Faza-1 Bİtum qurğusunun tiKİNTİSİ VƏ İSTİsmari üZRƏ Əmtq

Proqnoz-
laşdırma 
Qiymət-
ləndirmə 
Yumşaltma/ 
Gücləndirmə 
Qalıq 
Təsirlər 
Təklif  olunanın 
edilməsi 
nəticəsində  nə 
baş verə bilər?
 
Bu  mühümdürmü 
(əhəmiyyətlidirmi)? 
Bununla  bağlı  nə 
etmək olar? 
Hələ 
də 
əhəmiyyətli  təsir 
varmı? 
Artıq  qatılmış 
idarəetmə 
tədbirlərinin 
təsdiqlənməsi 
Bunu 
həll 
etməyə  kömək 
etmək 
üçün 
Maraqlı 
Tərəflərlə 
məsləhətləşmə 
Həlləri  işləyib 
hazırlamaq 
üçün  maraqlı 
tərəflərlə 
və 
Layihənin 
mühəndisləri 
ilə 
qarşılıqlı 
əlaqə 
Bəzi  təsirlər 
üçün 
ardıcıllığın 
təkrar 
olunması 
lazım 
ola 
bilər 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
19 

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 

  Dəyişikliyin təbiəti – hansı ehtiyatlar/qəbuledicilərə və necə təsir olunur; 

  Təsirə  məruz  qalan  sahənin  miqyası  və  məkan  uzunluğu  və  ya  təsirə  məruz  qalan 
əhalinin/icmanın hissəsi; 

  Təsir müddəti və zaman ölçüsü; və 

  Təsirin növü, məsələn, birbaşa, dolayısı ilə. 
•
 
Həssaslıq:  Qəbuledicinin  həssaslıq  dərəcəsi  qəbuledicilərin  müəyyən  stress  yaradıcısının 
mövcudluğuna qarşı dayanıqlı olmasına əsaslanır. Həssaslığa həmçinin “qavrama qabiliyyəti” kimi 
də baxmaq olar. Həssaslıq eyni olmur. 
Hadisənin amplitudu və həssaslığı cüzidən yüksəyə qədər qiymətləndirilə bilər və Cədvəl 2.1-də bu terminlərin 
standart  təyinləri  verilmişdir.  Lakin,  hadisənin  standart  təyindən  alınan  amplitud  və  həssaslığının  dəqiq 
təyini hər bir texniki fənn üçün nəzərdə tutulmuş və müvafiq olaraq, 7-ci Fəsildə verilmişdir. 
Cədvəl 2.1  Təsirlərin Əhəmiyyətinin Müəyyənləşdirilməsi 
Proqnozlaşdırılan Təsirlərin Əhəmiyyəti (dərəcəsi) 
Son dərəcə 
kəskin (4) 
Məqbul  limit  və  standartları  aşır,  yüksək  və  ya  orta  qiymətə  təsir  edən  yüksək 
amplitudlu/ həssaslıq ehtiyatları/ qəbuledicilər və ya yüksək qiymətə təsir edən orta 
amplitudlu/ həssaslıq ehtiyatları/ qəbuledicilər. 
Yüksək (3) 
Standartların daxilində geniş kateqoriya, lakin yüksək qiymətə təsir edən aşağı və 
orta  amplitudlu  təsir/  həssaslıq  ehtiyatları/  qəbuledicilər  və  ya  orta  həssaslıq 
ehtiyatları/ qəbuledicilərə təsir edən yüksək amplitudlu. 
Orta (2) 
Aşağı amplitudlu təsirlər, standartlar daxilində, və/və ya aşağı və ya orta qiymətlə 
bağlı/  həssaslıq  ehtiyatları/  qəbuledicilər,  və  ya  aşağı  qiymətə  təsir  edən  orta 
amplitudlu təsirlər/ həssaslıq ehtiyatları/ qəbuledicilər. 
Aşağı (1) 
Təsirlər ekoloji və sosial/sosial-iqtisadi dəyişikliklərin fonundan/təbii səviyyəsindən 
ayırd edilə bilinmir. 
 
Hadisənin amplitudu və qəbuledicinin həssaslığına əsasən tam əhəmiyyət Şəkil 2.3-də verilən matrisdən 
istifadə edilməklə tapıla bilər. 
 
Şəkil 2.3 
Təsirlərin Səviyyəsi və Əhəmiyyəti
2
 
2
Environmental  Impact  Assessment  Handbook:  A  Practical  Guide  for  Planners,  Developers  and 
Communities [B. Carroll (Author), Trevor Turpin (Author). 2009 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
20 
                                                      

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 
2.5.2  Yumşaldılma və qalıq təsirlər 
Təsirlərin  qiymətləndirilməsi  prosesi  Layihə  üzrə  qərarların,  onların  ətraf mühitə  və  cəmiyyətə  mümkün 
təsirləri  barədə  tam  biliklərə  malik  olmaqla  qəbul  edilməsinə  əmin  olmaq  üçün  hazırlanmışdır.  ƏMTQ 
prosesi əslində layihənin hazırlanması və planlaşdırılmasına daxil edilmiş mövcud idarəetmə tədbirlərini 
nəzərə alır. Əhəmiyyətli təsiri yumşaltmaq üzrə istənilən əlavə idarəetmə (nəzarət) tədbirləri yumşaltma 
tədbirləri  kimi  başa  düşülür.  ƏMTQ  prosesinə  əhəmiyyətli  təsirlərin  harada  meydana  çıxa  bilməsinin 
müəyyənləşdirilməsi və Layihə qrupu  ilə birlikdə həmin təsirlərin məqbul hesab  edilən səviyyəyə  qədər 
azaldılması üçün texniki və maliyyə cəhətdən əsaslandırılmış və rentabelli vasitələrin işlənib hazırlanması 
daxildir. 
Əhəmiyyətli  təsir  müəyyənləşdirildikdə,  yumşaldılma  üzrə  variantların  iyerarxiyası,  bir  qayda  olaraq, 
aşağıdakı kimi müəyyən olunmuşdur. 
•
  Mənbədə ləğv etmək – təsirin mənbəyini kənarlaşdırmaq; 
•
  Mənbədə zəiflətmək - təsirin mənbəyini azaltmaq; 
•
  Yumşaltma – mənbə ilə qəbuledici arasında təsiri azaltmaq; 
•
  Qəbuledicidə zəiflətmək - qəbuledicidə təsiri azaltmaq; 
•
  Əlac – zədələnməni baş verdikdən sonra təmir etmək; və 
•
  Əvəzini vermək / Yerini vermək – natura şəklində və ya eyni dəyərli fərqli ehtiyatla əvəz etmək. 
Əvəzini vermək / Yerini verməyə bir qayda olaraq, son vasitə kimi baxılır, lakin Yerli qanunvericiliyə əsasən 
tələb oluna bilər (bəzən hətta təsirin əhəmiyyətindən asılı olmayaraq). Lakin əvəzini vermək / yerini vermək 
təsiri  avtomatik  olaraq  “məqbul”  etmir  və  ya  iyerarxiyada  müzakirə  olunan  digər  yumşaldıcı  formaların 
nəzərdən keçirilməsinə ehtiyacın olmasını istisna etmir. 
Bütün təklif olunan yumşaldıcı tədbirlərin görülməsindən sonra qalacağı qabaqcadan gözlənilən təsirlərin 
səviyyəsinin (qalıq təsirlərin) qiymətləndirilməsi yerinə yetirilmişdir. Qabaqcadan gözlənilən təsirlərin təbiəti 
(əsas xüsusiyyətləri) təsvir olunmuş və onun əhəmiyyəti müvafiq standartlara və ya normativlərə əsasən 
müəyyən olunmuşdur. 
 
2.5.3  Planlaşdırılmamış hadisələrin əhəmiyyətinin müəyyənləşdirilməsi  
Planlaşdırılmamış hadisələrə ekoloji və sosial təsir göstərə biləcək bütün təsadüfi hadisələr daxildir. ƏMTQ-
ya elə mümkün olan təsirlər daxildir ki, onların əhəmiyyəti hadisənin növünə və hadisənin baş verdiyi yerə 
görə kəmiyyətcə qiymətləndirilə bilsin. 
 
2.5.4  Ümumi təsirlərin əhəmiyyətinin müəyyənləşdirilməsi 
Ümumi  təsirlər  Layihənin  istənilən  qalıq  təsirləri  (məsələn,  yumşaldılmadan  sonra)  və  ərazidə  digər 
fəaliyyətlərin və ya hadisələrin təsirləri arasında qarşılıqlı təsirlərin nəticəsində meydana çıxa bilər. Başqa 
sözlə,  məcmu  təsirlərin  qiymətləndirilməsi  H.Əliyev  adına  NEZ-nın  modernləşmə  layihəsi,  Bitum 
oksidləşdirici qurğunun tikintisi və istismarı layihəsinin kombinə olunmuş effektlərini ayrı-ayrılıqda və  ya 
birgə  (yəni  məcmu  şəkildə)  əhəmiyyətli  təsir  göstərə  biləcək  digər  layihələr  və  ya  fəaliyyətlərlə 
eyniləşdirəcək. 
Ümumi layihələrə dair daha ətraflı məlumatları Fəsil 7-də tapmaq olar. Ümumi təsirlərin qiymətləndirilməsi, 
ümumiyyətlə,  hazırkı  və  ya  gələcək  fəaliyyətlərə  əsaslanaraq,  ƏMTQ  qrupunun  rəyi  nəzərə  alınmaqla 
keyfiyyətcə yerinə yetirilir. 
 
2.5.5  Transsərhəd təsirlərin müəyyənləşdirilməsi 
Transsərhəd təsir beynəlxalq sərhədlərdən keçməklə ekoloji, sosial-iqtisadi və  mədəni irsə transsərhəd 
təsiri  kimi  təyin  olunur.  Təsirin  qiymətləndirilməsi  məqsədləri  üçün  Azərbaycanın  dövlət  sərhədləri 
transsərhəd təsirlərinin sərhəddini müəyyən edəcəkdir. 
Transsərhəd təsirlərinin mümkün olan əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan metodologiya 
bütün təsir növləri üçün istifadə olunanlarla eyni olacaqdır. 
 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
21 

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 
2.6  İdarəetmə və monitorinq 
Bu  ƏMTQ  hesabatına  Ətraf  Mühiti  İdarəetmə  Planı  (ƏMİP)  daxildir.  ƏMİP  yumşaldılma,  idarəetmə, 
monitorinq  və  institusional  tədbirlərinin  bütün  aspektlərini  Layihə  üzrə  idarəetmə  planının  çərçivəsinə 
inteqrasiya etməlidir (Fəsil 8). 
 
2.6.1  Ətraf mühiti idarəetmə planı (ƏMİP) 
Layihənin  hazırlanması  və  işləməsi  bu  hesabatın  8-ci  Fəslinə  daxil  edilmiş  ümumi  təsvir  çərçivəsinə 
əsaslanacaq  Ətraf  Mühiti  İdarəetmə  Planı  (ƏMİP)  ilə  dəstəklənəcəkdir.  ƏMTQ  və  ƏMİP  Sağlamlıq, 
Təhlükəsizlik, Sosial və Ekologiya planının bir hissəsini təşkil edəcəkdir ki, onun vasitəsilə Layihənin riskləri 
və təsirləri idarə ediləcəkdir. 
ƏMİP  idarəetmənin  əsas  alətidir,  onun  vasitəsilə  əksəriyyəti  ƏMTQ  prosesinin  bir  hissəsi  kimi  həyata 
keçirilmiş yumşaldılma və idarəetmə tədbirlərinin vəzifələri yerinə yetiriləcəkdir. ƏMİP-ə planlar və işlər, o 
cümlədən dövri nəzarət daxil olacaqdır ki, onlar Layihənin müəyyən olunmuş ekoloji və sosial risklərinin 
ünvanlanmasını və ekoloji və sosial fəaliyyət standartlarını əldə olunmasını təmin etmək üçün zəruridir. 
 
 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
22 

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 
FƏSİL
 
3
 
3  LAYİHƏNİN TƏSVİRİ 
 
3.1  Giriş 
Bitum  qurğusunun  tikintisi  layihəsi  “H.Əliyev  adına  NEZ-in  modernləşdirilməsi  layihəsi,  FAZA-1  Bitum 
qurğunun tikintisi və istismarı” layihəsinin bir hissəsi çərçivəsində həyata keçirilir. Bu qurğu bitum istehsalı 
üçün nəzərdə tutulmuşdur və aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 
•
  Xammalın saxlanılması bölməsi 
•
  Bituroks
©
 reaktor bölməsi 
•
  İstiliyin bərpası (Rekuperasiya) ilə çıxan qaz bölməsi 
•
  Qaynar yağ sistemi bölməsi 
•
  Məhsulun saxlanması bölməsi 
•
  Məhsulun doldurulması bölməsi 
İş Rejimi və Məhsuldarlıq 
Bituroks qurğusunun layihə üzrə məhsuldarlığı xammal üzrə 50 mt/s (metrik ton saat) təşkil edir. Xammal 
kimi vakuum qalığı istifadə olunur. Məhsulun layihə markası PEN40/60. 
İstehsal  qurğusu  sutkada  24  saat,  ildə  7920  iş  saatı  fasiləsiz  işləmək  üçün  layihələndirilir.  Məhsulun 
yüklənməsi  bölməsi  5  gün/həftə,  8  saat/gün  iş  rejiminə  və  1680  ton/gün  (210  ton/saat)  yükləmə 
məhsuldarlığına layihələndirilib. 
Xammalın Xüsusiyyətləri 
Bitum istehsalı üçün xammal kimi, qaynama sərhəddi 550ºC olan vakuum qalığı fraksiyası (Qudron) istifadə 
olunur və Vakuum Distillə qurğusundan gətirilir. 
Məhsulun Xüsusiyyətləri 
Avropa standartları EN12591 uyğun layihələndirilən PEN 40/60 markalı məhsula olan tələbləri əks etdirir. 
Cədvəl 3.1  Məhsulun xüsusiyyətləri 
Məhsulun xüsusiyyətləri – layihə markası 
Xüsusiyyətlər 
Ölçü vahidi 
Təcrübə 
Metodologiyası 
EN 40/60 
Peneterasiya 25°C 
0.1mm 
EN 1426 
40 - 60 
Yumşalma temperaturu 
°C 
EN 1427 
48 - 56 
Alışma temperaturu, açıq tigeldə 
müəyyənləşdirilib 
°C 
EN 22592 
≥ 230 
Həllolma 
% çəkiyə 
görə 
EN 12592 
≥ 99.0 
Peneterasiya indeksi 
- 
- 
-1,5-dən +0,7 
163°C-də bərkiməyə müqavimət 
Çəki itirmə 
% 
EN 12607-1 
≤0,5 
Qalıq peneterasiya 
% 
EN 1426 
≥ 50 
Yumşalma temperaturunun yüksəlməsi 
°C 
EN 1427 
≤ 9 
 
 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
23 

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 
3.2  Bituroks prosesi və işçi parametrlər 
3.2.1  Texnoloji parametrlər 
Qurğunun məhsuldarlığına əlavə olaraq (xammal üzrə məhsuldarlıq) xammal və məhsulun xüsusiyyətlərinə 
reaktor və qurğunu layihələndirmək üçün texnoloji parametrlər – texnoloji temperatur, təzyiq, xüsusi hava 
sərfi və saxlama vaxtı lazımdır. 
Cədvəl 3.2 Bituroks
®
 parametrlərinin laborator sınaq nəticələrini qısa şəkildə əks etdirir, bu parametrlər 
qurğu və reaktorun layihələndirilməsi zamanı tətbiq edilir. 
Cədvəl 3.2  Texnoloji parametrlər 
Xarakteristika 
Ölçü vahidləri 
Qiymət 
Layihə xammalı: 
 
 
Vakuum qalığı 
% çəkiyə görə 
100% 
Xammal peneterasiyası 
0,1 mm 
169 
Xammalın yumşalma temperaturu 
°C 
43,0 
Texnoloji parametrlər: 
 
 
Texnoloji Temperatur 
°C 
250 
Texnoloji təzyiq 
bar. 
2 
Xüsusi hava sərfi 
Нм3/ч/т 1) 
30 
Saxlama vaxtı 
saat 
2,25 
Məhsul çıxışı 
% çəkiyə görə 
98,8 
 
3.3  Prosesin və qurğunun təsviri 
3.3.1  Xammalın saxlanması 
Vakuum Qalığı qurğunun sərhədindən 135ºC temperatur və 4 bar izafi təzyiqlə qurğuya daxil olur, hər birinin 
tutumu  3000  m
3 
olan  3  ədəd  23-T-001/002/003  saxlama  tutumlarında  saxlanılır.  O  Bituroks
©
  prosesi 
vasitəsilə bitumun alınmasında xammal kimi istifadə olunur. 
İstilik itkisinin qarşısının alınması və temperaturun 135ºC-də saxlanılması üçün tutumlar ilanvari Qaynar 
Yağ qızdırıcıları ilə təchiz edilmişdir. Tutumlarda temperatur tənzimləyicilər vasitəsilə idarə olunur, hansı ki, 
qaynar yağ xəttinin çıxışında quraşdırılmış tənzimləyici klapanlara təsir edir. 
 
Şəkil 3.1 
Xammalın saxlanması qurğusu 
Qapadıcılar saxlama tutumlarını yüksək səviyyəli kritik qızmadan qoruyur.  
Tutumlardan buxarın (ventilyasiya qazının) atmosferə çıxmasının qarşısını almaq üçün saxlama tutumları 
Azot örtük sistemi ilə təchiz olunublar. 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
24 

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 
Vakuum qalığı nasosunun köməyi ilə (23-P-001A/B) xammal 11 bar çıxış təzyiqi ilə Bituroks
© 
blokuna verilir. 
Nasosun nominal buraxma qabiliyyəti 67 m
3
/saat-dır.  
Vakuum qalığı Bituroks
©
 blokuna sərfin nizamlanması ilə verilir ki, nəticədə nizamlayıcı təzyiq klapanından 
23-P-001A/B nasosu ilə vurulan fasiləsiz Vakuum qalığı axının artıq qalan hissəsi yenidən həmin tutuma 
qaytarılır. 
 
3.4  Bituroks
©
 bloku 
3.4.1  Bituroks
©
 prosesi haqqında ümumi məlumat 
Bituroks
© 
oksidləşdirilmiş  bitum  istehsalı  üçün  prosesdir.  Bitumun  fərqli  xüsusiyyətləri  fərqli  vakuum 
qalıqlarından – qarışdırılmış və ya qarışdırılmamış, atmosfer şəraitində və ya yüksək təzyiqdə – istehsal 
oluna bilər. 
Bituroks
© 
prosesi – xammalın 240ºC-dən 270ºC-dək temperaturda və 2 bar təzyiqdə oksidləşdirilməsidir. 
Reaksiyanın yüksək effektivliyi üçün xammal və oksigen arasında hava qabarcıqları üçün geniş səth tələb 
olunur. Buna görə də Bituroks reaktoru daxil olan hava qabarcıqlarını ayırmaq üçün üçpilləli qarışdırıcı (23-
MX-101) ilə təchiz olunub. Reaksiyanın bütün müddəti ərzində istiqamətləndirici slindirdəki mayeni kiçik 
qabarcıqlarla  təmin  etmək  üçün  hava  qabarcıqları  hər  bir  qarışıq  diskinin  altında  yerləşmiş  toplayıcı 
boşqabların köməyi ilə toplanır və yenidən bölünür, bununla da reaksiyanın səthi bərpa olunur. 
 
Şəkil 3.2 
Bituroks
©
 prosesinin ümumi sxematik təsviri 
Digər tərəfdən hava ötürücülərin böyük ölçüləri nəticəsində texnoloji hava maye məhsula iri qabarcıqlar 
şəklində, reaksiya üçün kiçik səthlə verilir. Bununla yeni xammal ilə oksigenin tez reaksiyaya girməsinin 
qarşısı alınır və bu da öz növbəsində koks əmələ gəlmənin qarşısını alır. 
Hazırkı texnologiya qısa iş müddəti ərzində koks əmələ gəlmənin nəticəsində tutulan hava ötürücülərini 
kiçik deşikli konvensional ilə əvəzləyir. 
 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
25 

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 
3.4.2  Bituroks
©
 reaktoru 
Bituroks
©
 prosesinin getdiyi reaktor bloku 3 əsas komponentdən təşkil olunub: 
•
  Bituroks© Reaktoru (23-R-101) 
•
  Üçpilləli diskvari Bituroks© qarışdırıcısı (23-MX-101) 
•
  İstiqamətləndirici slindir – iki toplayıcı boşqabı var, biri qarışdırıcının orta qarışma diskinin digəri isə 
üst qarışma diskinin üzərində yerləşir. 
Ölçülən həcmdə xammal, hava və su ilə eyni zamanda reaktora verilir və müəyyən temperatur və təzyiqdə 
emal olunur. 
 
3.4.3  Texnoloji havanın dispersiyası 
Hava şaquli hava boruları vasitəsilə ötürücü silindrə vurulur, borular vasitəsilə reaktorun alt hissəsinə daxil 
olur və burada daxil olan xammala üfürülür. Hava ötürücülərin diametri böyük olduğuna görə (4”) reaktorun 
aşağısında  yaranan  hava  qabarcıqları  böyük  ölçüyə  malik  olur,  bununla  da  daxil  olan  havada  oksigen 
minimallaşdırılır, prosesin bu mərhələsində həddən artıq qızma və koks əmələ gəlmənin qarşısı alınır. 
Oksigenin həcmini artırmaq və ondan istifadəni optimallaşdırmaq üçün hava qabarcıqlarının diametrinin 
kiçiltmək, yəni proses üçün yüksək həcmdə oksigen ayrılması ilə müşayiət olunan reaksiya səthini artırmaq 
lazımdır. 
Böyük  həcmli  hava  qabarcıqları  reaktorun  aşağı  hissəsindən  prosesə  verilərkən,  yuxarı  qalxmağa 
başlayırlar və birinci qarışma diski vasitəsilə dispersiya olunurlar. Bu mərhələdə xammal, kiçik ölçülü hava 
qabarcıqları və buxarın iştirakı ilə intensiv reaksiya başlayır. Kiçik ölçülü hava qabarcıqları istiqamətləndirici 
silindir  daxilində  yuxarı  qalmaqda  davam  edirlər,  böyüyürlər  və  yenidən  toplayıcı  boşqablara  yığılırlar, 
parçalanırlar və qarışdırıcının növbəti pilləsinə dispersiya olunurlar. 
Yuxarıda qeyd olunan hərəkət ardıcıllığı dövrü olaraq daima təkrarlanır, belə ki, emal olunan məhsul tez bir 
zamanda  istiqamətləndirici  silindir  daxilində  yuxarı  hərəkət  edir,  sonra  istiqamətləndirici  silindirin  xarici 
örtüyü ilə reaktorun daxili divarı arasından aşağı enir. Bu fasiləsiz dövran prosesin dinamikası ilə birlikdə 
reaksiyanın yekcinsliyini və yüksək keyfiyyətli məhsul istehsalını təmin edir. 
 
3.4.4  Prosesin temperaturu 
Bituroks
®
 prosesində tətbiq edilən mayenin standart temperaturu - 250ºC. 
Proses ekzotermik reaksiya olduğu üçün reaktordakı işçi temperatura diqqətlə nəzarət olunmalıdır. Bunun 
üçün kiçik həcmli su hava ötürücülərə injektə olunur. Hava ötürücülərdə suyun buxarlanması nəticəsində 
reaktorun  içərisindəkilər  soyudulur  (texnoloji  hava  borularının  daxilindəki  havanın  köməyi  ilə  reaktorun 
aşağı hissəsinə enir), bununla da temperaturun dəqiq tənzimlənməsi təmin olunur. 
Bundan əlavə havaya çilənən və buxarlanan suyun distillə effektinin köməyi ilə yüngül karbohidrogenlər 
istehsal olunan məhsuldan ayrılır. Bu effekt reaksiyalar zamanı alınan reaksiya suyunun köməyi ilə güclənir. 
Qaz bölməsində temperatur reaktorun yuxarı hissəsində quraşdırılmış temperatur çeviricilərlə tənzimlənir. 
Temperaturda  uyğunsuzluq  olduqda  həyəcan  siqnalının  işə  düşməsinə  və  çox  yüksək  temperaturda 
bloklama ilə prosesin dayandırılmasını həyata keçirir.  
Maye fazanın göstərilən temperaturu prosesin texnoloji temperaturu kimi təyin olunur. 
Prinsip etibarı ilə normal istismar zamanı reaktorun qaz bölməsində temperatur bitumun temperaturundan 
40ºC-80ºC (reaktorun həcmindən asılı olaraq) aşağı olur. 
 
3.4.5  Prosesin təzyiqi 
Prosesin təzyiqi qaz çıxışı xəttində ölçülür və nəzarət olunur. Bituroks
®
 qurğusu 2 bar normal işçi təzyiq 
üçün layihələndirilir (qaz çıxışı bölməsində). 
Əlavə olaraq reaktorun üst hissəsində təzyiq dəyişdirici quraşdırılıb ki, yüksək və alçaq təzyiqlərdə həyəcan 
siqnalı verir. 
Reaktorda həddən artıq yüksək təzyiqin qarşısını almaq üçün qoruyucu klapanla birlikdə qırıcı disk nəzərdə 
 
EKOLOGİYA İDARƏSİ 
26 

 
H.Əliyev  adına  Neft  Emalı  Zavodunun  modernləşdirilməsi 
layihəsinin  Faza-1  –  Bitum  qurğusunun  tikintisi  və  istismarı 
üzrə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi 
 
tutulub. 
Reaktorun maksimal işçi təzyiqi bu diskin qırılma təzyiqinin 90%-i qədərdir. Bu təzyiq aşılarsa qırıcı disk 
zədələnir  və  normal  işçi  təzyiqdə  də  qırıla  bilər.  Yüksək  təzyiq  həyəcan  siqnalı  yüksək  təzyiqi  qırılma 
təzyiqinə qədər göstərir və diskin qırılmasının qarşısını alır. 
Diskin qırılması bu disk ilə qoruyucu klapan arasında quraşdırılmış monometrdə qeydə alınır.  
Qırılma diskinin çıxışı reaktorun layihə təzyiqindən asılı verilmiş təzyiqə davamlı olan qoruyucu klapanla 
möhkəmləndirilib. Əgər disk yüksək işçi təzyiq nəticəsində deşilərsə, qoruyucu klapan operatorların düzgün 
işçi təzyiqi tənzimləyə bilməsi üçün tutumda işçi təzyiqin saxlanılmasını təmin edir. Əgər təzyiqi nizamlamaq 
mümkün oldusa istehsalatı davam etdirmək olar. Zədələnmiş disk qurğunun növbəti boşdayanması zamanı 
dəyişdirilə bilər. 
Qırılma diskinin verilmiş təzyiqinin 60%-ə qədər təzyiqlər üçün çox yüksək təzyiq həyəcan siqnalı nəzərdə 
tutulur. Belə halda bloklama işə düşür və Bituroks
®
 prosesinin qəza dayanması baş verir. Texnoloji hava, 
texnoloji su, xammal və məhsul axını dayandırılır. 
Əgər işçi təzyiq verilmiş həddə çatarsa qoruyucu klapan yüksək təzyiqi atqı hovuzuna (23-SU-101) ötürür. 
 
3.4.6  Mayenin səviyyəsi 
Reaktorda səviyyə tənzimləyici maye sütununun statistik təzyiqinin ölçülməsi prinsipi ilə işləyir. Səviyyə 
reaktorun  yuxarı  və  aşağı  hissələri  arasındakı  təzyiq  düşgüsü  hesabına  təyin  olunur.  Səviyyənin 
hesablanması üçün istifadə olunan mayenin faktiki qatılığı, səviyyənin hesablanmasında dəqiqliyi artırmaq 
üçün faktiki işçi şərtlərdə müəyyən edilir. Bu məqsədlə mayenin mayenin qatılığını hesablamaq üçün maye 
sütununun müəyyən hündürlükdəki (2 m) təzyiq düşgüsü istifadə olunur. 
Səviyyə tənzimləyici xammal/məhsul istilikdəyişdiricilərdən əvvəl boşaltma xəttinin üzərində quraşdırılmış 
səviyyə tənzimləyici klapanı aktivləşdirir.  
Mayenin  aşağı  səviyyəsi  reaktorun  daxilindəki  dövrana  mənfi  təsir  edir,  buna  görə  də  o  reaktorun 
yüklənməsi zamanı aşağı səviyyəli həyəcan siqnalı ilə göstərilir. 
İstismar  zamanı  bir  neçə  istilik  çeviricilər  maye  səviyyəsinin  vacib  qiymətlərini  göstərir  (aşağı,  normal, 
yüksək və aralıq səviyyələr) və maye səviyyəsini əlavə olaraq yoxlayırlar. Səviyyənin göstərilməsi maye və 
qaz fazaların təxmini 40ºC-60ºC ölçüdə temperatur fərqi əsasında həyata keçirilir. 
İstismar  zamanı  reaktorun  dolub  daşmasının  qarşısını  almaq  üçün  təzyiqin  ikinci  ölçmənin  köməyi  ilə 
yüksək səviyyəli həyəcan siqnalı müəyyənləşdirilir və nəticədə bloklama işə düşür, bundan başqa Bituroks
®
 
prosesi dayanır. Yüksək səviyyəli həyəcan siqnalını işə salan səviyyə qapayıcı yüksək səviyyəli həyəcan 
siqnalı bloklaşdırıcıdan bir qədər yuxarıda quraşdırılıb. 
Aşağı təzyiq reaktor daxilindəki sirkulyasiyaya mənfi təsir göstərir, buna görə də o reaktorun doldurulması 
zamanı özünü göstərir və aşağı səviyyə həyəcan siqnalı işə düşür. Çox aşağı səviyyə olduqda bloklayıcı 
qarışdırıcını (23-MX-101) və nəticədə Bituroks
®
 prosesini dayandırır.