Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

1-bob. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda xo'jalik sub'ektlarida pul 

oqimlarini boshqarishning ahamiyati va uning hisobi hamda hisobotining 

uslubiy asoslari 

1.1 Xo'jalik sub'ektlarida pul oqimlarini boshqarishning ahamiyati va 

vazifalari 

  

Jahon  global  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozidan  olingan  tajribalar,  tabora 

rivojlanayotgan  innavatsion  yangliklarga  asoslangan  iqtisodiy  munosabatlar 

hamda ularning tendentsiyasi shu holatni yana bir bor tasdiqladiki har qanday 

xo' ali  sub'e tida pul mablag’laridan samarali foydalanish faoliyatda bar aror 

rivojlanishini  ta'minlovchi  asosiy  omillaridan  biri  ekan.  Chunki,  sub'ektlar 

faoliyatining  uzluksiz  davom  etishini  ta'minlash  uchun  zarur  ishlab  chiqarish 

zaxiralari  va  zamonaviy  mehnat  vositalari  sotib  olish,  mehnatga  haq  to'lash, 

soliqlarni  hamda  davlat  byudjetidan  tashqari  fondlar  uchun  to'lovlarni  o'z 

vaqtida  amalga  oshirish,  innavatsion  yangiliklarni  yaratishga  va  joriy  qilishga 

sarflar,  texnologiyalar sotib olish uchun, moliya bozorida faol ishtirok etish va 

shu kabi zarur ehtiyojlarga doimo etarli pul mablaglari talab qilinadi. Sub'ektlar 

ixtiyoridagi  pul  mablaglarini  yuqorida  ko'rsatilgan  maqsadlarga  sarflashda 

iqtisodiy   ihatdan  manfaatli  va  te amli  bo'lgan  hamda  mablag’lardan  maqbul 

foydalanish  imkonini  berish  mumkin  bo'lgan  yo'nalishlarni  birinchi  navbatda 

hisobga oladilar. Bundan tashqari pul mablaglarini xo'jalikka jalb qilishda ham 

eng  kam  vaqt  talab  qiladigan  kirimlarni,  doimo  takror  sodir  bo'ladigan 

ishonchli tushumlar turini hamda hajmini oshirib borishlahri kerak. Demak, pul 

mablag’lari ilmiy asosda boshqarilishi kerak bo'lgan eng muhqim ob'ektlardan 

biri  hisoblanadi.  Bunda,  boshqaruvchilar  uchun  pul  mablaglari  to'qrisidagi 

ma'lumotlar  o'ta  zarur  bo'ladi.  Mazkur  vazifa  hisob  tizimi  vositasida 

shakllantiriladi  va  tizimlashtiriladi.  Bu  esa  xo'jalikdagi  pul  mablaglarini 

boshqarish  hisob  tizimi  vositasida  amalga  oshirilishi  zaruratini  keltirib 

chiqaradi. Demak, hisob tizimi bu borada muhim dastak hisoblanadi. 

---

 

 

9 

 

 

Ta'kidlash  kerakki,  iqtisodiyot  rivojlanishining  barcha  davrlarida 

xo'jaliklarning pul mablaglari alohida ahamiyatga ega bo'lgan va ularni isobga 

olish  tartibi  o'sha  davrdagi  itisodiyotning  rivojlanishi  talablaridan  kelib 

 hiqqan. Chun i, har qanday bosqi hda I’qtisodiyotning rivo lanishi u yo i bu 

modeliga amal qilgan va uning ajralmas qismi sifatida esa buxgalteriya hisobi 

ishtirok etgan.  

 

Bozor  munosabatlarining  turini  ko'payishi,  doirasini  kengayishi, 

 huqurlashishi, mura  ablashuvi va boshqa shu  abilar pul mablag’lar hamda 

ularning 

hisobini 

uslubiy 

asoslari, 

ularning 

harakatini 

ifodalovchi 

ko'rsatkichlarning  sifat  jihatidan  o'zgarishini  talab  qilmokda.  Shuning  uchun 

ham pul mablag’lari va ularning hisobini tartibga soluv hi me'yoriy hu  atlarni 

davr talablari asosida ko'rib chikishni talab qildi. Shu asosda Respublikamizda 

pul mablag’lari va ularning hisobini tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlar oxirgi 

yillarda davr talablaridan kelib chiqqan xolda ishlab chiqildi.  

 

Ayniqsa  so'nggi  yillar  ichida  respublikamiz  xo'jalik  sub'ektlarida 

buxgalteriya  hisobini  yuritish  uslubiyatida,  uning  tashkil  qilinishida  qator 

o'zgarishlar  sodir  bo'ldi.  Bundan  tashqari  buxgalteriya  hisobotini  tuzish 

uslubiyatida  va  hisobot  shakllarida  ham  bir  qancha  o'zgarishlar  yuz  berdi. 

Debitorlik  va  kreditorlik  qarzlari  holatiga,  iqtisodiy-moliyaviy  holatiga,  pul 

mablag’lari hara atiga e'tibor kuchaytirildi. 

 

So'nggi  yillarda  sub'ektlarda  pul  mablaglari  harakatini  maqbul  ravishda 

tashkil  etish  va  yuritish  qat'iy  talab  etilmoqda.  Bu  esa,  boshqaruv 

samaradoligiga to'g’ridan-to'g’ri i obiy ta'sir etmoqda. Chun i, pul mablag’ari - 

erkin iqtisodiyotda  muhim iqtisodiy vosita hisoblanadi. Pul mablag’lari ishlab 

chiqarishning  takrorlanishiga  xizmat  qiladi,  iqtisodiy  o'sishga  ko'maklashadi, 

pul sha lidagi mablag’lar bozor orqali resursga aylanadi, resurslar ishtiro ida 

tovarlar yaratiladi, tovarlar sotilib yana pul olinadi.  

---

 

 

10 

 

 

Demak,  pul  hamma  tovarlar  uchun  umumiy  ekvivalent  rolini  o'ynovchi 

maxsus  tovardir.

4

  Shu  bilan  birga  pul  umumko'pchilik  tomonidan  tan  olingan 

va davlat tomonidan qonuniylashtirilgan bo'lishi kerak. 

 

Pul  mablag’lari  esa   assadagi  naqd  pul  va  talab  qilib  olinadigan 

depozitlar, shuningdek bankning hisob-kitob, valyuta va boshqa schyotlaridagi 

mablag’laridan iborat bo'ladi. 

 

Pul ekvivalentlari - ma'lum pul mablag’iga tez va oson almashtiriladigan 

hamda  qiymatidagi  o'zgarishlar  tufayli  biroz  xatari  bo'lgan  qisqa  muddatli, 

yuqori likvidli investitsiyalardir (moliyaviy qo'yilmalar). 

 

Pul  oqimlari  -  pul  mablaglari  hamda  ular  ekvivalentlarining  oqimi 

(tushumi) va chiqimi (sarflanishi, chiqishi)dan iborat.

5

 

 Pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobot  -  hisobot  davrida  pul  mablag’i  oqimlarini 

batafsil  o'rsatuv hi  o'rsat i hlar yig’indisidir. 

 

Innavatsion munosabatlarga asoslangan davrda xo'jalik sub'ektlarida pul 

mablag’larini  uzatish, ro'yxatga olish, to'g’ri va o'z vaqtida hisob-kitob qilish, 

ular bo'yi ha hisobotlar tayyorlashning o'zi etarli emas. To'g’ri bu  arayon va 

tartib zarur. Faqat uni hisob-kitob maqsadi uchungina amalga oshirish kutilgan 

nati alarni  bermaydi.  Bizning  qarashimiz  bo'yi ha  pul  mablag’lariga  tegishli 

har  bir  ma'lumot  va  axborot  ularni  samarali  boshqarishga  qaratilgan  bo'lishi 

kerak.  Yani,  kerakli  joyga,  etarli  miqdorda,  o'z  vaqtida  hamda  foydali  tarzda 

sarflanishini hamda o'simi bilan uzluksiz qaytishini ta'minlash kerak. 

 

Korxonalarda  pul  mablag’lari  oqimini  boshqarish   arayonlari  bo'yicha 

quyidagi  fikrimizni  aytib  o'tamiz.  Pul  oqimini  boshqarish  o'z  ichiga  pul 

mablag’lari  muomalasining  hisob-kitob  vaqtini,  pul  oqimining  tahlilini,  pul 

mablag’larini bashorat qilishni, pul mablag’larini maqbul dara asini aniqlashni, 

pul  mablag’lari  byud etini  tuzish  va  boshqalarni  qamrab  olishi   era .  Pul 

oqimini  boshqarish  korxonani  moliyaviy  menejeri  faoliyatining  eng  muhim 

yo'nalishlaridan biridir.  

                                                           

4

 

T.Jorayev “Iqtisodiyot nazaryasi, Toshkent “Fan va texnalogiyalar” nashiryoti  2003yil 

 32 bet 

 

5

 

Amaldagi BHMS

 

---

 

 

11 

 

 

Pul  mablag’laridan  samarali  foydalanishni  tash il  qilish   o'p   ihatdan 

korxonalarda  pul  mablaglari  harakatini  maqbul  boshqarishni  tashkil  qilish  va 

ular ustidan nazoratni yaxshilashga bog’liq. Pul mablag’lari nazoratini tashkil 

etishning  asosiy  elementlaridan  biri  bo'lib  esa  korxonalarning  hisob-kitob 

schyoti hisoblanadi.  

 

Pul  oqimlarini  boshqarish  yuzasidan  vujudga  keladigan  yana  boshqa 

muammolarni  hal  qilish  maksadida  aksariyat  rivojlangan  davlatlarda  1990 

yillargacha "Firmaning moliyaviy holatiga o'zgarishlar haqidagi hisobot" shakli 

amal qilib keldi. 

 

Ushbu  hisobot  shakli  xam  firmaning  pul  mablag’larini  harakatini  etarli 

darajada ifodalab bera olmadi. Natijada, 1987 yilning noyabrida "Buxgalteriya 

standartlari  bo'yi ha   engash"  (HASV)  yuqorida  ta' idlangan  «Firmaning 

moliyaviy  holatidagi  o'zgarishlar  haqidagi  hisobot»  sha lini  yangi  hisobot 

sha liga,  ya'ni  «Pul  mablag’larinig  hara ati  to'grisidagi  hisobot»ga 

almashtirish xaqidagi qaror qilindi. 

 

Mamlakatimiz  mustaqillikka  erishgandan  so'ng  barcha  sohalar  singari 

buxgalteriya hisobini ham xalqaro standartlar darajasiga olib chiqishga harakat 

kilib  kelinmokda.  Bugungi  kunda  BHMS  va  AMS  milliy  standarlari  qabul 

kilindi.  Ular  xalqaro  talablarga  yaqinlashtirilganligi  bilan  ham  afzal  jihatlarga 

ega. 

 

Shu  bilan  birga  milliy  buxgalteriya  hisobida  bir  qator  yangi  moliyaviy 

hisobot  shakllari  amal  qila  boshladi.  Bulardan  biri  O'zbekiston  Respublikasi 

Moliya  vazirligining  1997  yil  15  yanvardagi  №5-sonli  buyrug’i  bilan 

tasdiqlangan  «Pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobot»  sha lidir.  Ushbu  hisobot 

korxonaning  joriy,  investitsion  va  moliyaviy  faoliyati  bo'yicha  pul 

mablag’larining ma'lum hisobot davriga bo'lgan holatini, xamda ushbu davrda 

pul  mablag’larining  o'zgarishini  tushuntirib  beradi.  Maz ur  hisobot  sha li 

Moliya  vazirligining  2002  yil  27-dekabrdagi  140-sonli  buyrug’i  bilan  yangi 

tahrirda,  bir  qator  o'zgartirishlar  kiritilgan  holda  qayta  tasdiqlandi  va  kuchga 

 iritildi.  Bugungi   unda   orxona  pul  mablag’lari  oqimini  boshqarishda  "Pul 

---

 

 

12 

 

oqimlari to'g’risida"gi hisobot asosiy manba bo'lib hisoblanadi. Pul mablag’lari 

oqimini  to'g’ri  va  oqilona  boshqarish   orxonani  to'lov  qobiliyatining 

yaxshilanishiga olib keladi. 

 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barqarorligi ko'p 

 ihatdan ularning to'lov qobiliyatiga bog’liqdir. 

 

Ma'lumki,  to'lov  qobiliyatining  mazmuni  eng  avvalo  bo'sh  pul 

mablag’larining  mav udligi  bilan  tavsiflanadi.  Chun i  pul  mablag’lari  eng 

yuqori  likvidlikka  ega  bo'lgan  aktivlar  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham 

 orxonalarda  mav ud  bulgan  bo'sh  pul  mablag’laridan  samarali  foydalanish 

uchun  ularni  aylanmaga  kiritish  alohida  ahamiyatga  ega.  Umuman, 

 orxonalarning pul mablag’larining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 

Korxonalarning  bankdagi  hisoblashish  scheti  va  valyuta  schetlarida 

saqlanayotgan  pul  mablag’lari  mamla atimiz  iqtisodiyotining  poydevorini 

mustahkamlashga  xizmat  qiladi.  Chunki  ular  banklarni  aktiv  operatsiyalarini 

jonlantirilishini  ta'minlaydi,  milliy  va  chet  el  valyutalarining  ishlab  chiqarish 

jarayonidagi  aylanishini  tezlashtiradi  va  u  bunda  birdaniga  ikkita  muhim 

vazifani bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb 

qilish  yuli  bilan  pulning  aylanishini  va  milliy  valyuta  hisobiga  yaratilayotgan 

yalpi  ichki  mahsulotni    o'sishini  ta'minlaydi.  Ikkinchidan  esa,  korxonaning 

hisoblashish va valyuta s hetlari pul mablag’larini ishlab  hiqarish  arayoniga 

jalb qilganligi uchun bank o'z mijozlariga ham ma'lum miqdorda hak to'laydi. 

 

Shunday  kilib,  pulning  birinchi  vazifasi  mamlakat  iqtisodiyotini 

rivojlantirishga  xizmat  qilsa,  ikkinchi  vazifasi  esa  korxonalarga  ma'lum 

miqdorda daromad keltiradi. 

 

Pul  to'lov  vazifasini  ham  bajaradi.  Bunda  pul  korxona  mol 

yuboruvchilar, pudratchilar va boshqa xizmat ko'rsatuvchi xo'jalik sub'ektlariga 

va  davlat  byudjeti  va  byudjetdan  tashqari  fondlarga  bo'lgan  qarz 

majburiyatlarini bajaradi. 

 

Pul  mablag’larining  saqlanishi  va  ularning  to'g’ri  foydalanish 

javobgarligi  korxona  rahbari  va  buxgalteriga  yuklatiladi.  Ular  kassa  va  bank 

---

 

 

13 

 

muammolari  qoidalariga  rioya  qilishi  va  ularni  belgilangan  qat'iy  tartibda 

to'g’ri rasmiylashtirishlari zarur. Ishlab  hiqarish  arayoni uzlu siz bo'lganligi 

u hun  orxona mablag’lari bir vaqtning o'zida aylanishning bar ha bosqi hida 

bo'lishi  mum in,  bunda  pul  mablag’lari   orxona  iqtisodiyotida  alohida 

ahamiyatga  ega.  Chunki  ishlab  chiqarish  jarayonining  barcha  bosqichlari 

ta'minot,  ishlab  chiqarish  va  sotish  bosqichlarida  pul  mablaglari  u  yoki  bu 

miqdorda  sarflanadi. Shuning  uchun  ham  korxonada  doimo  ma'lum  miqdorda 

pul mablag’larini bo'lishi taqozo etiladi.  

 

Pul  mablag’larining   orxona  iqtisodiyotida  tutgan  o'rni  uning  asosiy 

vazifalarini  bajarish  uchun  buxgalteriya  hisobi  boshqaruv  apparatini  tegishli 

ma'lumotlar  to'plami  bilan  ta'minlanishi  zarur.  Buning  uchun  esa  pul 

mablag’lari hisobining oldida quyidagi asosiy vazifalar turadi:  

• 

korxonaning  pul  mablag’larini  samarali  boshqarish  uchun  zarur 

ma'lumotlar bilan ta'minlash; 

• 

to'lov  va  hisob-kitoblarni  pul  muomalalarini  tartibga  soluvchi  me'yoriy 

hujjatlarda  ko'rsatilgan  tartiblarga  rioya  qilgan  xolda  o'z  vaqtida  amalga 

oshirish; 

• 

hisob registrlarida pul mablag’larini naqdligi va harakatlarini o'z vaqtida 

aks ettirish; 

• 

pul  mablag’larining  belgilangan  maqsadlarga  sarflanishi,  smeta  va 

limitlarga amal qilishini nazorat qilish; 

• 

pul  mablag’larining  inventarizatsiyasini  belgilangan  muddatlarda 

o'tkazishini  ta'minlash  va  o'zaro  hisob-kitoblar,  muddati  o'tgan  debitorlik  va 

kreditorlik karzlarini to'lanishini nazorat qilish; 

• 

kassadagi,  hisoblashish,  valyuta  va  bankdagi  boshka  schetlarda 

saqlanayotgan pul mablag’larining saqlanishining nazoratini ta'minlash; 

• 

pul  resurslarining  harakat  oqimini  prognozlash  va  maqbullashtirish 

buyicha tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilish. 

 

Ushbu  masalalarning  muvaffaqiyatli  bajarilishi  korxonaning  pul 

mablag’laridan  samarali  foydalanishni  ta'minlov hi  boshqaruv  qarorlarini 

---

 

 

14 

 

qabul  qilish  imkoniyatini  yaratadi.  Albatta,  yuqoridagi  vazifalarni  bajarish 

u hun  pul  mablag’larining  buxgalteriya  hisobini  to'g’ri  tash il   ilish  zarur 

bo'ladi.  Buning  uchun  esa  korxonalarda  mavjud  mablag'arni  turkumlash 

alohida ahamiyatga egadir. 

 

Korxona  pul  mablag’larining   aysi  maqsadlarga  sarflanishi  byicha 

guruhlash  aloida  ahamiyatga  ega.  Chun i  pul  mablag’larini  qayqsi 

maqsadlarga 

qanday 

summalarda 

sarflash 

korxona 

iqtisodiyotining 

rivojlanishiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. 

 

Shuningde   amaldagi  moliyaviy  hisobotda  pul  oqimlari  to'g’risida 

maxsus hisobot shakli mavjud bo'lib unda pul oqimlari operatsion investitsiya 

va  moliyaviy  faoliyat  buyi ha  guruhlanishi  ma buriy  qilib  qo’yilgan.  Ushbu 

hisobot  sha li   orxonalarning  pul  mablag’larining  qaysi  maqsadlarga 

sarflanishi to'g’risida ma'lumot beradi. 

1-jadval