Њзбекистон республикаси адлия вазирлиги

Inyure sessio. qadim zamonlardan boshlab mansipatsiya bilan birga, “inyure sessio” (in iurecessic) deb atalgan usul ham qo’llanib kelgan. Bu ko’p variantli soxta sud jarayoni bo’lgan. Bunda nizolashuvchi tomonlar pretorga murojaat etganlar. Pretor ashyoning taqdirini hal qilib, bittasiga hukm chiqargan va hujjat ham bergan. Shu bilan janjal hal bo’lgan. Pretor buning uchun tarafkashlardan biri – xaridor talablarini, gaplarini eshitgan, agar u sukut qilsa, buni da’vogar so’zlarini tasdiqlash deb hisoblangan va qaror chiqargan.

Bu marosim, ashyoga egalik huquqini birovga o’tkazishdan tashqari, boshqa munosabatlar, masalan, merosdan voz kechish, qulni ozod qilish, servitutni boshlash yoki tugallash kabilar munosabati bilan ham qo’llanilgan.

Mansipatsiyadan farqli o’laroq, bu usul qo’ldan-qo’lga rasmiy an’anaviy yo’l bilan o’tgan barcha narsalarga nisbatan qo’llanilgan. Bunda gap pretorlar emas, balki kviritlar mulkchiligini aniqlash ustida boradi.

An’ana. Rimda mansipatsiyasiz bir qo’ldan ikkinchisiga o’tadigan ashyolar ham ko’p bo’lgan. Ularning o’tishi hozirgidek oddiy an’ana yo’li bilan bo’lavergan. Juda ko’p yuridik faktlar – shartnomalar, qarz berishlar, narsalarga egalik qilishlar va boshqalar an’ana asosida amalga oshirilgan. An’anada birov olgan narsani shu ondayoq unga topshirishi shart emasligi bu usulning kengroq tarqalishi sabablaridan biri bo’lgan va tovar aylanishini osonlashtirgan. An’ananing asosiy talablaridan biri buyum narxini aniqlash bo’lgan, ammo shunda ham uning pulini birdan va shu ondayoq emas, balki oz-ozdan to’lab borish mumkin bo’lgan. Bu an’ananing qayerdan kelib chiqqanligi noma’lum: ehtimol, u Gretsiyadan yoki Misrdan kelgandir. An’ana usuli bora-bora mansipatsiyani siqib chiqargan, juda oz narsalargina mansipatsiya qilinishi lozim bo’lgan. Ashyolarga egalik huquqi faqat an’anaviy usulga tayanib hujjatlashtiriladigan bo’lgan. Yustinian kodifikatsiyasida faqat an’ana tan olingan.

Pretor mulki. Yuqorida ko’rib chiqilgan, ikki usul bilan qo’ldan qo’lga o’tgan narsalar kviritlar mulki bo’lgan. An’ana bir qancha vaqtgacha kviritlar va pretorlar huquqi chegarasida bo’lgan, keyinchalik u pretorlar mulkchiligi tarafiga yon bosgan va, shunday qilib, pretorlar huquqini ifoda etadigan bo’lgan. Hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi bilan mansipatsiya yoki inyure usullarini qo’llash mushkullashgan, savdoda vakil yuborish keng qo’llana boshlagan. Agar orada kelishmovchilik chiqsa yoki buyum egasi g’irromlik qilib, janjal chiqarsa, uni sud hal qilgan. Sudda yutib chiqqan xaridor narsa egasi bo’lgan. Ammo mulk kvirit yoki sivil mulki emas, balki pretor (bonitar) mulki hisoblangan.

Vaqti kelib sivil huquqi da’vosiga aldov haqidagi eksepsiya qarshi qo’yiladigan bo’lgan. Mashhur eksepsiya dol (exeptio doli)da: “Agar da’voda yolg’on, aldov borligi ma’lum bo’lib qolsa, uni rad etish uchun shuning o’zi kifoya, boshqa narsa kerak emas”, – deyilgan.

Pretorlar shu yo’llar bilan savdo-sotiq va, umuman, munosabatlarning insofli va adolatli bo’lishiga erishganlar. Shunday qilib, pretor eksepsiyasi, ya’ni faktga asoslangan e’tiroz vujudga keladiki, u da’voning huquqiy asosini ham barbod etishi mumkin bo’lgan.

Ancha vaqtgacha bu usullar parallel ravishda ishlatib kelingan. Bu ahvolining uzoq davom etolmasligi ochiq ma’lum bo’lib qolganda, pretor Publitsian edikti paydo bo’lgan (mil. av. 70 y.) va da’vo ham uning nomi bilan ataladigan bo’lgan.

Ushbu orqali bonitar mulk egasi (mulkdor) vindikatsion da’vo qilish huquqiga ega bo’lgan.