Tanlangan asarlar

tarzda  t q n ash d i.  T o ‘g ‘rirog‘i,  shaxsan  o'zi  bilan  emas, 

balki  uning  aji-buji  imzosi  bilan.  U n ing  o'z ini  hali 

yuzma-yuz  ko'rm agandi.  U  J o 'r a n in g   o 'r n ig a   kelgan­

da 

Tanaboy 

t o g 'd a  

qish lagan 

edi. 

Uni 

q a ttiq q o ‘1 

odam,  k a tta   lavozimlarda  ishlagan,  deyishardi.  Birinchi 

yig'ilishdayoq  ishyoqmaslarni  q a ttiq   jazolashni  aytib 

ogohlantirib  q o'ygan,  m ehnat  kuni  minimumini  bajar- 

maganlarni  esa  sudga  beraman,  deb  d o 'q   qilgan,  bar- 

cha  qiyinchiliklar  kolxozlarning  mayda  x o 'ja lik la rd a n  

iborat  ekanligi  tufayli  yuz  berayotganligi,  endi  esa 

ular  yiriklashtirilib,  tez  orada  ahvol  yaxshilanishini, 

uni  bu  yerga  shuning  uchun  ham  yuborishganini,  u 

xo 'jalik n i  ilg'or  agrotexnika  va  zootexnikaning  barcha, 

qonun-qoidalariga  muvofiq  olib 

borishni 

-   o'zining 

asosiy  vazifasi  qilib  olganligini  aytgan  edi.  Buning 

uchun  esa  hamma  agrotexnika va  zootexnika to 'g a ra k la rid a  

o'q ishga  m ajbur  ekanligi  ham  t a ’kidlanib  o 'tilgandi.

Chindan  ham  o 'qishni  boshlab  yuborishdi  -   plakat- 

lar  osib  qo'yishdi,  leksiyalar  o ’tkaza  boshlashdi.  Agar 

c h o 'p o n la r  leksiyalar  p ay tid a  pinakka  ketib  qolishayot- 

gan  bo'lsa,  bu  endi  ularning  ishi.

-   Tanaka,  biz  jo'nashim iz  kerak,  -   dedi  Ibrohim  ni­

h oyat  va  Tanaboy dan  bir  narsani  k u tgandek  unga  qarab 

etiklarining  sirg'a lib  tushgan  q o 'n jila rin i  to rtib ,  tulki 

telpagini  qoqib,  u  yer-bu  yerini  tu z a ta   boshladi.

-   G ap  bunday,  ferma  mudiri,  raisga  borib  ayt: 

men  Gulsarini  bermayman.  U  u y u r  ayg'iri.  Biyalarga 

qo'yamiz.

-   Voy-bo'y,  Tanaka,  biz  uning  o 'r n ig a   besh  a y g 'ir 

beramiz,  bironta  biya  ham  qisir  qolmaydi.  Shu  ham 

gapmi?  -   deb  ajablandi  Ibrohim.  U  ish  xam irdan  qil 

su g 'u rg a n d ek   osongina  hal  bo'lay o tg an id a n   x u rs a n d   edi, 

bird an ...  Eh,  T anaboyning  o 'r n id a   boshqa  biron  kishi 

b o ‘lganida-ku,  gapni  qisqa  qilgan  b o ‘lardi-ya!  Ammo 

T anaboy  Tanaboyligini  qiladi-da,  u  o'zining  akasini

232

ham  ayamagan,  buni  unutm aslik  kerak.  E htiy o tlik   bilan 

ish  tu tm a sa  bo'lm aydi.  Menga  sizning  besh  ayg'iringiz 

kerak  emas!  -   dedi-da,  Tanaboy  te rla b   ketgan  pesho- 

nasini  artdi  va  biroz  indamay  turgach,  ochiqchasiga 

gaplashishga  qaror  qildi.  -   Nima,  raisingga,  minishga 

o t  to pilm adim i?  O tx o n a d a   o tla r  q u rib  ketibdim i?  Nega 

endi  boshqa  ot  emas,  Gulsari  kerak  b o 'lib   qoldi?

Nega  b u nday  deysiz,  T ana ka?  Rais  -   bizning  rahba- 

rimiz,  demak,  uni  h u rm a t  qilish  kerak.  Axir  u  tum anga 

boradi,  uning  oldiga  ham  odam lar  kelib  turishadi.  Rais 

xalq  orasida  yuradi,  xo'sh,  aytaylik...

-   Nima,  x o 'sh ?   Boshqa  otni  minsa  odam lar  uni  men- 

simay  qo'yishadim i?  Yoki  ra hbar  bo'lsa  a lb a tta   y o 'r g 'a  

ot  minishi  kerakmi?

-   A lbattam i,  a lb a tta   emasmi,  am mo  shunday  bo'lishi 

kerak.  M ana  siz,  Tanaka,  urushda  soldat  bo'lgansiz.  Siz 

yengil  mashinada,  generalingiz  yuk  mashinasida  yurgan- 

mi,  axir?  Y o'q,  albatta.  Generalga  -   generalligiga  muno- 

sibi,  soldatga  esa  -   soldatligiga  yarashasi.  T o'g'rim i?

-   U ning  y o 'rig 'i  boshqa,  -   dedi  Tanaboy  e ’tiroz 

bildirib,  lekin  nega  y o 'r ig 'i  boshqa  ekanligini  tushun- 

tirib   o 'tirm a d i,  ochig'ini  aytganda,  tu s h u n tir a   olmasdi 

ham.  U  saman  y o 'r g 'a   bo'y n ig a  tushgan  sirtm oq  tor- 

tilayotganini  sezib,  ja h l  bilan  gapirdi:  -   Bermayman. 

Agar  m a ’qul  k o 'rm a yotga n  bo'lsalaring,  yilqiboqarlikdan 

olib  tashlanglar.  Temirchilik  ustaxonasiga  boraman.  U 

yerda  sizlar  mendan  bolg'ani  to rtib   ololmaysizlar.

-   Nega  bunday  deysiz,  Tanaka!  Biz  sizni  hurm at 

qilamiz,  qadrlaymiz.  Siz  bo'lsangiz  xuddi  yosh  bolaning 

gapini  qilyapsiz.  Axir  shu  sizga  munosibmi?  -   deb  Ibro­

him  o 'tirg a n   joyida  tipirchilab  qoldi.  Ish  pachava  bo'ldi 

shekilli.  O 'z i  v a ’da  bergandi,  o'zi  m aslahat  qilgandi, 

o'zi  «t  rila y m a n »   deb  m aqtanuvdi,  manavi  qaysar 

nusxa  bo'lsa  hamma  ishni  barbod  qilmoqchi.

Ibrohim 

c h u q u r 

xo'rsindi-da, 

J a y d a rg a  

m urojaat 

qildi:

-   O 'zingiz  o 'y la b   ko'ring,  J a y d a r  boybicha,  b itta   ot 

nima  b o 'p ti,  mayli  y o 'r g 'a   b o 'lsa  ham?  U y u rd a  qanaqa 

o tla r  y o 'q   deysiz  -   istaganingizni  ta n la b   oling.  A taylab 

shuning  uchun  oldingizga  odam  yuborishgan  bo'lsa...

233

-   Sen  nega  buncha  jo n   koyityapsan  o'zi?  -   deb 

so'radi  Ja y d a r.

Ibrohim  hayron  b o 'lib   tu tilib   qoldi:

-   Bo'lmasam-chi?  Tartib-intizom .  M enga  topshirish- 

di,  men  kichik  odamman.  O 'zim   uchun  emas  axir.  Men 

eshakda  ham  yuraveraman.  Mana,  so‘rang,  Abal  akaning 

o 'g 'lin i  yuborishdi  y o 'r g 'a   otni  minib  kel,  deb.

U  indamay  bosh  silkitdi.

-   Yaxshi  ish  b o 'lm ayapti,  -   deb  davom  etdi  Ibro­

him.  -   U ni  bizga  rais  qilib  yuborishdi.  U  bizning  meh- 

monimiz,  biz  b u tu n   ovul  bir  b o 'lib   otni  bermasak,  xalq 

nima  deydi?  Q irg 'iz la r  qachon  shunday  qilgan?

-   X o 'p   yaxshi,  -   deb  javob  berdi  Tanaboy.  -   O vul- 

doshlar  bilsin,  mayli.  Men  J o T a n in g   oldiga  boraman.  U 

bir  yoqlik  qilsin  bu  masalani.

-   J o 'r a   berma,  deydi,  deb  ylaysizmi?  U   bilan 

kelishilgan. 

F a q a t 

uni 

u y altirib 

qo'yasiz. 

Q asddan 

b o 'y in to b lik   b o 'lib   ko'rinishi  mumkin.  Yangi  raisni  tan  

olmasak,  eskisiga  arz  qilgani  borsak.  J o 'r a   kasal  odam 

bo'lsa.  U n ing  rais  bilan  m unosabatini  buzishning  nima 

h ojati  bor?  J o 'r a   partiya  tashkilotchisi  bo 'lad i,  u  rais 

bilan  birga  ishlashi  kerak.  X a la q it  berishning  nima 

keragi  bor  ularga...

J o 'r a   haqida  so'z  k etganida  Tanaboy  indamay  qoldi. 

H am m a  jim  bo 'ld i.  J a y d a r  o g 'ir   xo'rsindi.

-   Bering,  -   dedi  u  eriga,  -   odam larni  tu t ib   tur- 

mang.

-   M ana  bu  aqlli  gap,  allaqachon  shunday  qilish  . 

kerak  edi.  Rah m at  sizga,  J a y d a r  boybicha.

Ibrohim  bekorga  q ayta-qayta  m innatdorchilik  bildir- 

magandi  yangi  raisga.  S hundan  keyin  uncha  k o 'p   vaqt 

o 'tm a y o q   u  ferma  m udirligidan  chorvachilik  bo'yicha 

rais  muovinligiga  k o 'ta r ild i...

•  

•  

• '

Tanaboy  egar  ustida  yerga  tik ilib  o 'tira r d i,  qaramasa 

ham  ham m a  narsani  k o 'r ib   tu rard i.  Gulsari  qanday 

tu tilg an i  va  unga  qanday  qilib  yangi  n o 'x ta   urilganini 

(o 'zinikini  T anaboy  sira  ham  bermagan  b o 'la r d i)   k o 'rib  

tu rard i,  G ulsarining  uyurdan  ketgisi  kelm ayotganini,

234

Abal  akaning  o ‘g ‘li  tu t ib   turg an   jilovdan  qutulish 

uchun  har  tom onga  tashlanayotganini,  Ibrohim   goh  u 

yonidan,  goh  bu  yonidan  ot  choptirib  kelib,  qamchi 

bilan  qulochkashlab  savalayotganini  k o 'r ib   turardi.  U 

y o 'r g 'a   o tning  ko'z larini,  bu  ko'z la r  sarosimaga  t u ­

shib,  notanish  kishilar  uni  biyalar  va  q u lu n lard a n ,  o'z 

x o 'ja y in id a n   ayirib  qayoqqa  va  nega  olib  ketayotgan- 

liklarini  tu shunm ayotganini,  kishnaganida  uning  ochiq 

og'z idan  otilib  chiqqan  b u g'ni,  yolini,  belini,  sag'risini, 

bel  va  biqinlaridagi  qamchi  izlarini  k o 'r ib   tu rard i,  b u ­

tu n   bastini,  h a tto   oldingi  o 'n g   oyog'ining  to 'p ig 'id a n  

yuqorisidagi 

kichikroq  g 'u r ra n i 

ham 

k o 'rib   turardi, 

uning  oyoq  tashlashlarini,  tuyoq  izlarini,  och-sarg'ish 

to 'r iq   ju n la rin in g   so'nggi  qiligacha  -   hammasini  ko'rib 

tu r a r   va  lablarini  tishlab  indamay  iztirob  chekar  edi.  U 

boshini  k o 'ta r g a n id a   Gulsarini  olib  k e tayotga nla r  tepalik 

orqasida  ko'z dan  g 'o y ib   bo'lishgan  edi.  Tanaboy  ingrab 

yubordi-da,  ularn in g   o rtid an   otini  choptirib  ketdi.

-   T o 'x ta n g ,  qay tara  ko'rmang!  -   dedi  J a y d a r  va 

o 'to v d a n   y ugurib  chiqdi.

C hopib  k etayotib  birdan  uning  xayolidan,  xotinim 

anovi  tunlardagi  qilmishlarim  uchun  saman  y o 'r g 'a d a n  

qasos  olyapti,  degan  dahshatli  taxm in   td i.  U  otini 

to 's a td a n   keskin  burib,  qamchi  bilan  savalab  orqasiga 

qaytardi.  O 't o v   yonida  otni  s h a rtta   t o ‘x tatdi-da,  sakrab 

tushdi  va  yuzi  burishgan,  rangi  quv  o'c hgan,  dahshatli 

bir  qiyofada  xotinining  oldiga  chopib  bordi:

-   Sen  nima  uchun  berib  yubor,  deding!  -   deb 

pichirladi  u  x otiniga  tik  boqib.

-   O'zingizni  bosing!  Q o 'lingizni  tushiring,  -   dedi 

xotini  va  har  doimgidek  xotirjam lik  bilan  yerini  hovu- 

ridan  tu sh irib   qo'ydi.  -   G apim ga  quloq  soling.  G u l­

sari  ax ir  sizning  xususiy  otingizmi?  Shaxsiy  otingizmi? 

O 'zingizga  tegishli  nimangiz  bor  sizning.  Bizdagi  hamma 

narsa  kolxozniki.  Shu  bilan  tirikmiz.  Saman  y o 'r g 'a   ham 

kolxozniki.  Rais  esa  -   kolxozning  x o'jayini:  nima  desa 

shu  bo 'lad i.  Endi  an u v   ayol  to 'g 'r is id a   esa  ko'nglingizga 

hech  narsa  kelmasin,  istasangiz,  hozir  ham  ketishingiz 

mumkin.  Ketavering.  U  mendan  yaxshiroq,  chiroyliroq, 

yoshroq.  Yaxshi  ayol.  Men  ham  beva  qolishim  mumkin

235

edi,  lekin  siz  qaytib  keldingiz.  Q a ncha  k utdim   sizni! 

Mayli,  bu  t o ‘g ‘rida  gapirib  o 'tirm a y lik   ham.  Sizning 

uch  bolangiz  bor.  Ularni  nima  qilasiz?  Keyinchalik 

nima  deysiz  ularga?  U la r  nima  deyishadi?  Men  nima 

deyman  ularga?  O 'zingiz  hal  qiling...

Tanaboy  ch o 'lg a  chiqib  ketdi.  Y ilqilar  oldida  kech- 

ga  q adar  qolib  ketdi.  U  hamon  o'zini  bosib  olol- 

masdi. 

Y ilqilar  yetim 

b o'lib 

qolishdi. 

Tanaboyning 

qalbi  b o 'm -bo'sh  b o 'lib   qoldi.  Y o 'r g 'a   o'zi  bilan  birga 

uning  qalbini  olib  ketdi.  Hammasini  olib  ketdi.  Hamm a 

narsa  o'zgargandek.  Q uyosh  ham  b o'lakc ha,  osmon  ham 

bo'lakcha,  o'zi  ham  ilgarigi  T anaboy  emasdek  edi.

U  q o rong'i  tu sh g a n d a   qaytdi.  O 'to v g a   indamay  qop- 

qorayib  kirib  keldi.  Qizlari  u xlab  qolishgandi.  O 'c h o q d a  

olov  yonardi.  Xotini  q o 'lig a   suv  quydi,  keyin  o vqat  olib 

keldi.

-   Yemayman,  -   deb  rad  qildi  Tanaboy.  S o 'n g   yana 

shunday  deb  qo'shim cha  qildi:  -   Changovuzni  ol:  « O na 

tuyan in g   bzlashini»  chalib  ber.

Ja y d a r  changovuzni  oldi,  uni  lablariga  t u t d i ,   bar- 

moini  ingichkagina  p  la t  « tiU g a   tegizdi,  unga  puf- 

ladi,  so 'n g   nafasini  ichiga  to rtd i.  K o'chm anchilarning 

qadimiy  kuyi  quyilib  oqa  boshladi.  O q  b o 'ta lo g 'in i 

y o 'q o tg a n   ona  tu y a   haqida  qshiq.  U  c h o ‘l-u  d a sh tla rd a  

uzoq  k unlar  yugurib-yelib  yuradi.  B o 'ta lo g 'in i  chaqiradi, 

qidiradi.  Endi  uni  oqshomlari  jarlik   yoqalab,  ertalab  ya- 

langliklarda  o'z  orqasidan  ergashtirib  y ura  olmasligidan, 

bu to q lard a n   barglarni  birgalikda  terib  yeya  olmasligi­

dan,  ko 'c h m a  qu m lar  ustida  yugura  olm asligidan,  bahor 

paytida  dalalarni  birga  keza  olmasligidan,  uni  erkalab, 

iyib  emiza  olmasligidan  zorlanardi.  Q aydasan,  qora  ko'z 

b o 'ta lo g 'im ?   J a v o b   ber!  Yelinimdan,  tirsillab  tu rg a n   ye- 

linimdan  tizillab  su t  oqyapti  va  oyoqlarim dan  sirg'a lib 

tush y ap ti.  Q aydasan?  Jav o b   ber!  Yelinimdan,  tirsillab 

tu rg a n   yelinimdan  tizillab  su t  oqyapti.  O p p o q   sut...

Ja y d a r  changovuzni  yaxshi  chalardi.  T anaboy  uni 

qizlik  v aq tid a  shuning  uchun  sevib  qolgandi.

Tanaboy  boshini  quyi  solib  tinglardi  va  boshini 

k o 'ta r ib   qaram asa  ham,  yana  ham m a  narsani  k o 'rib   t u r a r ­

di.  X otinining  k o 'p   yillik  m ehnatdan,  issig‘-u  sovuqdan

236

d a g 'a lla sh ib   ketgan  q o 'llarin i,  oppoq  oqargan  sochlarini, 

bo'ynida, 

lablari 

va 

ko'zlarining 

atroflarida 

paydo 

b o 'lg an   ajinlarni  -   hammasini  k o 'rib   tu rard i.  Bu  ajinlar 

o rtid a   o 'tib   ketgan  yoshlik  -   sochlari  yelkasiga  tushib 

tu rg a n   sariqm ag'iz  qizcha  va  uning  o'zi  -   Tanaboyning 

o 'sh a   kezlardagi  yosh  yigitlik  davri  ham da  ular  ikkala- 

sining  o 'sh a   yillardagi  samimiy  yaqinligi  ko'z ga  ko'rinib 

ketardi.  Hozir  xotini  uning  shu  y erda  ekanligini  sezma- 

yotganligini  T anaboy  yaxshi  bilardi.  J a y d a r  o'z  ko'yiga, 

o'z  xayollariga  g 'a r q   b o 'lg an   edi.  Xuddi  shu  dam da  u 

yana  o'z  k ulfatlari  va  azob-uqubatlarining  yarmini  xo­

tin in in g   hayotida,  ta q d irid a   k o'rardi.  Ha,  bu  ku lfat  va 

u q u b atlarn i  J a y d a r  o'z  ustiga  olgan  edi...

...  O n a   tu y a   qancha  k unlardan  buyon  yelib-yugurib 

o'z  bolasini  qidiradi,  chaqiradi.  Q aydasan,  qora  ko'z 

b o 'ta lo g 'im ?   Yelinimdan,  tirsillab  turgan  yelinimdan 

tizillab  sut  oqyapti  va  oyoqlarim dan  oqib  tushyapti. 

Q a ydasan?  J a v o b   ber!  Yelinimdan,  tirsillab  tu rg a n   ye­

linim dan  tizillab  su t  oqyapti.  O ppoq  sut...

Q izlar 

bir-birlarini 

quchoqlab 

u xlab 

yotishardi. 

O 't o v   ortid a  esa  tu n   qorong'iligida  bepoyon  ch o 'l,  ko'z 

ilg'am as  cho'l  yastanib  yotardi.

Shu  p ay td a   Gulsari  o txonada  to 's -to 'p o lo n   qilayot- 

gan,  otb o q arla rg a  uyqu  bermayotgan  edi.  U  otxonaga  -  

o tla r  qamoqxonasiga  birinchi  tushishi  edi.

VIII

K unlardan  birida  Tanaboy  ertalab  yilqilar  orasida  o'z 

saman  y o 'rg 'a sin i  k o 'r ib   qolib,  quvonchi  ichiga  sig'm ay 

ketdi.  U,  n o 'x ta la b   q o'yilgan  arqonini  uzib  qochgan 

bo 'lib ,  ustida  egari  ham  bor  edi.

-   Gulsari,  Gulsari,  omonmisan?  -   Tanaboy  q o 'lid a  

sirtm og'i  bilan  y ugurib  bordi  va  yaqinlashib  borib, 

uni  begona  yuganda,  o g 'ir  uzangili  qo'pol  begona  egar 

ostida  ko'rdi.  Uni  ayniqsa  egar  ustidagi  qalin  duxoba 

ko'pchik  g 'a zab g a  keltirdi,  g o 'yo  otni  erkak  kishi  emas, 

balki  semiz  dum bali  x o tin   m inib  yurgandek  edi.

-   Tuf!  -   dedi  Tanaboy  va  g'a zab lan g a n id a n   tuf- 

lab  yubordi.  O tn i  tutm o q c h i,  uning  ustidagi  m ana  bu

237

bem a’ni  abzal-anjom larning  hammasini  uloqtirib  tash- 

lamoqchi  bo 'ld i,  lekin  Gulsari  tu tq ic h   bermay  qochib 

ketdi.  Saman  y o 'r g 'a n in g   hozir  T anaboy  bilan  ishi  yo'q 

edi:  u  biyalarga  aylanishardi.  Y o 'r g 'a   ularni  shu  qadar 

sog'ingan  ediki,  sobiq  x o 'jayinini  h a tto   payqamagan 

ham  edi.

«Demak,  oxir  qochib  kelibsan-da,  tizginni  uzibsanda. 

Balli!  Q ani,  chop,  o 'y n a b   qol,  o 'y n a b   qol,  mayli,  men 

ularga  aytm aym an»  -   deb  o 'yladi  T anaboy  va  yilqilar- 

ning  biroz  chopib  yurishiga  erk  berishga  qaror  qildi. 

Mayli,  orqasidan  odam lar  quvib  kelishmaguncha,  G u l­

sari  o'z  uyidagidek  q uvnab  y ura  bersin.

-   H ayt-hayt-hayt!  -   deb  qichqirdi  Tanaboy,  uzan- 

giga  oyoq  tira b   va  sirtmoqni  havoda  o 'y n a tib   yilqilarni 

haydadi.

Biyalar  q u lunlarini  chaqirib  q o 'z g'alishdi,  b ay tallar 

o 'y n o q la b   chopib  ketishdi.  Shamol  u larning  yollarini 

o 'yna rdi.  K o 'k a tla r  bilan  qoplanayotgan  yer  quyosh  nuri 

ostida  yashnardi.  Gulsari  seskanib  tushdi,  so 'n g   qaddini 

rostlab  oldi-da,  gerdayib  chopib  ketdi.  U  u y u r  oldiga 

tu shib  oldi  va  yangi  a y g'irni  u y urda n  quvib  chiqardi- 

da,  orqaga  haydab  yubordi,  o'zi  b o 'lsa  pishqirib,  uyur 

oldida  o'zini  ko'z-ko'z  qilib  o 'y n o q lab ,  yilqilarning  goh 

u  yonboshiga,  goh  bu  yonboshiga  chopib  o 't a   boshladi. 

U y urning  hidi  -   biyalar  sutining  hidi,  d a sh t  shamolining 

hidi  uning  boshini  aylantirardi.  U stid a  b em a’ni  duxoba 

yostiqli  beso'naqay  egarning  borligi,  zildek  uzangilar- 

ning  biqinlariga  urilayotganligi  bilan  uning  ishi  y o 'q   edi. 

U  kecha  g u v u lla b  o 'ta y o tg a n   yuk  m ashinalaridan  hurkib, 

tum andagi  q ato r  ot  qoziqlarning  birida  s u v lu g 'in i  chay- 

nab  turganligini  unutgandi.  Keyin  esa  b a d b o 'y   aroqxona 

yonidagi  k o 'lm a k d a   tu rg an i  va  yangi  x o 'ja y in i  o'z  ul- 

fatlari  bilan  chiqqani,  ularning  hammasidan  b a d b o 'y   hid 

burqsib  taralganligini  ham  u n u tg an   edi.  Yangi  xo'jayini 

pishillab, 

kekira-kekira  unga  mingandi. 

Y o 'ld a   ular 

loy  kechishib,  bem a’ni  poyga  uyushtirganlarini,  yangi 

xo'jay in n i  qanday  surib  olib  ketganligini  va  u  egar  us­

tid a   beso'naqay  lo 'k illa b   borganligini,  keyin  esa  yuganni 

q a ttiq   to rtib ,  uning  boshiga  qamchi  tu sh ira   boshlaganini 

ham  hozir  u  u n u tg an   edi.

238

Hammasini  u n utgandi  saman  y o 'r g 'a , 

hammasini. 

U y u rn in g   hidi  -   biyalar  su tining  hidi,  q u lu n la r  hidi, 

d asht  sham olining  hidi  uning  boshini  aylan tira rd i...  Sa­

man  y o 'r g 'a   chopib  yurardi  -   orqasidan  quvib  kelayot- 

ganlarni  tasavvur  etm agani  holda  yelib-chopib  yurardi.

Tanaboy  yilqilarni 

avvalgi  joyiga  qay targ an   edi 

hamki,  ovuldan  ikki  otb o q ar  kelib  qoldi.  U la r  Gulsarini 

u yurda n  olib  ketishdi.

Lekin  k o 'p   o 'tm a y   G ulsari  yana  paydo  b o 'lib   qoldi. 

Bu  gal  n o 'x tasi  ham,  egari  ham  y o 'q   edi  uning.  U  bir 

am allab  yuganini  boshidan  chiqarib,  tu n d a   otxonadan 

qochgandi.  T anaboy  avval  kulib  yubordi,  s o 'n g   jim ib 

qoldi  va  o 'y la b   tu rib ,  y o 'r g 'a n in g   bo'y niga  sirtm oq 

tashladi,  o'zi  tu td i,  o'zi  jilovlab,  ovulga  yetak la b   ketdi. 

Q o 'sh n i  yaylovdagi  yosh  yilqiboqardan  y o 'r g 'a n i  orqa- 

dan  haydab  borishni  iltimos  qilmoqchi  bo 'ld i.  Yarim 

y o 'ld a   qochoq  y o 'r g 'a   ot  ketidan  kelayotgan  otboqar- 

larni  uchratdi.  Gulsarini  ularga  top sh ira  tu rib ,  Tanaboy 

h a tto   p o 'n g 'illa b   ham  qo'ydi:

-   Nima,  u  yoqda  nuqul  qo'lsizlar  to'planganm isizlar? 

Nahotki  raisning  otig a  tuzukroq  qaray  olmaysizlar... 

Q a ttiq ro q   b o g 'la n g la r  uni...

G ulsari  uchinchi  m arta  qochib  kelganida,  T anaboy­

ning  hazilakamiga  jah li  chiqmadi:

-   Nima  qilyapsan,  ahmoq!  Qaysi  jin  seni  bu  yoq­

qa  boshlab  kelyapti?  Ahmoqsan-da,  ahmoq! 

-   deb 

so'kinardi  u  sirtmoq  bilan  saman  y o 'r g 'a n in g   ketidan 

quvib.  Y ana  uni  qay tarib   olib  borib  berdi  va  ta g 'in  

otboqarlarni  koyidi.

Lekin  Gulsari  aqlli  bo'lishni  xayoliga  ham  keltir- 

masdi,  h a r  gal  q ulay  paytdan  foydalanib  qochib  kelardi. 

O tb o q a rla rn in g   ham  joniga  tegdi,  T anaboyning  ham...

...  O 's h a   kuni  Tanaboy  kech  yotdi  -   yaylovdan  kech 

qaytgan  edi.  H a r  ehtim olga  qarshi,  yilqilarni  o 'to v g a 

yaqin  haydab  keltirib  q o ‘ydi-da,  u xlab  qoldi,  uyqusi 

notinch  bo 'ld i. 

Kun 

bo'yi  charchagandi. 

Q a naqadir 

g 'a la ti  bir  tush  ko'rdi:  u  y ana  urushda  yuribdimishmi, 

yo  qayerdadir  qushxonadam i,  anglash  qiyin  emish... 

Hammayoq  qon,  qo 'llari  ham  yopishqoq  qon  emish. 

Tushga  kirgan  qon  yaxshilikka  bo'lm aydi,  deb  o'ylar-

239

mish  u  tushida.  Q o 'lla rin i  biron  yerda  yuvib  olmoqchi 

bo'larm ish.  Uni  b o 'lsa  itarib   tashlasharm ish,  mazax  qi­

lib  kulisharmish,  qah-qah  urisharm ish,  chinqirisharmish. 

Tanaboy  esa  ularning  kimligini  bilmasmish.  Bir  kishi 

unga:  «Tanaboy,  qo'lingni  qonga  yuvyapsan,  qonga.  Bu 

yerda  suv  y o'q,  Tanaboy,  bu  yerda  hammayoq  qon!  Ha- 

ha-ha,  ho-ho-ho,  hi-hi-hi!..»  -   deb  kularm ish...

-   Tanaboy,  Tanaboy!  -   deb  yelkasidan  silkirdi  xo­

tini.  -   T uring  o'rningizdan.

-   A,  nima?

-   Eshityapsizmi,  u yurda  bir  narsa  b o 'la y o tg a n g a  

o'xshaydi.  A yg'irla r  urishyapti.  Ehtim ol,  t a g 'i n   Gulsari 

qochib  kelgandir.

-   P adariga  l a ’n a t  uning!  Tinim  bermadi,  -   dedi 

Tanaboy  va  tezgina  kiyinib,  sirtm oqni  oldi  va  a lla q a n ­

day  to 's -to 'p o lo n   b o 'lay o tg an   pastq am lik k a  q a ra b   chopib 

ketdi.  Tong  yorishib  qolgandi.

Chopib  kelib  Gulsarini  ko'rdi.  Lekin  bunisi  nima? 

O yoqlariga  tem ir  kishanlar  solingan  y o 'r g 'a   hakkalab 

yurardi.  K ishanlar  jaranglardi,  u  g ir  aylanardi,  oyoq- 

larini  osmonga  k o 'ta ra rd i,  ingrardi,  kishnardi.  Manavi 

landavur  -   uyur  ayg'iri  b o 'lsa  uni  bekordan  bekorga 

tepib  tishla r  edi.

-   H ah,  berahm!  -   T anaboy  yeldek  uchib  borib,  lan- 

davurni  shunday  urdiki,  sirtm oqning  bandi  sinib  ketdi. 

H ay d ab   yubordi.  T anaboyning  ko'zlariga  yosh  keldi.  -  

Seni  nim a  qilishibdi-ya?  Kim  oyog'ingga  kishan  soldi-a? 

Nega  bu  yoqqa  sudralib  kelding,  b ad b a x t,  te n ta k ? ..