Fizika fanidan laboratoriya ishlari

LABORATORIYA 
ISHLARINI 
RASMIYLASHTIRISHGA 
BO‘LGAN 
TALABLAR 
Laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonini uch bosqichga bo‘lish mumkin: 
1.Laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishga tayyorgarlik, ya’ni nazariy tushunchalarni 
mustahkamlash maqsadida shu ishga taalluqli adabiyotlar bilan tanishish, asboblar va 
qurilma haqida ma’lumotga ega bo‘lish. 
2. O‘lchashlar o‘tkazish yoki mazkur topshiriqqa asoslangan fizik hodisani asboblar 
yordamida aniqlash. 
3. Nazariy tushunchalarni eksperiment natijalari bilan taqqoslab hisobot tuzish. 
Bulardan asosiy o‘rinni ikkinchisi egalaydi. Birinchi va uchinchi bosqichlar unga 
tayyorgarlik va undan chiqadigan xulosalardir. Mashg‘ulotga tayyorgarlik va uni o‘tkazish 
ishlarini, shuningdek. Hisobot tuzish va to‘g‘ri xulosalar chiqarishni tekshirib borish, ya’ni 
mashg‘ulotning har bir bosqichida nazorat o‘tkazib turish maqsadga muvofiq. 
Laboratoriya ishlarini muvaffaqiyatli o‘tkazish hamma vaqt asboblar bilan ishlashda 
anchagina uquv va malaka talab qiladi. Shuning uchun, ko‘pincha eksperiment avval bir 
oz qiyinday tuyuladi, vaqtni ko‘p oladi, o‘lchash natijalari esa ko‘pincha mutlaqo xato 
bo‘lib chiqadi. Bunda, xususan, asbobni rostlab o‘rnatish ishiga katta e’tibor berish zarur. 
Ko‘pchilik hollarda vazifaning bu qismini puxta bajarishga to‘g‘ri keladi, chunki agar 
asbob e’tiborsizlik bilan o‘rnatilgan bo‘lsa o‘lchash natijalari xato bo‘lib chiqishi mumkin. 
Masalan, agar kapillyardagi suyuqlik ustunining balandligi katetometr vositasida o‘lchash 
yo‘li bilan sirt tarngligi o‘lchanmoqchi bo‘linsa, u holda, avvalo, katetometrni puxta 
o‘rnatish zarur, aks holda chiqadigan natija haqiqiy qiymatdan juda katta farq qilib qoladi. 
Xatto shunday ham bo‘lishi mumkinki, katetometrni noto‘g‘ri o‘rnatganda olinadigan 
natija suyuqlik ustunlari balandligini masshtabli lineyka bilan bevosita o‘lchashda 
topiladigan natijadan ham aniqmas bo‘ladi. Ko‘p hollarda asbobni to‘g‘ri o‘rnatish 
vazifadagi eng og‘ir ish hisoblanadi, agar asbob etarli darajada puxta o‘rnatilgan bo‘lsa, 
o‘lchash tez va ososngina bajariladi, natijalar juda aniq bo‘lib chiqadi. 
Laboratoriya ishini bajarib bo‘lgandan so‘ng natijaning to‘g‘riligiga uning izlanayotgan 
kattalikning jadvalda berilgan qiymatiga yoki bu ishni boshqa bir kishi shu qurilmada 
oldin qilganda olgan natijaga to‘g‘ri kelishiga qarabgina ishonmaslik kerak. Vazifaning 
to‘g‘ri bajarilganligiga ishonish hamma o‘lchashlar to‘g‘ri bajarilganligiga va ularda 
xatolarga yo‘l qo‘yilmaganligini aniqlash oqibati bo‘lishi kerak. Boshqacha aytganda 
laboratoriya ishini bajargan o‘quvchi boshdan oxirigacha xatoga yo‘l qo‘ymasligi va 
shuning uchun ham natija to‘g‘ri chiqdi deb ayta oladigan bo‘lishi kerak. Bunday deb ayta 
olishi uchun esa vazifaning har bir qismini diqqat e’tibor bilan bajarish va har bir ayrim 
o‘lchashni, albatta bir necha marta va birday puxta bajarish kerak. 
Laboratoriya ishini bajarishda quyidagilarga amal qilish lozim: 
1. Laboratoriya ishini bajarishga kirisha turib, ishni bajarishda zarur bo‘ladigan barcha 
asbob va materiallarning borligiga ishonch hosil qilish qilish lozim; bir ishni bajarishda 
ishlatiladigan asbob va materiallar o‘rniga ikkinchi bir ishda ishlatiladigan asbob va 
materiallarni hech vaqt ishlatmaslik kerak, chunki ularning tashqi ko‘rinishi bir-birlariga 
o‘xshasada, ular ikkinchi ish uchun mutlaqo yaroqsiz bo‘lib chiqishi mumkin. 

---

2. Asboblar bilan juda ehtiyot bo‘lib ishlash lozim, bu asboblar buzuqday bo‘lib 
tuyulganda ham ular qismlarga ajratish va vintlarini burab-bo‘shatish yaramaydi, asbob 
buzuq bo‘lganda mashg‘ulot olib boruvchi o‘qituvchidan hamma vaqt so‘rab olish kerak. 
Qurilmaning butunlay to‘g‘ri yig‘ilganligiga ishonmasdan turib o‘lchashga kirishish 
mumkin emas. 
Masalan, elektr asboblari bilan ishlaganda ehtiyot bo‘lishi kerak, chunki bu asboblar 
mexanik (urilish, sinish kabi) sabablar ta’siridagina emas, balki simlar noto‘g‘ri ulanib 
qolganda ham buzilishi mumkin. Shuning uchun ham elektrga doir ishlarni bajarishda 
quyidagi o‘quvchilarga rioya qilish kerak: 
1. Zanjirning turli qismlarini o‘zaro ulashda izolyasiyasi shikastlanmagan butun 
o‘tkazgichlargina ishlatish, ulanadigan uchlarni esa klemmalarga mahkam jipslab 
biriktirish kerak. O‘tkazgichlarning o‘zlarini burab biriktirish mumkin emas. 
2. Ulashni hech vaqt tok manbaidan (akkumulyatordan, shitdagi rubilnikdan va shunga 
o‘xshashlardan) boshlamaslik kerak. Aksincha, zanjirni albatta o‘qituvchi tekshirib 
ko‘rgandan keyin va o‘lchashlarni bajarishga kirishishdan oldingina zanjirga tok manbai 
ulanadi. 
3. Sxemaning ayrim qismlari o‘ta qizib ketganda, ayniqsa kuyindi isi chiqqanda tezda 
tokni uzib, buni o‘qituvchiga aytish kerak. 
Bir fizikaviy miqdorning boshqasiga bog‘lanishini o‘rganishda (masalan, elektron 
lampalarning volt-amper xarakteristikalarini olishda) avvalo aniq o‘lchashlar bajarmasdan 
turib, o‘lchanadigan miqdorlar o‘zgarishining keng intervalida u = f (x) egri chiziqning 
qanday borishini kuzatish kerak. Shunday qilganda argumentning funksiya jiddiy 
o‘zgaradigan qiymatlari sohasini oldindan payqash mumkin bo‘ladi. Ravshanki, bu sohada 
nuqtadan-nuqtaga argumentning qiymatini kamroq o‘zgartirib o‘tish kerak. Aksincha, 
funksiyaning qiymati deyarli doimiy bo‘lgan yoki funksiya chizig‘iy bo‘lgan sohalarda 
eksperimental sohalarni bir-biridan uzoqroq joylashtirish mumkin. 
Har qanday eksperimental ishning muvaffaqiyatli chiqishi faqatgina o‘lchash uslubining 
to‘g‘ri tanlanishiga, ishlatiladigan asboblarning aniqligiga, kattaliklarni sinchiklab 
o‘lchashga bog‘liq bo‘lib qolmay, balki o‘lchash natijalarini to‘g‘ri va sistemali ravishda 
yozib borishga ham bog‘liqdir. Ana shu maqsadda fizika praktikumida ishlash uchun 
alohida daftar – eksperimental ish jurnali tutish kerak bo‘ladi. Bu daftarga ishning nomi, 
o‘lchash usuli va sxemasi, o‘lchash natijalarini ishlab chiqishda zarur bo‘ladigan 
formulalar, shuningdek, bu formulalarga kiradigan va o‘lchab hamda hisoblab topiladigan 
kattaliklarning belgilari yoziladi. 
O‘lchab topiladigan kattaliklarni yozish uchun oldindan tegishli jadval tuzib qo‘yish 
lozim; bu jadvalga shu ishda bajariladigan ayrim o‘lchash natijalari to‘liq yoziladi. 
Birlamchi o‘lchash naijalarining hammasini o‘sha jadvalga juda puxta qilib yozish kerak, 
oxirgi natija va uning o‘rtacha ehtimoliy xatoliklari dastlabki o‘lchash natijalariga asosan 
hisoblab topiladi. 
O‘quvchi o‘zini faqatgina o‘lchashlarni qunt bilan sinchiklab bajarishga o‘rgatib 
qolmasdan. Balki bu o‘lchash natijalarini aniq va o‘z vaqtida qayd qilib borishga ham 
o‘rgatishi kerak. Ayrim o‘lchash natijalari pala-partish yozilishi keyinchalik eksperiment 
natijalarini ishlab chiqishda qo‘pol xatolar chiqishiga olib kelishi mumkin. Demak, 
o‘quvchilarning dastlabki bilim darajalari aniqlangandan so‘ng asbob yonida o‘qituvchi 
yoki laborant tomonidan qisqacha tanishtirish suhbati o‘tkaziladi. O‘lchash va kuzatishlar 
davom ettiriladi. Mashg‘ulotning bu qismida asosan qurilma yig‘iladi, sozlanadi va zarur 
kattaliklar o‘lchanib, hisobot daftariga yoziladi. Ilk o‘lchash natijalari hisoblanadi, 
xatoliklar o‘rganiladi. Bu yerda o‘tkaziladigan nazorat suhbat qurilma va o‘lchov 
asboblarga aloqador bo‘lishi kerak. 
Har bir laboratoriya ishi bajarilib, natijalari ishlab chiqilgandan keyin o‘quvchi bu ishni 

---

o‘qituvchiga topshirishi kerak. Bunday hisobotni quyidagi usullarda o‘tkazish mumkin: 
a) dasturlangan nazorat;
b) har bir o‘quvchi bilan alohida suhbat; 
v) gruppa o‘quvchilari bilan seminar shaklida suhbat o‘tkazish. 
Dasturlangan nazorat usuli laboratoriya ishlari bo‘yicha to‘liq hisobot uchun qo‘llashga 
yaramaydi. Ushbu usul o‘quvchilarning bilim doiralarini kengaytirishni, ijodiy 
qobiliyatlarini va nutqlarini rivojlantirishni chegaralaydi. Ikkinchi usul gruppaning har bir 
o‘quvchisi bilan suhbatlashish jarayonida mazkur laboratoriya ishi asosida yotgan fizik 
qonuniyat va o‘lchanayotgan kattaliklar, ularning o‘lchash va hisoblash aniqliklari, 
asboblarning ishlash jarayoni va qo‘llanilishlarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. 
O‘rganilayotgan fizik hodisa yoki o‘lchanayotgan kattalikning xususiyatlari va o‘lchash 
jarayonining boshqa usullari o‘rganiladi. Ammo, ilmiy va texnik axborot tez sur’atlar bilan 
ortib borayotgan hozirgi davrda bunday suhbatlar ko‘proq vaqt talab qiladi, natijada 
grafikda ko‘rsatilgan vaqtda darsda suhbatlashib bo‘lmaydi. 
Bizningcha, ish topshirishning uchinchi usuli anchagina qulaydir. Yuqorida eslatilgan 
laboratoriya ishlarining siklik usulida tashkil qilinishi, laboratoriya ishlari bo‘yicha 
hisobotni seminar ko‘rinishidagi suhbat tarzida amalga oshirishni ancha yengillashtiradi. 
Muayyan mavzuga doir ishlar bajarilgandan so‘ng, seminar mashg‘ulotlari o‘tkaziladi. 
Ushbu mashg‘ulotni ikki ko‘rinishda o‘tkazish mumkin: o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha 
bir yoki bir necha o‘quvchi doklad qiladi, boshqa o‘quvchilarning bilimlari ushbu 
dokladlar asosida qisqa savol-javoblar yordamida tekshiriladi, gruppaning har bir 
o‘quvchisi ko‘rilayotgan savol yuzasidan o‘z fikrlarini bildiradilar. Har ikki holda ham 
dars o‘quvchilarning fikr va mulohazalarini o‘qituvchi tomonidan umumlashtirish bilan 
yakunlanadi. Tahlil qilinayotgan mavzu, laboratoriya ishi bo‘yicha har bir o‘quvchining 
bilimiga alohida topshirdi yoki topshirmadi o‘rniga qoniqarsiz, qoniqarli, yaxshi, a’lo baho 
qo‘yiladi Bunga o‘quvchilarning laboratoriya ishlariga tayyorgarlik. Ish bajarish 
jarayonidagi bilimlarining nazorati ham kiradi. O‘quvchilarning seminar ko‘rinishidagi 
hisobotga tayyorlanishlari va unda ishtirok etishlari ularning ilmiy va texnik nutqlarini 
o‘stiradi, ya’ni o‘quvchilar turli masalalarni jamoa bo‘lib hal qilishga hamda ko‘pchilikka 
o‘z fikrlarini tushuntira bilishga o‘rgatadi. Bu esa hozirgi zamon mutaxassislari uchun 
zarur bo‘lgan kasbiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. 
Laboratoriya mashg‘ulotlaridagi tajribalar o‘quvchilar tomonidan mustaqil bajariladigan 
quyidagi uch bosqichni o‘z ichiga oladi: 
a) laboratoriya ishini bajarishga tayyorgarlik. Berilgan ish asoslanadigan fizik jarayon va 
hodisalar, qonuniyatlar hamda ularni xarakterlaydigan fizik kattaliklar haqidagi 
ma’lumotlarni qo‘llanmada ko‘rsatilgan adabiyotlardan foydalanib yig‘ish hamda 
o‘rganilishi kerak bo‘lgan fizik kattalik haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish. Shuningdek, 
tajriba qurilmasi, uning tashkil qiluvchi elementlari, o‘lchov asboblari, ularning 
aniqliklari, o‘lchash usullari bilan tanishib, o‘qituvchi bilan o‘tkaziladigan dastlabki savol-
javobga tayyor bo‘lish. Yuqoridagi fikrlar laboratoriya daftarida ko‘rsatilishi va mos 
jadvallar tuzilgan bo‘lishi kerak; 
b) laboratoriya mashg‘ulotida tajriba o‘tkazish. O‘qituvchi ish bajarishga tayyor 
ekanligiga ishonch hosil qilib o‘quvchiga ruhsat bergandan so‘ng laboratoriya stolidagi 
qurilma bilan mukammal tanishish, asboblarni o‘z o‘rniga joylashtirish, ilgari ko‘rilmagan 
asboblarning instruksiyasi bilan tanishishga ko‘maklashish. Barcha o‘lchashlarni 
xavfsizlik texnikasiga rioya qilgan holda mustaqil, yetarlicha yuqori aniqlikda o‘tkazib, 
fizik kattaliklarni bir xil sistemaga keltirib laboratoriya daftariga yozish; tajriba 
natijalaridan birini oxirigacha hisoblab, o‘qituvchiga ko‘rsatib, daftarga shunga mos belgi 
qo‘ydirib olishga erishish; 
v) bajarilgan ish yuzasidan to‘liq hisobot tuzish va o‘qituvchi bilan suhbatga tayyorgarlik. 

---

O‘lchangan, hisoblangan kattaliklar va ularning o‘lchash xatoliklarini yozish, lozim bo‘lsa 
grafik bog‘lanishlarni millimetrli qog‘ozga chizish. Laboratoriya ishi va asoslangan fizik 
jarayonni yana bir marta eslab, tajriba o‘tkazish usuli yutuq va kamchiliklarini tahlil qilish, 
uni takomillashtirish borasida fikrlar bildirish. Ushbu tushuncha va fikrlar ish bo‘yicha 
tayyorlangan hisobotda o‘z aksini topadi. Ma’lum bir mavzuga doir ishlar bajarilgandan 
so‘ng, o‘qituvchi rahbarligida bu ish atroflicha muhokama qilinib sinov topshiriladi.