Toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi qadimgi dunyo falsafasida ontologik bilimlar

Konfusiyda tartib tushunchasi 
G‘arbiy Chjou sulolasi davridagi muayyan me’yorlar, munosabatlar, 
harakatlar, huquq va burchlarni ifodalovchi tartib tushunchasining (li) ilk 
ma’nosini Konfusiy namunaviy g‘oya sifatida tavsiya etadi. Uning fikricha, 
tartib insonning tabiatga, jumladan, kishilar o‘rtasidagi munosabatlarida 

---

namoyon bo‘ladigan umumiy orzudagi istak tufayli o‘rnatiladi. Tartib (li) tashqi 
xatti-harakatni, ya’ni etiketni ham o‘z ichiga oluvchi axloqiy tushuncha sifatida 
namoyon bo‘ladi. Tartibga asliy kelib chiqish jihatdan rioya etish burch 
majburiyatlarini maqsadga muvofiq ravishda bajarishga olib keladi. “Agar 
oliyjanob er (szyun szi) aniq ish tutuvchi va vaqtni bekorga sarflamaydigan 
bo‘lsa, basharti u boshqalarga nisbatan hurmat bilan muomala qiladigan va 
tartibga rioya etuvchi bo‘lsa, unda to‘rt dengiz orasida yashovchi kishilar unga 
birodar bo‘ladilar”. Tartib (li) xayrli ish (de) bilan to‘ldiriladi: “Szichan haqida 
gapirgan muallim, uning oliyjanob er kishiga taalluqli to‘rt xayrli ishini 
ta’kidlab o‘tgan. Xususiy xatti-harakatida u muloyim, xizmatda-aniq ish 
tutuvchi, insonparvar va odamlarga nisbatan adolatli”. Konfusiy fikricha, o‘z 
vazifalarini ana shunday tartibga binoan bajarish zaruriy ravishda 
odamgarchilikning (jen) namoyon bo‘lishiga olib keladi. Odamgarchilik – 
insonga nisbatan qo‘yiladigan barcha talablarning asosidir. Insonning yashash 
tarzi shunchalik ijtimoiydirki, u uni boshqarib turuvchi quyidagilarsiz yashay 
olmaydi: a) o‘zing nimaga erishmoqchi bo‘lsang, boshqalarga ham shunga 
erishishga yordam ber; b) o‘zing xohlamagan narsani, boshqalarga ham ravo 
ko‘rma. 
Odamlar oilaviy sharoitga bog‘lik ravishda, keyin esa, ijtimoiy holatlarga 
nisbatan 
bir-birlaridan 
farqlanadilar. 
Oilaviy 
otasolorlik 
(patriarxal) 
munosabatlaridan Konfusiy o‘g‘illik va birodarlik oliijanobligi (syao ti) asosiy 
qoidasini keltirib chiqaradi. Ijtimoiy munosabatlarga oilaviy munosabatlar 
tengdirlar. Fuqaroning hokimga, boshliqning o‘z qo‘l ostidagi xizmatchiga 
bo‘lgan munosabati o‘g‘ilning otaga va ukaning akaga bo‘lgan munosabati 
kabidir. Xizmat yuzasidan boshliqqa nisbatan bo‘lgan muomala tartibiga rioya 
etish uchun Konfusiy adolatlilik va ijrochilikning asosiy qoidalarini (i) ishlab 
chiqdi. Adolatlilik va ijrochilik haqiqatni borliq sifatida tushunishga bog‘liq 
bo‘lmaganligi tufayli, Konfusiy bu masala bilan maxsus shug‘ullanmaydi. Inson 
tartib va uning holati taqozo etgandek, xatti-harakat etmog‘i lozim. To‘g‘ri 
ijrochilik xatti-harakati – bu shunday odobki, unda tartib va odamgarchilikka 
qatiy ravishda rioya qilinadi, negaki, “oliyjanob er qaysi narsa yaxshi 
ijrochilikka kirishini, xuddi kichik lavozimdagi odamlar nima foydaligini 
bilganidek, uning farqiga boradilar”.
Konfusiy aqidasicha, ma’lumotli kishilarning yo‘li (dao) shunday bo‘lib, 
ular axloqiy kuchga (de) egadirlar va shuning uchun ham jamiyatni boshqarish 
ularga ishonib topshirilishi kerak.