Toshkent moliya instituti “byudjet xisobi va davlat jamg’armalari” fakulteti
Qishloq xo’jalik tarmoqlarini investitsiyalarni jalb etish
Download 0.67 Mb. Pdf ko'rish
|
qishloq xojaligi tarmoqlarini rivojlanishida investitsiyalarni jalb etishning zamonaviy yonalishlari
|
3.2. Qishloq xo’jalik tarmoqlarini investitsiyalarni jalb etish
istiqbollari
Iqtisodiy taraqqiyotning jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, agrar tarmoqning jadal o’sishi mamlakatda umumiy iqtisodiyotning o’sishi uchun asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun olis istiqbolda mamlakatimizning butun iqtisodiyoti barqaror va uzluksiz rivojlanishi uchun makroiqtisodiy ko’rsatkichlar muvozanatida qishloq xo’jaligining o’rni alohida ahamiyatga ega. Tadqiqotning oldingi boblarida amalga oshirilgan tahlillarning natijalariga asoslangan holda, mamlakatimizda qishloq xo’jaligini investitsiyalash amaliyotini takomillashtirishga qaratilgan quyidagi fikrlarni taklif etdik: 1. Azotli o’g’it ishlab chiqaruvchi korxonalarning texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish maqsadida ularga imtiyozli kreditlar va soliq imtiyozlari berishni joriy etish lozim; ikkinchidan azotli o’g’itlarni tovar fyucherslari orqali sotish yo’li bilan ular bahosining barqarorlik darajasini saqlab qolish lozim. O’zbekiston Respublikasida katta miqdorda azotli o’g’itlar ishlab chiqariladi va uni Eron, Pokiston, Tojikiston, Afg’onistonga eksport qilamiz. Global iqtisodiy inqiroz natijasida azotli o’g’itlarga bo’lgan talab kamaydi. Bu esa, ularning jahon bahosining pasayishiga olib keldi.
46
2. Tijorat banklari tomonidan qishloq xo’jaligi korxonalariga berilgan investitsion kreditlarning ta’minoti sifatida ijara huquqidan foydalanish mexanizmini yaratish lozim. Hozirga qadar respublikamizda ijara huquqidan investitsion kreditlarning ta’minoti sifatida foydalanish mexanizmi ishlab chiqilmagan. Buning natijasida qishloq xo’jaliklari erga ijara huquqidan foydalanib investitsion kreditlar olish imkoniyatiga ega bo’lmayapdilar. Ayniqsa, paxta tolasining jahon bahosi pasayib ketgan hozirgi sharoitda ijara huquqidan ta’minot ob’ekti sifatida foydalanish qishloq xo’jaligiga berilgan investitsion kreditlar hajmini sezilarli darajada oshirish imkonini bergan bo’lar edi. 3. Qishloq xo’jaliklari va qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning xorijiy investitsiyalar va kreditlar bo’yicha to’lov yukining og’irlashib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida: birinchidan, milliy valyutaning devalvatsiya jarayonini to’xtatish lozim; ikkinchidan, jalb etilayotgan xalqaro kreditlarning imkon qadar katta qismini belgilangan foiz stavkalarida olinishi ta’minlash lozim. 4. Fermer xo’jaliklarining pul oqimiga salbiy ta’sir qiluvchi omillarni bartaraf etish maqsadida tabiiy monopoliyalar mahsulotlari va xizmatlari baholarining oqilona darajasini ta’minlash choralarini ko’rish lozim. 5. Ma’lumki, fermer xo’jaligini moliyalashtirishda byudjet mablag’lari asosiy moliyaviy resurs hisoblanadi. Byudjet mablag’larini O’zbekiston sharoitida to’g’ri taqsimlashda 2 xil ilmiy yondashuv tavsiya qilinadi: 1 – usul. Barcha sub’ektlar uchun ishlab chiqarish sharoitlariga bog’liq bo’lmagan holda qishloq xo’jalik ekin maydonining har gektariga bir xil yagona so’mmada moliyalashtirish. Ushbu yondoshuv usuli barcha ishlab chiqaruvchilarni psixoligik va ijtimoiy jihatdan bir xil mavqeda ushlab turadi. Iqtisodiy jihatdan yaxshi va tabiiy – iqtisodiy sharoitlari qoniqarli aspektlar uchun bu ijobiy holat hisoblansa, yomon ishlab chiqarish sharoitlariga ega bo’lganlar uchun salbiy holatdir. Mazkur etishmovchilikni to’g’rilash uchun
47
ishlab chiqarishning eng yomon shart sharoitlarini investitsiyalashda asos qilib olish kerak. 2 – usulning asosida ishlab chiqarish sharoitlarining oqsoqlanib qolayotgan jihatlarini hisobga olib yondoshishi turadi. Bu usul qishloq xo’jalik sub’ektlari uchun afzal hisoblanadi. Chunki qo’shimcha xarajatlar bilan bog’lik muammolarni bartaraf etish imkoniyati tug’iladi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini boshqarishda istiqbollarni belgilashning 3 ta yo’nalishi mavjud: Inertsion stsenariy – bu oxirgi yillarda qishloq xo’jaligida kuzatilgan o’sish sur’atlariga xosdir. Masalan, qishloq xo’jaligida asosiy kapitalga sarflangan investitsiyalar qiymati oshib borgani xolda, jami investitsiyalarga nisbatan tarmoqqa sarflanayotgan ulush pasayish tendentsiyasiga ega. Bunday stsenariy iqtisodiyotni modernizatsiyalash bosqichida salbiy holat deb baholanadi. Mazkur rivojlanish usuli ishlab chiqarishni va innovatsion jarayonlarni sust darajada investitsiyalash bilan izohlanadi. Fermer xo’jaligi ishlab chiqarishida bu usul orqali davlatning fermer siyosati yordamida qishloq xo’jaligini inqiroz holatiga tushib qolishdan saqlash mumkin, biroq jadal taraqqiy ettirib bo’lmaydi. Nisbatan qoniqarli ikkinchi dastur bu innovatsion rivojlanish stsenariysi bo’lib, u ishlab chiqarishni sifatli iqtisodiy o’sishini ta’minlashga mo’ljallangandir. Ushbu yo’lda maqsadga faqatgina davlatning respublika va mahalliy miqyosda kuchli va faol fermer siyosat olib borishi orqali etib borish mumkin.
Innovatsion rivojlanish yo’li ASMning texnologik, boshqaruv, iqtisodiy va ijtimoiy jabhalarida innovatsion omillarni tezlik bilan o’zlashtirib olishni talab etadi. U hududlarda qishloq xo’jalik mahsuloti ishlab chiqarishning intensiv o’sishini iste’molning ratsional normasi darajasigacha ta’minlashi lozim. Rivojlanishning mazkur usuli tarmoq ishlab chiqarishini ham ishlab chiqarish jihatdan, ham tashkiliy nuqtai nazardan yuqori sur’atlar bilan yangilanib borishiga asoslanadi. Asoslanishning natijasi ishlab chiqarish mehnat
48
unumdorligining o’sishi, barqarorlashishi va fond qaytimining ko’payishiga olib keladi. Tezkor iqtisodiy o’sishning bu usuliga o’tish oson kechmaydi. Lekin shu yul orqali hukumat dasturida ko’zda tutilgan qishloq xo’jaligining rivojlanish ko’rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati mavjud. Yuqoridagi usulga bog’lik holda, uchinchi bir yo’l faol iqtisodiy o’sish stsenariysini amalda qo’llash tavsiya qilinadi, ya’ni qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini bosqichma-bosqich rivojlantirish usuli. Bunda chorvachilik tarmog’ini tezkor rivojlantirishga e’tibor qaratish kerak. Rivojlanishning mazkur usuli mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini ishlab chiqarish quvvatlarini yangilab borish asosida to’xtovsiz oshirib borishni hamda mahalliy bozorlardan oziq – ovqat va qishloq xo’jalik mahsulotlari xom – ashyolarining infrastrukturasini yaratishni ko’zda tutadi. Hozirgi vaqtda faol iqtisodiy o’sish stsenariysi ichki zahiralardan kelib chiqqan holda qishloq xo’jaligida bozor mexanizmi bilan davlat boshqaruvi mexanizmi o’rtasidagi munosabatni muvofiqlashtirib turishi kerak. Rivojlangan industrial mamlakatlarning kichik biznes sub’ektlarini mikrokreditlash amaliyotining tajribalarini o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, tijorat banklarining iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida faoliyat ko’rsatayotgan kichik biznes sub’ektlarini kreditlashdan manfaatdorligini oshirishning muhim zaruriy shart –sharoitlaridan biri davlat tomonidan ularga berilgan kreditlar bo’yicha kredit riskini kamaytirishni moliyaviy qo’llab – quvvatlanishi hisoblanadi. Germaniya, Avstriya, Frantsiya kabi rivojlangan davlatlarda tijorat banklari tomonidan qishloq xo’jalik korxonalariga berilgan kreditlarning foiz stavkalarining ma’lum qismi, ko’pchilik hollarda 50 foizi Davlat byudjetining mablag’lari hisobidan subsidiyalashtiriladi. Buning natijasida, birinchidan, tijorat bankining berilgan kreditlar bo’yicha foiz to’lovlarini o’z vaqtida va to’liq undirish imkoniyati oshadi; ikkinchidan, kreditning asosiy qarz so’mmasini undirish ehtimoli ham oshadi, chunki foiz stavkasi berilgan kreditning bahosi hisoblanadi. Shu sababli, uning darajasi qanchalik yuqori 49
bo’lsa, kreditning qaytmaslik ehtimoli ham shuncha yuqori bo’ladi. Demak, davlat byudjetining mablag’lari hisobidan tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida faoliyat ko’rsatayotgan kichik biznes sub’ektlariga berilgan mikrokreditlarning foiz stavkasini subsidiyalashtirilishi mazkur korxonalarning kreditni qaytarish imkoniyatini oshiradi.
50
XULOSA
Malakaviy bitiruv ishini bajarish jarayonida quyidagi ilmiy xulosalar shakllantirildi: 1. Investitsiya – qishloq xo’jaligida faoliyat yuritadigan barcha toifadagi xo’jaliklarga pul, shuningdek, mulkiy yoki nomulkiy huquqlar ko’rinishida foyda va ijtimoiy samara olishni ko’zlab investor tomonidan sarmoyalashdir. Investitsiya mohiyatini aks ettiruvchi ushbu ta’rifga binoan, investitsiyalar qishloq xo’jaligining barcha tarmoqlariga, xususan, qishloq xo’jaligiga ishlab chiqarish vositalari va mineral o’g’itlar, kimyoviy vositalar etkazib beradigan sanoat korxonalari; qishloq xo’jaligining o’zidagi qishloq va dehqon xo’jaliklari, agrofirmalar hamda qishloq xo’jaligining boshqa tarmoq bo’g’inlari; qishloq xo’jaligidagi mahsulotlarni qayta ishlashdan sotishgacha vazifalarni bajaruvchi korxonalar; qishloq infratuzilmasiga xizmat qiluvchi tarmoq korxonalariga kiritilib, ularning iqtisodiy barqaror faoliyat yuritishini ta’minlab, mamlakat YaIMni o’sishiga xizmat qiladi. 2. Taraqqiy etgan mamlakatlarda daromadlarni qayta taqsimlash orqali qishloq xo’jaligining investitsiya jamg’armasini tashkil etuvchi daromadlarning minimal darajasini ta’minlash maqsadida davlat baho siyosati orqali qishloqlar daromadining barqarorligini qo’llab – quvvatlaydi. 3. Taraqqiy etgan mamlakatlarda qishloq xo’jaligini davlat tomonidan boshqarish siyosati o’z ichiga qishloq xo’jaligidagi ipoteka kreditlarining qaytarilmaslik xatarini ta’minoti bo’lgan qimmatbaho qog’ozlarning jozibadorligini oshirish, qishloq xo’jaligiga institutsional investorlarning uzoq muddatli qo’yilmalarini kiritish, ipoteka kreditlari bilan ta’minlangan qimmatbaho qog’ozlar muomalasining mexanizmi, qishloq xo’jaligidagi ipoteka qog’ozlarini emissiya qilish va sotish vositasida ish olib boruvchi birlamchi kreditorlarni qayta moliyalash kabi muhim tadbirlarni o’z ichiga oladi. 4. Qishloq xo’jaligini investitsiyalash xususidagi nazariy qarashlarda asosiy e’tibor tijorat banklarining qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarini
51
kreditlashdan manfaatdorligini oshirishga xizmat qiluvchi zaruriy shart- sharoitlarni yaratish, davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtiruvchilarga Fond mablag’lari hisobidan beriladigan kreditlarning kreditlarga bo’lgan real talabga mos kelishini ta’minlash, qishloq xo’jaligini investitsiyalash jarayonini davlat tomonidan moliyaviy qo’llab- quvvatlash masalalariga qaratilgan. 5. 2012 yilda qishloq xo’jaligi xo’jaligisiga jalb etilgan xorijiy investitsiyalarning jami xorijiy investitsiyalardagi salmog’ining o’sish tendentsiyasi kuzatildi va ushbu holat qishloq xo’jaligi texnikalarini lizing asosida xarid qilish hajmining katta ekanligi bilan izohlanadi. 6. O’zbekiston Respublikasida YaIM ning asosiy qismi qishloq xo’jaligida yaratilsada, ushbu xo’jaligiga investitsiyalarning jami investitsiyalardagi salmog’i juda past. Bu esa, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining investitsion talablarini qondirilmayotganligidan dalolat beradi. Ayni vaqtda, Agrobank tomonidan berilgan lizing kreditlarining qishloq xo’jaliklariga berilgan brutto kreditlarning hajmidagi salmog’i past darajada qoldi va ushbu holat banklarning ularning investitsion faoliyatini lizing asosida moliyalashtirish jarayonida yuqori mavqeiga ega emasligidan dalolat beradi, banklar tomonidan qishloq xo’jaliklariga berilgan lizing kreditlarining o’sish sur’atini brutto kreditlarning o’sish sur’atlaridan orqada qolganligi bilan izohlanadi. Shuningdek, mazkur davrda lizing kreditlarining qishloq xo’jaliklariga berilgan brutto kreditlarning hajmidagi salmog’i past darajada qolgan bo’lib, banklarning ularning investitsion faoliyatini lizing asosida moliyalashtirish jarayonida yuqori mavqeiga ega emasligidan dalolat beradi. 7. Agrobank tomonidan qishloq xo’jalik korxonalariga berilgan kreditlarning ta’minoti tarkibida asosiy o’rinni mashina va uskunalarning garov ta’minoti egallaydi. Buning sababi ushbu garov ob’ektlari nisbatan yuqori darajadagi likvidlilik xususiyatiga ega ekanligi hisoblanadi. Ammo bo’lg’usi hosil, sug’urta polisi kabi muhim kredit ta’minoti ob’ektlarining mavjud
52
emasligi qishloq xo’jalik korxonalarini kreditlash hajmini oshirishga to’sqinlik qiladi.
Tijorat banklari tomonidan qishloq xo’jaligi korxonalariga berilgan investitsion kreditlarning ta’minoti sifatida ijara huquqidan foydalanish mexanizmini yaratish lozim. Qishloq xo’jaliklari va qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning xorijiy investitsiyalar va kreditlar bo’yicha to’lov yukining og’irlashib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida: - birinchidan, milliy valyutaning jarayonini kamaytirish lozim; -ikkinchidan, jalb etilayotgan xalqaro kreditlarning imkon qadar katta qismini belgilangan foiz stavkalarida olinishi ta’minlash lozim. Qishloq
xo’jaligini moliyalashtirish maqsadiga yo’naltiradigan mablag’larni to’g’ri taqsimlash bo’yicha 2 xil ilmiy yondashuv tavsiya qilindi: 1 – yondashuv. Barcha sub’ektlar uchun ishlab chiqarish sharoitlariga bog’liq bo’lmagan holda qishloq xo’jalik ekin maydonining har gektariga bir xil yagona so’mmada moliyalashtirish. 2 – yondashuvda ishlab chiqarish sharoitlarining yomonlashib borayotgan jihatlari hisobga olinadi. Mazkur yondashuv qishloq xo’jalik sub’ektlari uchun afzal hisoblanadi. Chunki bunda qo’shimcha xarajatlar bilan bog’liq bo’lgan muammolarni bartaraf etish imkoniyati tug’iladi. Respublikamizda qishloq xo’jaligini investitsiyalash amaliyotini takomillashtirishga qaratilgan quyidagi ilmiy takliflar va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqdik: Investitsiya siyosatida malakali kadrlar bilan ta’minlash borasida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim: iqtisodiy, texnik va qurilish xo’jaligilari bo’yicha oliy ta’lim muassasalarida investitsiya – innovatsiya faoliyatlari bo’yicha mutaxassislar tayyorlashni kengaytirish; investitsiya loyixalari va dasturlari bo’yicha buyurtmachilar, rahbarlar va menedjerlarni maqsadli tayyorlash; 53
qishloq xo’jaligidagi investitsiya loyixalari bo’yicha sheriklar topish va biznes rejalarni to’ldirish maqsadida etakchi mahalliy va xorijiy korxonalarda xo’jalik rahbarlarining malakalarini oshirish; investitsiya biznesi uslubiyoti va amaliyoti masalalari bo’yicha Internetdan foydalangan holda masofaviy o’qishlarni tashkillashtirish. Respublika mintaqalarida qishloq xo’jaligiga kirib keladigan investitsiyalar ko’lamini kengaytirish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim: Amaldagi soliq tizimini takomillashtirish orqali ishlab chiqarishni rag’batlantirish va soliq qonunchiligini soddalashtirish, er solig’ini qishloq xo’jaligida erning sifati yomonlashganda, ya’ni bonitet balli pasayganda soliq stavkasini ham mos ravishda kamaytirish kerak. Jismoniy shaxslar daromadidan to’lanadigan soliqni ikki bosqichli tarzda amalga oshirish tavsiya qilinadi Qonunda belgilangan bankrotlik mexanizmining amaliyotda ishlashiga erishish, ya’ni past rentabelli, nochor, zarar ko’rib ishlayotgan qishloq xo’jalik korxonalarini batamom tugatish va ular negizida dehkon va qishloq xo’jaliklarini tuzish, qishloq xo’jaligidagi shunday korxonalarni investorlarga nol qiymat bilan taqdim etish; Depozit va omonatlar foiz stavkalarini oshirish orqali aholi va korxonalarning bo’sh mablag’larini investitsiyalash, qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilariga xizmat ko’rsatuvchi banklarda maxsus omonat turlarini joriy kilish orqali ularning mablag’larini keng miqyosda omonatga jalb etish; MDH mamlakatlarida tovar, kapital va ishchi kuchi erkin harakat qila oladigan bozorni shakllantirish; Xorijiy investorlar bilan tuzilgan shartnomalarning ishonchliligini ta’minlovchi huquqiy bazani rivojlantirish; Mintaqalarda investitsiya siyosati bilan shug’ullanuvchi (biznes, savdo tashkilotlari, universitetlar, texnologik transfertlar markazlari, ijtimoiy – 54
innovatsion fondlar, banklar) barcha sub’ektlarni birlashtiruvchi innovatsion markazni yaratish lozim. Download 0.67 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|