`payadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bog`liq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar o`zgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni ko`paytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bog`liq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni ko`paytiradi. Shu sababli F.ni ko`p olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi.Корхона умумий пул тушуми таркибидаги иқтисодий ва бухгалтерия фойдасининг фарқланиши. Бухгалтерия харажатлари Бухгалтерия фойдаси Ташқи харажатлар Ички харажатлар Даромад Ишлаб чиқариш харажатлари Иқтисодий фойда Нормал фойда Бухгалтерия атамаси бўйича Умумий тушум таркиби Иқтисодчилар атамаси бўйичаXarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir bo`lib, ularning bozor narxi oshsa, o`zo`zidan va xarajatlardan kati nazar, F. ortadi. Narxning foydaga ta`siri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. ko`rish mumkin emas. Har qanday firma F.ni eng ko`p olishga, ya`ni uni maksimumlashtirishga intiladi, F. mikdoriga ta`sir etuvchi omillarni ishga soladi. F.ning o`z o`lchami bor. Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (G`") nisbiy ko`rsatkich bo`lib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. ko`rilganini bildiradi va u orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi
F. ko`rilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali aniqlanadi.
ishlatilishini bildiradi. F. ko`rish tadbirkorlikning maqsadi bo`lganidan har doim F. normasini oshirishga intilish saklanib qoladi. F. massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik ko`p bo`lsa, F. shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori bo`lsa, oz kapital bilan ham ko`p F. olish mumkin, bordiyu F. normasi past bo`lsa, kapitalni ko`paytirib F.ni ko`paytirish mumkin. F. maksimumlashtirish uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta bo`lishi zarur. F. normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chog`da, bu yo`qotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital ko`paytiriladi. Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital ko`payadi. Natijada F. normasi pasaygan chog`da ham olinadigan F. mikdori qisqarmaydi. Agar F. normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq ko`paysa F. massasining ortishi yuz beradi.Qayerda hosil bo`lishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va b. F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil bo`lishiga qarab oddiy va ustama F.ga bo`linadi. Oddiy F. erkin — mukammal raqobat sharoitida ko`pchilik tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni firmaning monopol mavqei, ya`ni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qo`lida to`planishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, ya`ni narxlarga ta`sir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F. nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan iborat bo`ladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng bo`lishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashg`ul bo`lish o`rniga yollanib ishlash ma`qul bo`ladi.Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga o`tgan taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad o`rtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si — bu F.ni bozor konyu`yunkturasidagi juz`iy o`zgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaktinchalik oshib, narxlar ko`tarilganda omad F.si hosil bo`ladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar to`lanadi. Kapital qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini to`lashga ajratiladi. F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati bo`lsa, F.dan dividend to`lanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan so`ng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik ko`p bo`lsa, firmaning o`z mablag`i hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta bo`ladi. Firmaning o`zida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, ya`ni asosiy va aylanma kapitalga kelib qo`shiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi. Ялпи фойданинг тақсимланиши. Ялпи фойда Солиқлар Ҳайрия ва бошқа фондлар Соф фойда Кредит учун фоиз Ижара ҳақи Тадбиркор-лик даромади Ижтимоий фондлар Кадрларни тайёрлаш Атроф-муҳит муҳофазаси ЖамғаришF. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita hisoblanadi. F.ga intilish resurslarni kerakli sohalar o`rtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib F. kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo ko`chib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot o`sadi. F.ning ko`p bo`lishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi. Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o`tadi: birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chog`ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo`shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon bo`lmaydi; ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan so`ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko`rinishida to`liq namoyon bo`ladi.Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo`shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko`rinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo`shimcha mahsulot yoki qo`shimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga ko`ra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bo`lgan taqdirda foyda oladilar.Korxona pul daromadlaridan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan kеyin qolgan qismi foyda dеb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda dеb ham yuritiladi. Bizning misolimizdagi korxonada «A» mahsulotni ishlab chiqarishning bir oylik xarajatlari 60 mln. so’mni tashkil etgan bo’lsin. U holda, korxonaning bir oylik foydasi 40 mln. so’m (100 mln. – 60 mln.) ga tеng bo’ladi. Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o’tadi: birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chog’ida vujudga kеladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo’shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon bo’lmaydi;
ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan so’ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko’rinishida to’liq namoyon bo’ladi. Dеmak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo’shimcha mahsulot esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga ko’ra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bo’lgan taqdirda foyda oladilar. Dеmak, ishlab chiqaruvchi foydasi (Fich) – bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (Nu) o’rtasidagi farqdan iborat: .Bundan ko’rinadiki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy omilga bog’liq bo’ladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi. Tannarx – bu mahsulotning har bir birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir.Korxona umumiy xarajatlari ikkiga bo’linadi: ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni yaratish uchun sarflanadigan xarajatlardir. Ushbu xarajatlar xom ashyo, yoqilg’i, enеrgiya, ishchi kuchi, amortizatsiya va boshqalarga sarflanadi. Muomala xarajatlari tovarlarni rеalizatsiya jarayoni bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Ular sof muomala va qo’shimcha muomala xarajatlariga bo’linadi. Sof muomala xarajatlari foyda hisobidan qoplansa, qo’shimcha muomala xarajatlari esa tovar narxiga kiritiladi.
5.O’zbekiston iqtisodiyoti xo’jalik yurutuvchi subyektlarning faoliyatidan olinadigan foydani maksimallashtirish chora –tadbirlari .
O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 29-avgustda qabul qilingan “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida”gi Qonuni (keyingi matnlarda — Qonun) bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida vujudga kelayotgan mazmunan yangi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishda hamda shartnoma intizomini mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, shartnomalar tuzish tajribasiga yetarlicha ega bo‘lmagan kichik va o‘rta biznes subyektlari, xususiy tadbirkorlarning iqtisodiy aloqalarini mustahkamlash, turli xil ta’minotchi, tayyorlovchi monopol korxona va tashkilotlar bilan shartnomaviy munosabatlarda ularning huquq hamda manfaatlarini himoya qilishda ushbu Qonunning tutgan o‘rni beqiyosdir.
Xo‘jalik sudlari faoliyatida ko‘p uchraydigan shartnomaviy munosabatlardan kelib chiquvchi nizolarning qonuniy hal etilishini ta’minlashda mazkur Qonun asosiy huquqiy manbalardan biri sifatida xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, ushbu Qonunni xo‘jalik sudlarining amaliyotida qo‘llashda ayrim muammolar ham uchramoqda.
Keyingi tahrirga qarang.
Oldingi tahrirga qarang.
Qonunning sud amaliyotida bir xilda qo‘llanilishini ta’minlash maqsadida, Oliy xo‘jalik sudi Plenumi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 47-moddasiga asosan quyidagi tushuntirishlarni berishga qaror qiladi:
(kirish qismining uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2015-yil 13-martdagi 277-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
1. Qonunni qo‘llashda O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, tegishli qonunlar, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va boshqa qonun hujjatlariga rioya qilishlari lozim.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2015-yil 13-martdagi 277-sonli qarori tahririda)
2. Sudlar shartnoma tuzish, uni o‘zgartirish va bekor qilish bilan bog‘liq nizolarni hal etishda Qonunning 10 — 15-moddalari, Fuqarolik kodeksining 364—385-moddalariga muvofiq, shartnoma tuzish haqidagi tarafning taklifi (oferta)ga javob to‘liq va pisandasiz bo‘lgandagina aksept hisoblanishiga e’tibor berishlari kerak. Agarda ikkinchi taraf ofertani ba’zi bir e’tirozlar bilan yoki qisman qabul qilsa, u holda bu aksept bo‘lmaydi va qarshi taklif bildirilgan deb hisoblanadi.
Ofertani akseptlash uchun belgilangan muddatda uni olgan shaxsning ko‘rsatilgan shartnoma shartlarini bajarish yuzasidan qilgan harakatlari (tovarlarni jo‘natishi, xizmat ko‘rsatishi, ishlarni bajarishi, muayyan summani to‘lashi va hokazolar), agarda qonun va ofertada boshqacha tartib ko‘rsatilmagan bo‘lsa, aksept hisoblanadi. Agar shartnoma tuzish haqidagi taklifni olgan shaxs belgilangan muddat davomida shartnomada nazarda tutilgan shartlarni qisman bajargan (tovarlarni qisman jo‘natgan, pul summasini qisman to‘lagan) bo‘lsa, uning harakati aksept deb baholanadi. Bunday holatlarda sudlar taraflar o‘rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari bo‘yicha kelishuvga erishilgan bo‘lsa, xo‘jalik shartnomasini tuzilgan deb hisoblab, unga tegishli baho berishlari lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
3. Qonunning 11-moddasi va Fuqarolik kodeksining 108-moddasiga ko‘ra, xo‘jalik shartnomalari yozma shaklda tuziladi. Shartnomaning yozma shakliga rioya etmaslik (og‘zaki kelishuv) uning haqiqiy emasligiga olib kelmaydi (qonunda ko‘rsatilgan hollar bundan mustasno). Biroq, sudlar shartnomaning yozma shakliga rioya etmaslik oqibatida nizo kelib chiqqan taqdirda, taraflarni bitimning tuzilganligi, mazmuni va bajarilganligini guvohlarning ko‘rsatmalari bilan tasdiqlash huquqidan mahrum etsa-da, yozma va boshqa dalillar bilan tasdiqlash huquqini saqlab qolishiga e’tibor bermoqlari lozim.
(3-bandining birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2015-yil 13-martdagi 277-sonli qarori tahririda)
Sudlar shartnomaning tuzilganligi, mazmuni va bajarilganligini tasdiqlash uchun taqdim etilgan dalillar (yuk xati, tovar-transport hujjati, ishonchnoma, dalolatnoma va hokazolar)ga har tomonlama baho berib, shartnomaning yozma shakliga rioya qilinmasdan (og‘zaki kelishuv asosida) bajarilgan majburiyatlar bo‘yicha kelib chiqqan nizolarni Qonunda belgilangan tartibda hal etmoqlari kerak.
Bunda sudlar FKning 363-moddasi talablaridan kelib chiqib, shartnomani tuzishga xizmat qilgan barcha holatlar, jumladan, shartnoma tuzish oldidan olib borilgan munozaralar, yozishmalar, o‘zaro munosabatlarda shakllangan amaliyot, ish muomalasi odatlari, taraflarning o‘zlarini tutishlarini o‘rganishlari va baho berishlari lozim.
4. Shartnoma tuzilib, amalda bo‘lish davrida unga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishiga faqat taraflarning roziligi bilangina yo‘l qo‘yiladi, shartnomaga bir tomonlama o‘zgartirish kiritilishi mumkin emas (qonun hujjatlarida yoki shartnomada ko‘rsatilgan hollar bundan mustasno).
Sudlar shartnoma tuzish yoki o‘zgartirish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rayotganda XPKning 141-moddasiga muvofiq shartnoma tuzish yoki uni o‘zgartirish vaqtida kelib chiqqan nizo bo‘yicha hal qiluv qarorining xulosa qismida shartnomaning har bir nizoli sharti bo‘yicha qabul qilingan qaror ko‘rsatilishi, shartnoma tuzishga majburlash to‘g‘risidagi nizo bo‘yicha esa taraflar qanday shartlarda shartnoma tuzishga majburligi holati aniq ifodalanishi lozimligini nazarda tutishlari kerak.
5. Xo‘jalik shartnomalarini haqiqiy emas deb topish, bekor qilish haqidagi nizolarni hal etishda sudlar Qonunning 10-moddasida ko‘rsatilgan shartlar ko‘zda tutilgan yoki tutilmaganligiga alohida e’tibor qaratib, bu shartlarning ko‘rsatilmasligi shartnoma shartlari bir taraf tomonidan bajarilmagan hollarda uni javobgarlikka tortish uchun huquqiy asoslarni qo‘llashda majburiyatni bajargan insofli tarafni himoya qilish vositalarining kamayishiga olib kelishini inobatga olishlari hamda bunday shartnomani tuzgan mansabdor shaxslarning tegishli ravishda javobgarlikka tortilishiga asos bo‘lishini e’tiborga olishlari zarur. Ammo, bu shartlarning shartnomalarda ko‘rsatilmasligi shartnomani haqiqiy emas, deb topishga asos bo‘la olmaydi.
Shartnomada qonun hujjatlarida ko‘rsatilgan yoki taraflardan birining talabiga ko‘ra kelishib olinishi zarur bo‘lgan barcha shartlar, ya’ni asosiy shartlar ko‘rsatilmagan bo‘lsa va ularni belgilash uchun imkoniyat bo‘lmasa, shartnoma tuzilgan, deb hisoblanmaydi. Bunday holda kelib chiqqan nizolar bo‘yicha sudlar shartnomaning yozma shakliga rioya qilinmasdan (og‘zaki kelishuv asosida) majburiyatlar bajarilishiga oid qoidalarni qo‘llashga haqlidirlar.
6. FKning 356-moddasiga binoan, haq to‘lash nazarda tutilgan shartnomalarda baho ko‘rsatilmagan va shartnoma shartlari bo‘yicha uni belgilash imkoni bo‘lmagan hollarda sudlar shartnomani bajarmaganlik uchun o‘xshash vaziyatlarda odatda shunday tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun o‘sha joyda mavjud bo‘lgan o‘rtacha bozor bahosi bo‘yicha haq to‘lanishini belgilashlari lozim.
7. Shartnomada majburiyatni bajarish muddati ko‘rsatilmagan yoki muddat talab qilib olish payti bilan belgilangan bo‘lsa, u holda FKning 242-moddasiga muvofiq, qarzdor bunday majburiyatni kreditor talab qilgan kundan boshlab yetti kunlik muddatda bajarishi shart.
Keyingi tahrirga qarang.
8. Xo‘jalik shartnomalarini haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi nizolarning sudga taalluqliligi masalasini hal etish va sudda ko‘rishda qonunda to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rsatilgan hollarda bitimning qonun talab qiladigan shakliga rioya etmaslik haqidagi (FK 115-moddasi), yanglishish ta’sirida tuzilgan (FK 122-moddasi), aldash, zo‘rlik, qo‘rqitish, bir taraf vakilining ikkinchi taraf bilan yomon niyatda kelishishi yoki og‘ir holatlar yuz berishi ta’sirida tuzilgan (FKning 123-moddasi), qalbaki va ko‘zbo‘yamachilik uchun tuzilgan (FKning 124-moddasi) bitimlarni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi umumiy qoidalar xo‘jalik shartnomalariga nisbatan ham tatbiq etilishiga e’tibor qaratilmog‘i lozim.
Fuqarolik kodeksining 116-moddasiga ko‘ra, qonun hujjatlarining talablariga muvofiq kelmaydigan mazmundagi bitim, shuningdek, huquq-targ‘ibot yoki axloq asoslariga atayin qarshi maqsadda tuzilgan bitim o‘z-o‘zidan haqiqiy emasdir. Bunday bitimlar FKning 114-moddasiga binoan, haqiqiy emasligi bilan bog‘liq oqibatlardan tashqari, boshqa hech qanday yuridik oqibatlarga olib kelmaydi va u tuzilgan paytidan boshlab haqiqiy hisoblanmaydi.
Basharti, shartnoma shartlarini belgilash va ularga qo‘shimchalar kiritish mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari yoki boshqa idoralarning tazyiqi bilan majburan amalga oshirilgan bo‘lsa, bunday shartnoma sud tomonidan FKning 123-moddasiga muvofiq, haqiqiy emas deb topilishi mumkin.
Boshqa hollarda, jumladan, shartnomalarning O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq xo‘jaligida hisob-kitoblar o‘z vaqtida o‘tkazilishi uchun korxona, tashkilotlar rahbarlarining mas’uliyatini oshirish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 1995-yil 12-maydagi Farmonining 1-bandida ko‘zda tutilgan mahsulot berish, xizmatlar ko‘rsatish uchun oldindan kamida 15 foiz to‘lov to‘lash, “Budjet bilan hisob-kitoblar uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 1996-yil 9-avgustdagi Farmonining 4, 5-bandlarida belgilangan barter shartnomalari tuzilishini ta’qiqlash, mahsulot (ishlar, xizmatlar) uchun to‘lovlarni uchinchi shaxslar hisobidan undirishga yo‘l qo‘yilmasligi haqidagi talablarga rioya etilmasdan tuzilganligi aniqlansa, sudlar nizoni mazmunan ko‘rib chiqib, qonun hujjatlari talablarini buzishga yo‘l qo‘ygan mansabdor shaxslarning jinoiy, moddiy, ma’muriy yoki intizomiy javobgarligi masalasini hal etishlari lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
9. Qonun 21-moddasining ikkinchi qismiga ko‘ra taraflar xo‘jalik shartnomalarini tuzish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar yuridik xizmatining yoki jalb etilgan advokatlarning yozma xulosasini olishga haqli.
(9-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2015-yil 30-sentabrdagi 286-sonli qarori tahririda)
10. Umumiy qoidaga ko‘ra, qonun hujjatlari va shartnomada boshqacha tartibda javobgarlik nazarda tutilmagan bo‘lsa, shartnoma shartlarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik (shartnoma intizomini buzganlik) uchun Qonunning 25 — 32-moddalariga asosan javobgarlik qo‘llaniladi. Agar xo‘jalik shartnomasida shartnoma intizomini buzish bilan bog‘liq holatlar uchun javobgarlik belgilangan bo‘lsa, taraflarning javobgarligi shartnomaga asosan qo‘llaniladi.
Agar shartnomada shartnoma intizomini buzish bilan bog‘liq ayrim holatlar uchun javobgarlik ko‘zda tutilgan bo‘lsa, faqat shu holatlar uchun javobgarlik shartnomaga asosan qo‘llaniladi. Shartnomada ko‘zda tutilmagan shartnoma intizomini buzish holatlari uchun esa javobgarlik Qonunning 5-bobi tegishli moddalariga asosan qo‘llanilishi lozim. Xususan, shartnomada tovarni o‘z vaqtida yetkazib bermaganlik uchun javobgarlik ko‘zda tutilgani holda sifati, assortimenti, navi lozim darajada bo‘lmagan tovarlarni yetkazib berganlik, to‘lov, tovar-transport hujjatlarini yuborishni kechiktirganlik, akkreditivdan foydalanmaganlik va boshqa holatlar uchun shartnomada javobgarlik belgilanmagan bo‘lsa, shartnomada ko‘zda tutilgan shartnoma intizomini buzganlik uchun javobgarlik shartnoma asosida, ko‘zda tutilmagan shartnoma intizomini buzish holatlari uchun esa javobgarlik Qonunning 26, 29 va 30-moddalariga asosan qo‘llaniladi.
11. Shartnoma majburiyatlarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, javobgarlik qarzdorning aybi bo‘lsagina qo‘llaniladi. Qarzdor majburiyatni lozim darajada bajarishi uchun o‘ziga bog‘liq bo‘lgan hamma choralarni ko‘rganligini isbotlasa, u javobgarlikdan ozod qilinadi (FKning 333-moddasi).
Shartnoma tuzilganligi va uning mazmuni dalillar bilan isbotlangan hollarda sudlar kreditorning talabi bilan qonuniy neustoykani (FKning 263-moddasi) hamda majburiyatlar bajarilmaganligi yoxud lozim darajada bajarilmaganligi tufayli yetkazilgan zararni (FKning 324-moddasi) undirib berishga haqlidirlar.
Sudlar majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik choralarini qo‘llashda neustoyka avvalo, majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik oqibatida yetkazilgan zararni qoplash uchun qo‘llanilishiga ahamiyat bermoqlari lozim. Shu sababli, bu toifadagi ishlarni ko‘rishda shartnoma majburiyatlarini buzganlik oqibatida kreditorga yetkazilgan zarar miqdorini aniqlash choralarini ko‘rishlari, zarur hollarda taraflarning iltimosnomalari bilan sud ekspertizasi tayinlashlari va natijalari bo‘yicha yetkazilgan zarar va neustoykaning mutanosibligidan kelib chiqqan holda, neustoyka miqdorini aniqlash va qo‘llash masalasini hal etishlari lozim.
12. Qonunning 32-moddasi 1-qismini qo‘llashda sudlar qarzdorning haqiqatda tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘lashdan bosh tortganligi holatlarini (jumladan, to‘lash imkoniyati bo‘la turib, to‘lovni amalga oshirmaganligi, qarzini tan olmaganligi, kreditorlik-debitorlik qarzlari haqida solishtirish dalolatnomalari tuzishdan bo‘yin tovlaganligi, o‘zini ataylab to‘lovga qobiliyatsiz qilib ko‘rsatganligi va h.k) dalillar asosida aniqlashi lozim. Agar qarzdor tovar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘lash uchun iqtisodiy imkoni bo‘lmasa, qarzni tan olib, uni to‘lashga harakat qilayotgan bo‘lsa, sudlar uning xatti-harakatlarini to‘lovdan bosh tortish, deb baholamasliklari zarur.
Oldingi tahrirga qarang.
Qarzdorning tovar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘lashdan bosh tortganligi isbotlangan hollarda sudlar u to‘lashdan bosh tortgan summaning 15 foizi miqdorida jarima undirishga haqli bo‘ladi.
(12-bandining ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2016-yil 23-dekabrdagi 307-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
Qonun 32-moddasining ikkinchi qismida nazarda tutilgan penya ishlar va xizmatlar haqini o‘z vaqtida to‘lamaganlik hollarida ham qo‘llaniladi. Penyaning miqdori shartnoma bahosiga emas, balki bajarilmagan majburiyatlar qismi (to‘lanmagan yoki kechiktirilgan to‘lov summasi, bajarilmagan ishlar, xizmatlar summasi)ga nisbatan foiz miqdorida hisoblanadi.
(12-bandining uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2016-yil 23-dekabrdagi 307-sonli qarori tahririda)
13. Sudlar neustoyka (penya, jarima) miqdorini aniqlashda shartnomaning qaysi bandi talablari qanchalik darajada buzilganligi, taraflar taqdim etayotgan hisob-kitoblarda qaysi davr uchun va qancha miqdorda javobgarlik ko‘zda tutilayotganligini, u qaysi qonun yoki shartnomaning bandiga asosan belgilanganligini asoslantirishlari, zarur hollarda neustoykaning hisob-kitobini qayta hisoblab chiqishlari, taraflarning talabi bilan mutaxassislarni hisob-kitoblarni aniqlash uchun jalb etishlari, ekspertiza tayinlashlari lozim.
14. Qonunning 34-moddasiga binoan neustoykaning undirilishi shartnoma talablarini buzgan tarafni majburiyatlarni lozim darajada bajarmaslik oqibatida yetkazgan zararini qoplashdan ozod etmaydi. Ikkinchi taraf ko‘rgan zararga shartnoma majburiyatlari bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi munosabati bilan qilingan xarajatlar, mol-mulk yo‘qolishi yoki shikastlanishi, shuningdek, ikkinchi taraf shartnoma majburiyatlarini bajarganida olishi mumkin bo‘lgan, lekin ololmay qolgan daromadlar ham kiradi.
15. Xo‘jalik ishlarini ko‘rishda sudlar shartnomalarning yuzaki, bir tomonlama, aksariyat hollarda tayyorlovchi, ta’minotchi, xizmat ko‘rsatuvchi monopol tashkilotlar foydasiga va aksincha, tadbirkorlik subyektlarining zarariga tuzilayotganligi holatlariga huquqiy baho berishlari lozim. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 4-martdagi “Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligi va shartnoma majburiyatlarining bajarilishi uchun mansabdor shaxslarning javobgarligini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Farmoniga asosan shartnomalarni tuzish va bajarishda mas’uliyatsizlikka yo‘l qo‘ygan rahbar va mas’ul mutaxassislarning javobgarligi masalasini hal etishlari lozim. Bunda sudlar yetkazilgan zararni qoplash, aybdor shaxslarning moddiy javobgarligi masalalariga alohida ahamiyat bermoqlari zarur.
Sudlar Qonunning 8, 9-moddalariga asosan mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining shartnoma munosabatlari sohasidagi vakolatlarini qay darajada amalga oshirayotganliklariga baho berish bilan birga ular tomonidan ushbu me’yor talablari bajarilmagan taqdirda, Qonunda belgilangan tartibda mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga shartnoma intizomi buzilishi holatlarini bartaraf etish haqida taqdimnomalar kiritish va ularning mansabdor shaxslariga nisbatan esa ta’sir choralarini qo‘llashga haqlidirlar.
Oldingi tahrirga qarang.
16. Shartnomaviy munosabatlardan kelib chiquvchi nizolarni ko‘rishga tayyorlashda, neustoyka, zararni aniqlash va qo‘llash, shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun javobgarlik choralarini qo‘llashda sudlar Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2007-yil 15-iyundagi “Majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlikni belgilovchi fuqarolik qonun hujjatlarni qo‘llashning ayrim masalalari haqida”gi 163-sonli va Oliy sud Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2000-yil 28-apreldagi “Tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq qonunchilikni qo‘llash sud amaliyoti to‘g‘risida”gi 2/84-sonli qarorlari talablariga ham amal qilishlari lozim.
XULOSA
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko‘tarishda, qolaversa xalqning farovon hayoti uchun bevosita o‘z ta‘sirini ma‘lum bir ma‘noda o‘tkazishda, siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi omil sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi korxona-tashkilotlarning o‘rni bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni kasb etadi. Bu omillarning rivojlantirishda va hamda ularning iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog‘lom raqobat muhitida o‘z mavqega ega bo‘lishda, davr talabiga monand ilmiy tixnik va ma‘naviy yangiliklarning o‘z vaqtida amaliyotda tadbiq qila oladigan kadrlarni tayyorlash maqsadga muvofiqdir. O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda bilimdon va ishbilarmon xodimlarni shakllantirishga erishish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga egadir. Bu borada hukumatimiz tomonidan bir qator me‘yoriy qonun hujjatlari qabul qilingan. Shulardan, ―Mehnat kodeksi‖, ―Ta‘lim to‘g‘risida‖gi, ―Aholini ish bilan ta‘minlash to‘g‘risida‖gi qonunlari, ―Istiqbolli yosh pedagog va ilmiy kadr malakasini oshirish va tajriba almashuv tizimini takomillashtirish to‘g‘risida‖gi Prezident Farmoni kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Zamonaviy korxonalar faoliyatini samarali ta‘minlashda mehnat qurollari va predmetlaridan inson resurslari – kadrlar muhim ahamiyatga ega. Aynan kadrlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni boshqarib, joriy va istiqboldagi rejalashtirishni amalga oshiradi hamda samarali boshqaruv jarayonini ta‘minlaydi. Kadrlarning kasbiy malakasi qanchalik yuqori bo‘lsa, korxona va tashkilotning, iqtisodiy, moliyaviy va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari shunchalik yaxshi bo‘ladi. Respublikamizdagi iqtisodiy va siyosiy tizimlarda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar har bir shaxs uchun, turmushi barqarorligi uchun katta imkoniyatlar tug‘dirish bilan bir qatorda jiddiy xavf–xatar ham tug‘diradi, amalda har bir kishining hayotiga ma‘lum darajada noaniqlik kiritadi. Bunday vaziyatda kadrlarni boshqarish alohida ahamiyatga ega, chunki u shaxsning tashqi sharoitga moslashish, tashkilotdagi samarali boshqarish tizimining tuzilishida shaxsiy omilni hisobga olish masalalarining butun majmuini amalga oshirish imkonini beradi. Shuning uchun ham ma‘naviyat va qadriyatlarning ustuvorligiga butunlay yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish zarur bo‘ladi. 3. O‘zbekistondagi va chet ellardagi tashkilotlar tajribasini umumlashtirish kadrlarni boshqarish tizimining asosiy maqsadini, ya‘ni xodimlar bilan ta‘minlash, ularning samarali ishlashi, kasbiy va ijtimoiy jihatdan rivojlantirishni shakllantirishga imkon beradi. Shunga ko‘ra korxona va tashkilotlarda samarali boshqarish tizimi shakllantiriladi. 4. Ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalrni tashkil etish va uni samarali boshqarishda turli xil motivatsion usullarini ko‘proq joriy etish orqali kadrlar tizimini rivojlantirish hamda ijobiy natijalarga erishish imkoniyatini oshiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2014-y., 16-son, 176-modda.
2. O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi. O‘zbekiston Respublikasi qonuni. O‘RQ-360-son. 26.12.2013. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2013 y. №52-I-son.
3. O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi Qonuni. O‘RQ-938-XII-son, 03.09.1993. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016-y., 17-son, 173-modda.
4. O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning jamg‘arib boriladigan pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi Qonuni.702-II-son, 02.12.2014. O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2015-y., 33-son, 439-modda.
5. “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 1998 yil 1 mayda tasdiqlangan yangi tahriri (616-I-son Qonun) (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan).
6. O‘zbekiston Respublikasi “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi Qonuni. O‘RQ-376-son. 25.09.2014. O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2014-y., 39-son, 488-modda.
7. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi -T., O‘zbekiston 2008-yil (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan).
8. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi- T., O‘zbekiston 2010-yil (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan).
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni, Xalq so‘zi, 2017-y., 28 (6722)-son; O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 6-son, 70-modda.
10. “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” Davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishning tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 17-dekabr F-4760-son farmoyishi, O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 8-son, 119-modda.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 22-dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2016-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozlari va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-2455-sonli qarori.
12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 27-dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2017-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozlari va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-2699-sonli qarori.
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18-martdagi “Moliya organlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2847-sonli Qarori. O‘zbekiston Respublika qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 13-son, 201-modda.
14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bandlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni. 2017 yil 24 may.
15. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 24.05.2011 yil 145-son Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 21 dekabrdagi 595-son Qarori bilan tasdiqlangan “Xalq banki tomonidan fuqarolarni jamg‘arib boriladigan pensiya tizimida shaxsan hisobga olishni yuritish tartibi to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi Qarori.
16. Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabr 414-son Qarori (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 16.06.2007 yil 148-son qarori bilan tasdiqlangan yangi tahriri).
17. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining “Byudjet tashkilotlari va byudjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida” gi buyrug‘i (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2014 yil 15 dekabrda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat raqami 2634)
18. O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2012 yil 5 oktyabrdagi “Byudjet tashkilotlari daromadlari va xarajatlarining buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida” 74-sonli buyrug‘i
19. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 12 avgustdagi “Byudjet tashkilotlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlarining xayriya ehsonlari shaklidagi mablag‘laridan foydalanishning oshkoraligi va samaradorligini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 227-son qarori
20. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 12 avgustdagi “Byudjet tashkilotlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlarining xayriya ehsonlari shaklidagi mablag‘laridan foydalanishning oshkoraligi va samaradorligini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 227-son qarori
21. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2010 yil 17 dekabrdagi “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi yo‘riqnomani tasdiqlash haqida”gi 105-son buyrug‘I (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2010 yil 22 dekabrda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat
22. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 8 apreldagi “Davlat mulkini ijaraga berish tartibini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 102-son qarori va boshqalarraqami 2169)
23. O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2016 yil 22 noyabrdagi 88-son “O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimi byudjetlarining g‘azna ijrosi qoidalarini tasdiqlash haqida” buyrug‘i (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2016 yil 22 dekabrda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat raqami 2850)
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari:
24. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. T: O‘zbekiston . 2009. 56 b.
25. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko‘lamli islohotlar va modernizatsiya yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirish. – T.: O‘zbekiston . 2013. 32 b.
26. Karimov I.A. 2014 yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi. – T.: O‘zbekiston . 2014. 32 b.
27. Karimov I.A. 2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish – ustuvor vazifamizdir. – T.: O‘zbekiston . 2014. 32 b.
28. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka yanada keng yo‘l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. – T.: O‘zbekiston . 2016. 72 b.
29. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 488 b.
30. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 104 b.
31. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 56 b.
32. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston ” NMIU, 2017. – 48 b.
3. Darslik va o‘quv adabiyotlari:
1. Azizova I.A. “Natijaga yo‘naltirilgan budjetlashtirish” T.: 2010 y. “infoCOM.UZ MChJ” nashriyoti 152 bet.
2. Afanasev M.P. Byudjet i byudjetnaya sistema (izd:2), Yurayt, 2011g. 782 str.
3. Burxonov U. Davlat xaridi. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010 y. 160 bet
4. Vaxabov A.V., Srojiddinova Z.X. Gosudarstvenniy byudjet: Uchebnik. T. "IQTISOD-MOLIYa", 2007 g.. 454 str.
5. Vaxobov A. V., Qosimova G. Davlat moliyasini boshqarish. O‘quv qo‘llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA". 2008 y. 287 bet
6. Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B. Budjet nazorati va auditi: O‘quv qo‘llanma / T.: «infoCOM.UZ». 2009 y. 192 bet.
7. Malikov T.S., Haydarov N.X. Budjet daromadlari va xarajatlari. - Tashkent: "IQTISOD-MOLIYA", 2007 y. - 245 bet
8. Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD-MOLIYA", 2007y. - 84 bet
9. Neshitoy A.S. Budjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii (izd:10), Dashkov i K. 2011 g. 336 str.
10. Nurmuxamedova B., Kabirova N. “Moliya”, O‘quv qo‘llanma. T:, Iqtisod-moliya, 2014 y. 207 bet
11. Srojiddinova Z. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimi. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010y. 500 bet
12. Srojiddinova Z. Budjetlararo munosabatlar. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010 y. 156 bet.
13. Seleznyov A.Z. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii. Magistr. 2011g. 383 str.
14. Xodjaev R., Egamberdiev A., Isaev O. Gosudarstvenniy byudjet. Uchebnoe posobie.- T.: “IQTISOD- MOLIYa”, 2008 g. 112 str.
15. Qosimova G.A. Mahalliy budjetlarni tuzish va ijrosini ta’minlash. O‘quv qo‘llanma. T.: “Fan va texnologiya” 2007 y. 275 bet.
16. Qosimova G. Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv qo‘llanma. T.: Iqtisod-moliya, 2008 y. 272 bet
17. Qosimova G., Shaakramov K. Mahalliy budjetlar. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Moliya”, 2012. 260 b.
18. Haydarov M., A. Suvonqulov, B. Sugirbaev, B. Nurmatov. Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv qo‘llanma. T.: Iqtisod-moliya, 2010 y. 163 bet.
4. Davriy nashrlar (gazeta va jurnallar)
19. Haydarov N. Davlat qarzlarni bartaraf etish masalalari. // Moliya. -Toshkent. 2013. -№1. – B. 14-19.
20. Eshnazarov T. Davlat moliyasi tizimini takomillashtirish va uni rivojlantirish omillari. // Iktisod va moliya. -Toshkent. 2012. -№12. – B.51-56.
21. Temirov M. Davlat moliyasi: yangi texnologiyalar va ularni moliyalashtirish.\\ Iqtisod va moliya. -Toshkent. 2013. №6. – B.19-22.
22. Sharopova M. Ijtimoiy soha xarajatlari samaradorligini oshirishda budjetdan moliyalashtirish tamoyillarining ahamiyati. // Moliya. -Toshkent. 2013. №1. – B. 32-35.
23. O‘rozov U. O‘zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksi: mohiyati, ahamiyati va afzalliklari. –Toshkent.2014. №1- B.24-29.
24. Qosimova G.A. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va budjet ijrosining g‘aznachilik sharoitida davlat qarzlarini boshqarish. Davlat moliyasini isloh etishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-amadiy anjuman tezislar to‘plami. Toshkent. Iqtisod-moliya. 2010 yil. 19 noyabr. 111-115 b.
25. Qosimova G.A. G‘aznachilik sharoitida budjet-soliq va pul-kredit siyosatining muhim tadbirlari. O‘zbekiston da sug‘urta bozorining rivojlanish istiqbollari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. -Toshkent. 2012. –B.390-393.
26. Qosimova G., Maxmudov J. G‘aznachilik tizimi faoliyatini tashkil etishda rivojlangan mamlakatlar tizimidan foydalanish. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliya, bank, soliq, sug‘urta, qimmatli qog‘ozlar bozori, investitsiya, buxgalteriya hisobi va audit tizimlarini takomillashtirish masalalari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. - Toshkent. 2012. –B.43-44.
27. Qosimova G. Budjet mablag‘lari samaradorligini oshirish. \\ Jamiyat va boshqaruv. . -Toshkent. 2010. №1. –B.70-72.
28. Qosimova G.Davlat Moliyasini boshqarishda Budjet Kodeksining ahamiyati.Moliya jurnali.-Toshkent.2014. №1.-B.19-23
Do'stlaringiz bilan baham: | 
