Toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi qadimgi dunyo falsafasida ontologik bilimlar

Maktablar haqidagi yozma manbalarda ontoligik masalalar 
Ushbu o‘nlik maktablariga asoslangan manbalarini eramizdan avval 3-2 
asrlarning ensiklopedik yodgorliklari bo‘lgan Lyuy shi chunsyu ( janob Lyu 
yaning bahor va kuzi) va Xuaynan szi (Xuaynanlik o‘qituvchining asari)da 
kuzatish mumkin. Ularning birinchisida (2 – bob, 5-7) “Osmon ostining o‘nta 
atoqli arboblari ro‘yxati kiritilgan: 1) yon berishni ko‘plarga o‘rnak qilib 
ko‘rsatuvchi Lao Szi, 2) insonparvarlikni ulug‘lovchi Konfusiy, 3) 
“mo‘’tadillik”ni ifodalovchi Modi, 4) ”soflik”ni ulug‘lovchi Guan in, 5) 
“borliq”ni ulug‘lovchi Le Szi, 6) “tenglik”ni maqtovchi Tyan-pyan, 7) “egoizm 
- xudbinlik”ni sharaflovchi Yan Chju, 8)”kuch”ni ko‘klarga ko‘taruvchi Sun 
bin, 9)” Oldinga intilish”ni qo‘llovchi Van byao, 10) “ergashish”ni ulug‘lovchi 
Er lyan. Ushbu to‘plamda Konfusiychilik, Moizm va Daosizmning xilma-xil 
ko‘rinishlardagi bilan birga so‘nggi uchinchi o‘rinda I ven chji matni bilan 
bog‘liq “harbiy maktab” o‘z ifodasini topgan. Xuaynan szi asarining 
umumlashtiruvchi yakuniy – 21 bobi tarkibida falsafa maktablarining vujudga 
kelishi ijtimoiy - tarixiy shart – sharoitlari to‘g‘risidagi g‘oyalar keltirilgan 
bo‘lib, ular quydagi tartibda ko‘rsatilgan. 1) konfusiychilik. 2) Moizm. 3) Daoni 

---

Legizm bilan uyg‘unlashtirgan Guan szi ta’limoti (er.av 4-3 asrlar). 4) 
konfusiychilikni daosizm bilan uyg‘unlashtirilgan va sezilarli ravishda Yan-szi 
chun syu ( o‘qituvchi Yan bahori va kuzi) ifodalangan Yan-szi ta’limoti. 5) 
Vertikal va gorizontal (siyosiy ittifoqlar) haqidagi ta’limot. 6) Shen Boxayning 
“jazolar va ismlar” (sin min) haqidagi ta’limoti; 7) Shan yan (Gun Sunyan)ning 
(er av 4 asr) qonunlar to‘g‘risidagi ta’limoti; 8) Daosizm bilan sug‘orilgan Lao 
szi va Xuaynanszi ta’limoti; mazkur bobning boshida Loa-szi va Chjuanszi 
ta’limoti ajratib ko‘rsatilgan, 2 bobda esa, Yan Chju ( Modi, Shen Boxay, Gun 
Sunyan ta’limoti bilan birga to‘rtlikni tashkil etuvchi) ko‘rsatilgan bo‘lib, yaxlit 
xolda I ven chji turlanishi bilan o‘zaro munosabatda o‘nta (10) bo‘lingan 
to‘plamni tashkil etib, xususan, “vetikal va gorizontal (siyosiy ittifoqlar)” 
maktabiga xos belgi va falsafa maktablarining kelib chiqishi tarixiy voqelikni 
umumiy bog‘lash orqali aloqadorligi ko‘rsatib berilgan.
O‘zlarini “Xan”lar deb atagan xitoy imperiyasi etnonimi bo‘lib kelgan, 
markazlashgan Xan imperiyasi shakllanishi davrida yaratilgan “Lyu sin – ban 
gu” nazariyasi an’anaviy fanda mumtozlik mavqeiga ega bo‘ldi. Keyinchalik, 
butun xitoy tarixi mobaynida unga ishlov berish davom etib, uning keyingi 
rivojida Chjan Syuchen (1738-1801) va Chjan Binlin (1890-1936)lar alohida 
xissa qo‘shdilar. 
Bu ta’limot XX asr Xitoy falsafasida Xu Shi tomonidan qattiq tanqid 
qilinishi bilan birga oltita asosiy maktabni nafaqat turli kasb, balki turli xildagi 
shaxslar va turmush tarzi vakllari yaratgan degan xulosaga kelgan Fen Yulan 
tomonidan qo‘llab quvvatlandi va rivojlantirildi. Maktablar haqida ma’lumot 
beruvchi bu to‘plamlarning uzoq muddat mavjud bo‘lib kelganligi o‘sha davr 
maktablarining jamiyat haqidagi g‘oyaviy qarashlari xususida yetarlicha 
ma’lumotlarga ega bo‘lish imkoniyatlarini beradi.