Firdavsjon Umrzokov

ishchi organ , yoki lazer materiallari , vazifalarni bajaradigan moddalarni nomlang faol muhit. Lazer nurlari aynan ishchi organda paydo bo'ladi. Bu qanday sodir bo'ladi?
Jarayonning eng boshida ishchi suyuqlik termodinamik muvozanat holatida bo'ladi va atomlarning aksariyati normal holatda bo'ladi. Radiatsiyani keltirib chiqarish uchun tizim bir holatga o'tishi uchun atomlarga ta'sir qilish kerak populyatsiya inversiyalari. Bu vazifa lazerli nasos mexanizmi tomonidan amalga oshiriladi. Bir atomda yangi foton paydo bo'lishi bilanoq, u boshqa atomlarda fotonlarni ishlab chiqarish jarayonini boshlaydi. Bu jarayon tez orada qor ko'chkisiga aylanadi. Ishlab chiqarilgan barcha fotonlar bir xil chastotaga ega bo'ladi va yorug'lik to'lqinlari juda katta quvvatga ega yorug'lik nurini hosil qiladi.
Lazerlarda faol muhit sifatida qattiq, suyuq, gazsimon va plazmali moddalar ishlatiladi. Misol uchun, 1960 yilda yaratilgan birinchi lazerda faol vosita yoqut edi.
Ishchi suyuqlik quyiladi optik rezonator . Ulardan eng oddiyi ikkita parallel oynadan iborat bo'lib, ulardan biri shaffofdir. U yorug'likning bir qismini aks ettiradi va bir qismini uzatadi. Ko'zgularni aks ettirgan holda, yorug'lik nuri qaytib keladi va kuchayadi. Bu jarayon ko'p marta takrorlanadi. Lazerning chiqishida juda kuchli yorug'lik to'lqini hosil bo'ladi. Rezonatorda ko'proq nometall bo'lishi mumkin.
Bundan tashqari, lazerlarda boshqa qurilmalar - aylanish burchagini o'zgartirishi mumkin bo'lgan nometall, filtrlar, modulyatorlar va boshqalar ishlatiladi.Ularning yordami bilan siz to'lqin uzunligini, pulsning davomiyligini va boshqa parametrlarni o'zgartirishingiz mumkin.

Lazer lazer moddasi va unga energiya yigʻib beruvchi optik chuqurdan iborat boʻladi. Lazer moddasi sifatida muayyan optik xossalarga va erkin elektronlarga ega modda (gaz, suyuqlik, qattiqlik) ishlatilishi mumkin. Optik chuqur esa (eng oddiy holda) ikki koʻzgudan iborat boʻlib, yorugʻlik ular orasida joylashgan lazer moddasidan oʻtib turadi. Bunda koʻzgulardan biri yarim shaffof boʻlib, undan lazer nuri sizib chiqadi.


Eng oddiy lazer tuzilishi:
1. Lazer moddasi
2. Tashqi energiya
3. Koʻzgu
4. Yarim shaffof koʻzgu
5. Lazer nuri

Ma‘lumki, lazer- issiqlik, kimyoviy yoki elektr energiyasini elektromagnit maydon

energiyasiga (nuriga) aylantiruvchi qurilmadir. Lazer energiyasi yuqori kontsentratsiyaga
egaligi va uzoq masofalarga uzatilishi mumkinligi bilan xarakterlanadi. Bu nur yordamida
o‘ta yuqori temperaturaga, bosimga va magnit induktsiyasiga erishish mumkin.
1917 yilda Eynshteyn atomlar induktsiyalangan nurlanish chiqarishi mumkin, bu
nurning energiyasi juda yuqori, lekin chastotasi, fazasi va qutblanganligi tushayotgan
yorug‘likniki bilan bir xil bo‘lishini ta‘kidlab o‘tgan edi. 1964 yilda N.G.Basov,
A.M.Proxorov va Ch.Taunslar kvant elektronikasi rivojiga qo‘shgan ulkan xissalari uchun
Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldilar.
Lazer nurlari yorug‘likning boshqa manbalariga nisbatan qator muxim ustunliklarga
ega: 1. Lazerlar juda kichik yoyilish burchagiga ega bo‘lgan nurlar hosil qilishi mumkin
(10-5 rad). Oyga jo‘natilgan bunday nur bor yo‘g‘i 3 kmli dog‘ hosil qiladi.
2. Lazer nuri o‘ta monoxromatiklikka ega. Atomlar chiqaradigan oddiy nurlar o‘zaro
mustaqil bo‘lsa, lazerda atomlar ―o‘zaro kelishgan‖ holda nurlanadi.
3. Lazerlar eng quvvatli yorug‘lik manbalaridir. Spektrning tor intervalida qisqa vaqt
(10-13s) davomida ba‘zi lazerlarning quvvati 1017 Vt/sm2 gacha yetadi. Vaholanki, quyoshda
10-6 sm intervalga bor yo‘g‘i 0,2 Vt/sm2 quvvat to‘g‘ri keladi. Lazer nurining elekromagnit
maydon kuchlanganligi atom ichidagi maydon kuchlanganligidan ancha yuqori bo‘ladi.
Keyingi yillarda lazer texnikasi xalq xo‘jaligining barcha soxalariga tobora keng
qo‘llanilmoqda. Ular hozirdanoq kosmik tadqiqotlarda, mashinasozlikda, meditsinada,
hisoblash texnikasida, samoletsozlikda va xarbiy soxada keng qo‘llanishga ega bo‘ldi va
bo‘lmoqda. Shuningdek, ularning fizikaviy, kimyoviy va biologik ilmiy tadqiqotlarda
qo‘llanilishi tobora kengaymoqda va takomillashtirilmoqda. Hozirgi paytda lazerlar
metallarni kesish, teshish, payvandlash, legirlash, integral sxemalarni qayta ishlashda
qo‘llanilmoqda.
1960-yillarda lazerlarni birinchi marta meditsinada qo‘llash boshlandi. Ular
I.M.Sechenov klinikasida, kurortologiya va fizioterapiya ITIda ―Istok‖ korxonasi tomonidan
yaratilgan 0,63 mkm to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan geliy-neon lazerli meditsina qurilmasida
o‘tkazildi (Fryazino, Rossiya).
1965 yilda lazerlarni birinchi marta xirurgiyada qo‘llash P.A.Gertsen klinikasida
bo‘lib, unda 10,6 mkmli S02 lazer ishlatilgan. Sanoat lazerlari vujudga kelishi bilan
xirurgiyaning yangi davri boshlandi. Nuqtali payvandlash, lazerli skalьpelь- avtogen kesish,
suyaklarni payvandlash, terini birlashtirish va h.k.
Lazer nurlanishi qandaydir ta‘sir ko‘rsatishi uchun teri uni yutishi kerak. Xirurgiyada
eng ommabop lazer bu uglekislotali lazerdir. Boshqa lazerlar monoxromatik bo‘lganligi
uchun qizdiradi, buzadi va faqat ba‘zi biologik terilarnigina payvandlaydi.
Uglekislotali lazer turli rangli terilarni payvandlashda qo‘llaniladi. Lekin bunda boshqa
muammo paydo bo‘ladi: terida ko‘p miqdorda suyuqlik (suv va qon) bo‘lganligi uchun lazer
unda ancha eneriyasini yo‘qotadi. Lazer energiyasini oshirsa bo‘ladi, lekin bunda teri kuyishi
mumkin. Bu muammodan qutulish uchun prof. O.I.Skobelkin hamkorlari bilan birgalikda
terini payvandlash uchun uni biroz bosib turish kerak (suyuqlikni chiqarish uchun) degan
xulosaga kelishdi. Hozirgi paytda bu usul oshqozon-ichak xirurgiyasida oshqozon, jigar,
buyrak va o‘pkani payvanlashda keng qo‘llanilmoqda.