Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

Peterburg fonologiya maktabida fonema nazariyasi
Peterburg fonologik maktabining asoschisi Boduen de Kurtenening 
shogirdi L.V.SHcherbadir. U Boduen de Kurtenening fonema so'z va 
morfemalami farqlovchi belgi ekanligi haqidagi ta'limotini rivojlantirdi. 
L.V.SHcherba "Sifat va miqdor nuqtai nazaridan rus unlilari" (1912) 
asarida fonemaga bergan ta'rifidayoq psixologizmdan holi bo'lmasa ham, 
ammo unda fonemaning funktsional tomoniga e'tibor sezilib turadi. Uning 
fikricha, fonema so'zning fonetik sostavini buzmagan holda ajralishi 
mumkin 
bo'lgan, 
so'zning 
farqlash va ma'no tasaw uri 
bilan 
assotsiatsiyalanish imkoniyatiga ega bo'lgan ma'lum bir tilning umumiy 
tovush tasavvuridir.
L.V.SHcherba keyinchalik fonemaning funktsional tomoniga, ya'ni 
ma'no farqlash xususiyatiga asosiy e'tiborini qaratdi va psixologik 
talqindan xalos bo'ldi. Jumladan, "Frantsuz tili foietikasi" asarida 
fonemaga sof funktsional tomondan so'z va uning shakllarini farqlash 
uchun xizmat qiladigan tovushlar tipi sifatida yondashadi. U fonemani 
ajratish uchun tovushning artikulyatsion-akustik xususiyati emas, balki 
ma'no farqlash xususiyati muhim belgi ekanligini ta'kidlaydi. Masalan, 
so'roq yuklamasi bo'lgan a? Turlicha akustik-artikulyatsion xususiyatga 
ega bo'lishi (baland, past, cho'ziq yoki tez va boshqa) mumkin. Ammo 
lingvistik nuqtai nazardan ular bir yuklama, bir tovush tipidir. Shunday 
qilib, akustik-artikulyatsion jihatdan turlicha tovushlar bir umumiy belgisi 
bilan boshqa shunday tovush tiplaridan ajralib turadi. L.Shcherba fikricha, 
ana shunda umumiy belgi uning ma'no farqlash xususiyati orqali ajratildi.
50

---

Natijada har bir tilning barcha fonemalari qarama-qarshiliklari sistemasini 
hosil 
qiladi. 
Ko'rinib 
turibdiki, 
L.V.Shcherbaning 
fonologiya 
kontseptsiyasida fonemaning so'z yoki morfemalaming ma'nosini farqlash 
uchun xizmat qiladigan farqlovchi belgisi asosiy o'rin egallaydi.
L.V.Shcherba fonologik nazariyasining ikkinchi eng muhim 
tomoni fonema ottenkalari haqidagi ta'limotdir. Uning fikricha, umumiy 
(fonema)ning talaffuz qilingan real ko'rinishlari ottenkalardir. Boshqacha 
qilib aytganda, nutqdagi real talaffuz qilinuvchi tovushlar ottenka 
hisoblanadi. Demak, fonema va uning ottenkalari o’rtasidagi munosabat 
ikki bosqich muiosabatidir: abstrakt bosqich (fonema), konkret bosqich 
(ottenka).
L.V.Shcherba ottenkalami ham tasnif qiladi. Fonemaning 
ottenkalari ichida bittasi turli sabablarga ko'ra shu fonema uchun tipik 
bo'ladi. Alohida talaffuz qilingan ottenka ana shunday tipik ottenka 
hisoblanadi va faqat shu ottenka real nutqiy element sifatida tilga olinadi. 
Boshqa ottenkalar esa tipik ottenkaga nisbatan turlicha talaffuz qilinadi.
Ulami o'rganish uchun esa maxsus "eshitish ko'nikmasi" kerak 
bo'ladi. Masalan, o'zbek tilidagi i fonemasi til orqa tovushlardai keyin 
kelib (qil, g'ir-g'ir), til orqa i holida, lab unlilardan keyin kelib (tugil), u 
holida, birinchi bo'g'inda kelib (biroq , sira), bilinar-bilinmas talaffuz 
qilinadi. Ammo bu ottenkalar bir "i" fonemasining ma'lum sharoitga 
muvofiqlashgan 
turli 
vakillaridir. 
Boshqa ottenkalar akustik va 
artikulyatsion tomondan tubdan farq qilishi mumkin. Bu vaqtda ulami 
birlashtirib turadigan belgi nima? Bu belgini L. V. SHcherba bir sharoitda 
biri o'mida ikkinchisi kelolmaslik belgisi hisoblaydi. Bu belgi Amerika 
tilshunosligi maktabida qo'shimcha distributsiya deb yuritiladi. Masalan, 
yuqorida keltirilgan qil, g'ir-g'ir, biroq , sira kabi so'zlar tarkibidagi "i"
51

---

fonemasining vakillari o'rnida boshqasini qo'llash mumkin bo'lsa, ular 
boshqa-boshqa fonemaning vakillari hisoblamadi. Masalan, qil, qo'l, kul, 
qol kal, kel va boshqalar. Bulardan dastlabki to'rttasida unlilar biri o'rnida 
ikkinchisi kelib, ma'no farqlash funktsiyasini bajarsa, keyingi ikkitasi 
qo'shimcha distributsiya munosabatidagi unli ma'nosiz tovush birikmasini 
xosil qilyapti. Ma'nosiz tovush birikmasida ham "e" boshqa barcha 
unlilarga va "a" boshqa barcha unlilarga qarama-qarshi ko'yilganligi uchun 
mustaqil fonema hisoblanadi. Agar qil so'zi tarkibidagi "i" ning fonetik 
sharoitini o'zgartirsak: yo birinchi undoshni, yoki oxirgi undoshni 
boshqasiga almashtirsak (bil, til, sil, chil, xil, qil, shil; qis, qish, qir, qiz va 
boshqalar), akustik -artikulyatsion tomondan turli sifatga ega bo'lsa ham, 
ammo bir i fonemasining vakillari sifatida "eshitiladi".
SHunday qilib, fonema-bu, bir tomondan, barcha ottenkalaming 
umumlashmasi, ikkinchi tomondan, har qaysisi konkret hollarda shu 
fonemaning vakili hisoblanadi. Fonema ottenkalari bir-biriga qarama-qarshi 
qo'yiladi. Ottenkalar gruppasi (fonema) esa boshqa ottenkalar gruppasi 
(fonema)ga qarama-qarshi qo'yiladi. Natijada L.V.SHcherba fonemani 
kiskacha qilib "konkret vaziyatda ottenkalar sifatida namoyon bo'ladigan 
umumlashmadir", deb izohlaydi.
YUqorida ta'kidlanganidek, fonema qarama-qarshi qo'yish asosida 
aniklanadi. Qarama-qarshi munosabatda bo'luvchi ikki minimal birlik 
qarama-qarshi a'zolar hisoblanadi. o'zaro qarama-qarshi munosabatda 
bo'lgan fonemalar bir qator belgalarga ega bo'lib, shu belgilardan bittasi 
qarama-qarshi munosabatga kiruvchi fonemalaming biri uchun farqlovchi 
(differentsial), boshqalari farqlamaydigan (nodifferentsial yoki irrelevant) 
belgi hisoblanadi. Masalan, o'zbek tilidagi T undoshi til oldilik, 
jarangsizlik, portlovchilik, burun tovushi emaslik, lablashmaganlik kabi
52

---

belgilarga ega bo'lib, bulardagi dastlabki uch belgisi farqlovchi, keyingi 
ikki belgisi farqlovchi bo'lmagan belgilar hisoblanadi. CHunki, o'zbek 
tilida T tovushi o'mida shu keyingi ikki belgaga ko'ra oppozitsiyaga 
kirishadigan undosh qo'llanilmaydi.
Tilning barcha fonemalari ma'lum farqlovchi belgilarga ko'ra 
guruhlanadi va shu tilning fonemalari sistemasinish tashkil etadigan 
korrelyativ qatorlami hosil qiladi. Masalan, o'zbek tilida ovozning ishtirok 
etish-etmaslishga ko'ra jarangli va jarangsiz undoshlar korrelyativ 
qatorlami xosil qiladi. Masalan, p-b, t-d, s-z, k-g, q-g', ch-j va boshqalar. 
SHu bilan birga korrelyativ qatomi xosil etmaydigan alohida qarama-qarshi 
qo'yish, ya'ni ajratilgan oppozitsiya ham uchrashi mumkin. Masalan, 
o'zbek tilida "x", "h" undoshlarining jarangli - jarangsizlikka ko'ra 
korrelyativ qatori yo'q. CHunki ulaming jarangli ziddi yo'q.