Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

95

---

boqqa; tikkan, uqqan, tekkani, chiqqani, tikkach, oqqach, ко kkacha, 
qishloqqacha, 
tekkuncha, 
boqquncha
va boshq). Ammo bunday 
xususiyatlar barcha affikslar uchun xos emas. Xususan, jo'nalishdai boshqa 
kelishik formalari palaxal allomorflarga ega amas. egalik, ko'plik affikslari 
ham old va orqa qator variaitlariga ega emas.
Bir qator yasovchi affikslarda xam palagal variantlilik kuzitilishi 
mumkin. Masalan, -ik (kichik) -iq (-qiliq). -ki (tepki, kechki), - qi (qichitqi), 
-kir(o'tkir, keskir), -qir (topqir, chopqif).
-kich (-zich) (suzgich, bilgich, ko'rsatkich), -qich (bosqich, 
qisqich),
k- (elak, bezak), q-(sanoq, taroq) va boshqalar.
Ayrim ikki bo'g'inli so'zlar tarkibida labial garmoniyaning ham 
qoldig'i uchraydi: Masalan: ulug', buyuk, ulush, кип, kuz, uchqkun, 
turg'un, guvur-guvur, yugur, bug'u, tuyg и
 va boshq.
Biroq singarmonizmning bu ikki ko'rinishi ham hozirgi o'zbek tili 
uchun qadimgi konuniyatning ichi holos.
O'zbek tilining ayrim tevalarida masalan, Namangan shevasida 
singarmonizmning boshqacha ko'rinishi, affikslaming o'zak fonetik 
xususiyatiga moslashishi emas, balki o'zak unlilarning affiks unlilari 
harakgeriga moslashishi, ya'ni oldiga qarab moslashish emas, orqaga 
moslashish kuzatiladi.
Bunday moslik umlaut hisoblanadi. Umlaut uyg'ur tili va hozirgi 
o'zbek tilining Namangan va Paxtaobod shevasiga xosdir. Umlautning uch 
ko'rinishi -palatal, labial, lingvial turlari mavjud. Birinchi turda birinchi 
bo'g'inning orqa qator keng unlisi keyingi bo'g'inidagi tor lablanmagan 
unli ta'sirida old qator unliga aylanadi. Masalane, Namangan shevasida 
tosh "tosh", teshi" toshi". Ikkinchi turida birinchi bo'g'inning keng 
lablanmagan unlisi keyingi bo'g'inning lablangan unli laming ta'sirida
96

---

lablashadi. Masalan, paxta-obod shevasida tumur "temir", qo'shiq "qoshiq” 
va boshq.
Uchinchi turida og'izning ochilishi darajasi o'zgaradi. Keyingi 
bo'g'inning tor i unlisi ta'sirida birinchi bo'g'inning old qator keng unlisi 
o'rta keng unliga aylanadi. Masalan, uyg'ur tilida kesish (kasish); u, u 
ta'sirida, о, о unlilari ham torayishi mumkin. Masalan mushuk-moshuk, 
chonqur-chunqur dialekt.
Umlaut barcha turkiy tillarda ma'lum darajada uchraydi. Umlaut 
singarmonizmga teskari proportsional bo'lib, turkiy tillarda nisbatan 
keyingi 
xodisadir. 
Ayrim tilshunoslaming fikriga ko'ra, umlaut 
assimilyatsiyaning keng rivojlanishi va o'ziga xos urgu zaminida vujudga 
kelgan. E. D. Polivanovning fikricha, umlautning kelib chiqishi 
singramonizmning kuchsizlanishi bilan bog'liq.
A.M.Herbak esa assimmilyatsiya jarayoni yo'nalishining o'zgaruvi 
natijasida xosil bo'lgan bo'lishi kerak, deydi. Bunga morfologik 
elementlaming unifikatsiyasi qulay imkoniyat yaratgan.
Savol va topshiriqlar
1. Singarmonizm nima va uning qanday turlari bor?
2. Turkiy tillardagi singarmonizm hodisasi haqida I. A. Boduen de 
Kurtene, N. S. Trubetskoy va A. Reformatskiylar qanday fikr yuritadi? 
Ulami sharxlab bering.
3. Singarmonizmning asosiy funktsiyasi nima?
4. Singarmonizm bilan urg'uning funktsional tengligi va ularning 
o'zaro munosabati haqida gapiring.
5. Singarmonizmning morfonologiyaga qanday aloqasi bor?
6. Umlaut nima va uning singarmonizm bilan munosabati qanday?
97

---

Adabiyotlar:
1. Mirzaqulov M. Grammatika o'qitishning lingvistik asoslari. - 
Toshkent: «O'qituvchi» 1994.
2. O’zbek filologiyasinig dolzarb masalalari. Respublika ilmiy 
nazariy anjumani materiallari. Namangan. 2006 yil.
3. Trubetskoy N. S. Osnovi fonologii М., 1960
4. Polivanov E.D. Prichini proisxojdeniya umlauta. Sbomik 
Turkestanskogo vostochnogo instituta v chest prof, A.E. 
SHmidta, 1923.
5. Reformatskiy A.A. Ierarxiya fonologicheskix edinits i 
yavleniya singarmonizma, "Issledovaniya po fopologii" kitobi. 
1996.
6. Herbak A, M. Sravnitelnaya tyurkskix yazikov. L., 1970
6. Djunusbekov A. Singarmonizm v kazaxkom yazikeyu. Alma- 
Ata, 1980
7. Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov. 
Fonetika. М., 1984
8. CHerkasskiy M.A.Tyurskiy vokalizm i singarmonizm. М .,1965
9. Atamirzaeva S. Zvukovoy sostav namanganskogo govora 
uzbekskogo yazika AKD., 1963
10. Atamirzaeva S. Eksperimentalpo-fopeticheskoe issledovanie 
namanganskogo govora uzbekskogo yazika; Tashkont, 1974
98

---