Fizik kimyoning vujudga kelishi va rivojlanishi

---

6 
 
 
 
 
FIZIK KIMYONING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHI 
Fizik kimyo fani — atom, molekula, moddalardagi kimyoviy xodisalar, 
kimyoviy o'zgarishlar va tuzilishlarni fizika usullarida o'rganib, fizika qonun-
qoidalari asosida yechib beradigan fan sifatida 1750 yilda vujudga kelgan.
Rus olimi M. V. Lomonosov fizik kimyo fanining asoschisi hisoblanadi, u 
fizik kimyo terminini birinchi bo'lib ishlatgan. 1751 yil Peterburgda Fanlar 
akademiyasining talabalariga fizik kimyodan ma'ruza o'qiydi. Shu ma'ruzalar 
asosida 1754 yili M. V. Lomonosov birinchi marta «Haqiqiy fizik kimyoga 
kirish» o'quv qo'llanmasini va «Fizik kimyodan tajribalar» nomli eksperiment 
ishlar uchun programma yozadi. M. V. Lomonosov ta'rifi bo'yicha, «Fizik 
kimyo - kimyoviy operatsiyalar natijasida murakkab moddalarda sodir 
bo'ladigan o'zgarishlarni fizika qonun-qoidalari va tajribalari asosida tushuntirib 
beruvchi fan‖dir. 
M. V. Lomonosov kimyoda fizik tekshirish metodlarini qo'llab, o'zining 
fanda eng katta ahamiyatga ega bo'lgan «modda massasi va energiyasining 
saqlanish qonuni» ni kashf etdi. Bu qonuniyat bilan borliq materiyadan tashkil 
topganligi, materiya doimo harakatda, o'zgarishda ekanligi va bir holatdan 
ikkinchi holatga o'tib turishi tushuntirildi. 
U, 
eritma-erigan 
modda 
molekulalari 
bilan 
erituvchi 
modda 
molekulalarining o'zaro ta'siri mahsulotidir, deydi. Eritma 
muzlash 
temperaturasining pasayishi kontsentratsiyaga bog‛liqligini ko'rsatadi M. V. 
Lomonosov birinchi bo'lib molekula to'g‛risida tushuncha yaratib, molekula 
bilan atom o'rtadagi tafovutlarni aniqlab berdi. 
U yuqorida qayd etilgan kashfiyotlari bilan dunyoda birinchi fizik-kimyogar 
bo'lib tanildi. 
1836 yili rus olimi G. I. Gess kimyoviy reaksiyalar vaqtida umumiy issiqlik 
effekti doimiy qiymatga ega bo'lib, u oraliq reaksiyalar issiqlik effektlariniig 
yig‛indisiga teng bo'lishi qonunini kashf etadi. Bu qonun fizik kimyoda 
termokimyoning asosiy qonunlaridan biri hisoblanadi. 
Rus olimlaridan N. N. Beketovning 1865 yildan boshlab fizik kimyo 
kursidan ma'ruza o'qishi, N. N. Lyubavinning shu fandan birinchi darslik 
yozishi, A. M. Butlerovning moddalarning kimyoviy tuzilish nazariyasini 
yaratishi, 1869 yili D. I. Mendeleyev tomonidan kimyoviy elementlar davriy 
qonunining kashf etilishi fizik kimyoning taraqqiyotiga keng yo'l ochib berdi. 
D. I. Mendeleyev birinchi bo'lib qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun 
kimyodan keng foydalanish kerakligini vazifa qilib qo'ydi va shu bilan 
agrokimyo faniga asos soldi. 

---

7 
Atoqli rus olimi K. A. Timiryazev va uning shogirdi D. N. Pryanishnikov 
agrokimyo fanini rivojlantirib, qishloq xo'jaligida hosildorlikni oshirishda 
kimyo asosiy omillardan biri ekanligini isbotladilar. 
Fizik kimyoni rivojlantirishda I.A. Kablukovning ishlari ham ahamiyatlidir. 
U Mendeleyevning eritmalar gidrat nazariyasidan foydalanib, elektrolitlarning 
suvdagi eritmalarida ionlarning gidratlanish hodisasi va elektrolitik 
dissotsilanish jarayonlarida kimyoviy o'zaro ta'sir ko'rsatish hodisalarini ochib 
berdi. U birinchi bo'lib, Moskva qishloq xo'jalik oliy o'quv yurtida fizik kimyo 
kafedrasini tashkil qiladi va bo'lajak agronom mutaxassislarga fizik kimyodan 
ma'ruzalar o'qidi. 
N.S. Kurnakov fizik-kimyoviy analiz metodlarini kiritishi bilan, N.A. Shilov 
murakkab kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini yaratishi bilan, N.N. 
Semyonov zanjirsimon reaksiyalar nazariyasini kashf qilishi bilan, P. A. 
Rebinder sirt taranglikni aniqlashning yangi metodini yaratishi bilan, N.D. 
Zelinskiy, M.M. Dubinin, A.L. Frumkin, A.V. Kiselevlar gazlarning 
adsorbtsiya nazariyalarini yaratishi bilan, V.A. Kargin polimer moddalar fizik 
kimyosini yaratishi bilan shu fanning rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. 
K.K. Gedroyts tuproqning xususiyatlarnni o'rganib, uning hosildorligini 
oshirish ustida ko'p ishlar qildi. 
Fizik kimyoning rivojlanishida chet ellik olimlarning ham hissalari katta. 
Masalan, Ya. Vant-Goff, V. Ostvald eritmalarga oid bir qancha qonunlar kashf 
etdilar, S. Arrenius elektrolitik dissotsilanish nazariyasini yaratdi. P. Kyuri, 
M.Skladovskaya Kyuri radioaktivlik hodisalarini kashf qildilar, V. Nernst 
tefmodinamikaning uchinchi qonunini yaratishga muvaffaq bo'ldi va hokazo. 
O'zbekistbnda fizik kimyoni rivojlantirishda N.A. Kolosovskiy, M.N. 
Usanovich, X.R. Rustamov, A.M. Murtazayev va B.G. Zaprometovlar o'z 
ishlari bilan katta hissa qo'shdilar. Akademik X.U. Usmonov va uning 
shogirdlari yuqori molekulyar moddalarining fizik kimyosini o'rganishda 
hamda yangiliklar yaratishda katta ishlar qildilar. 
O'zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi M.N. Nabiyev va uning
shogirdlari mineral o'g‛itlarning fizik kimyosini o'rganishda hamda ularni 
qishloq xo'jaligida ishlatib, yuqori hosil olishda katta ishlar qilmoqdalar. 
Hozirgi vaqtda fizik kimyo fanining rivojlanishiga yuzlab rus olimlari o'z 
hissalarini qo'shmoqdalar va fanda erishilgan yutuqlarni xalq xo'jaligining 
barcha tarmoqlariga tatbiq etmoqdalar. 
Qishloq 
xo'jaligining 
ko'p 
sohalarida, 
chunonchi 
agronomiyada, 
agrokimyoda, tuproqshunoslikda, zooinjeneriyada fizik-kimyoning zamonaviy 
analiz metodlaridan muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Masalan, xromatografiya, 
radioxromatografiya, rentgenografiya, elektron mikroskopiya, infraqizil 
spektroskopiya, potentsiometriya, krioskopiya, fotometriya va boshqa usullar 
keng qo'llanilmoqda. 

---

8 
Fizik kimyo moddani tekshirishning fizika ishlab chiqqan nazariy va 
eksperimental metodlaridan keng foydalanadi. Bular orasida gazlarning
molekulyar-kinetik nazariyasi, kvantlar mexanikasi, kimyoviy termodinamika, 
nishonlangan atomlar-metodlari ayniqsa ahamiyatlidir. Fizik kimyoning amaliy 
ahamiyati ham katta. Masalan, qishloq xo'jaligida samarali yangi o'g‛itlar 
chiqarish, o'simliklarning kasallik va zararkunandalariga qarshi kurashning
kimyoviy usullarini takomillashtirish, tuproqning agronomik xususiyatlarini 
yaxshilash va boshqalarda fizik-kimyoning muhim roli bor. Tekshirishning eng 
yangi fizik-kimyoviy metodlari - rentgenografiya elektronmikroskopiya, 
infraqizil spektroskopiya, termik analiz va boshqalar yordamida tuproqdagi turli 
xil minerallarning strukturasi o'rganilgan. Kolorimetriya elektro yurituvchi 
kuchlar metodi (pH metriya); xromatografiya, nishonlangan atomlar metodi, 
alanga fotometriyasi, refraktometriya kabi fizik-kimyoviy analiz metodlaridan 
o'simliklarni, tuproqni, o'g‛itlarni, zaharli kimyoviy moddalar va boshqalarni 
analiz qilishda foydalaniladi.