Fizika fanidan mustaqil ish 2 Bajardi: Mamatov. B tekshirdi: Odilov. Y

yechish
a) 1. ni va molekula diametri d ni qo’llagan xolda topamiz:

2.Ideal gaz qonuniRV=NkT dan =N/V ni topamiz:





va d ning son qiymatlarini qo’yib, ni xisoblaymiz:

b) 1. O’rtacha erkin yugurish yo’li orqali 𝞃 ni topamiz?

2. o’rniga deb yozamiz:

3. ligidan

Molekulalarning o’rtacha erkin yugurish yo’li molekula diametri dan 174 marta kattadir. Agar o’rtacha erkin yugurish yo’lining qiymati molekula diametridan kichik bo’lganida bizning xisoblashlarimizda xato ketgan deyilardi.

To’qnashishlar chastotasi bir sekund ichida yuz bergan to’qnashishlar sonidir
1/𝞃 8 х 10⁹ Gaz molekulalarining o‘rtacha to‘qnashish soni va o‘rtacha erkin yugurish yo‘li.Gaz molekulalari tartibsiz harakatda bo’lishi sababli bir-biri bilan uzluksiz to’qnashadilar. Molekula ikkita ketma-ket to’qnashishlar oralig’ida ma’lum l yo’lni bosib o’tadi va bu erkin yugurish yo’li deb ataladi.Umumiy holda ketma-ket to’qnashishlar orasidagi erkin yugurish yo’li uzunligi har xildir. Uning ustiga molekulalar soni beqiyos katta bo’lganligi sababli, molekulalarning o’rtacha erkin yugurish yo’li to’g’risida so’z yuritishimiz mumkin. p ga tengdir. h+dh balandlikdagi bosimlar farqi asosi bir xil yuza balandligi dh ga teng bo’lgan tsilindr xajmida joylashgan gaz og’irligiga teng bo’ladi.Agarda h balandlikda atmosfera bosimi r ga teng bo’lsa, h+dh balandlikda esa bosim r+
p ga tengdir. h+dh balandlikdagi bosimlar farqi asosi bir xil yuza balandligi dh ga teng bo’lgan tsilindr xajmida joylashgan gaz og’irligiga teng bo’ladi.Agarda h balandlikda atmosfera bosimi r ga teng bo’lsa, h+dh balandlikda esa bosim r+ bu yerda ro- h balandlikdagi gazning zichligi (dh juda kichik bo’lgani uchun, balandlik o’zgaradigan sohada gaz zichligini o’zgarmas deb hisoblanadi) Demak,Ideal gazning xolatlar tenglamasidan foydalanib gaz zichligini quyidagicha ifodalaymiz. Bu ifodani yuqoridagi – tenglikka qo’ysakga ega bo`lamiz Bu tenglikni R1 dan R2 va h1 dan h2 soxalar bo’yicha integrallasak, quyidagi ifodani keltirib chiqamiz. Bu ifoda barometrik formula deb ataladi. Bu formula balandlikka bog’liq atmosfera bosimini yoki bosimni o’lchab balandlikni topish imkonini beradi. Balandlik doimo dengiz satxiga nisbatan olinishni olsak, dengiz satxida bosimni normal atmosfera bosimi deb hisoblaymiz. U holda yuqoridagi ifodani quyidagicha qayta yozish mumkin To’qnashishlarda ikkita molekula markazlari yaqinlashishining eng kichik masofasi d – molekulalarning effektiv diametri deb ataladi.To’qnashishlarda ikkita molekula markazlari yaqinlashishining eng kichik masofasi d – molekulalarning effektiv diametri deb ataladi.U to’qnashayotgan molekulalar tezligiga, ya’ni gazning temperaturasiga bog’liq. 1 sekund ichida molekula o’rtacha arifmatik tezlik - ga teng yo’l bosib o’tadi va bu vaqt ichida o’rtacha to’qnashishlarga duch kelsa, u holda erkin yugurish yo’li quyidagiga teng bo’ladi. O’rtacha to’qnashishlar soni ni topish uchun molekulani d – diametrli sharcha va u «xudi qotib qolgan» molekulalar orasida harakat qiladi deb hisoblaymiz. Bu molekula markazlari d ga teng yoki kichik bo’lgan molekulalar bilan to’qnashadi, boshqacha qilib aytganda radiusi d, bo’lgan «siniq» tsilindr ichida harakat qiladi. «siniq» tsilindr hajmidagi molekulalar soni 1 sekund ichidagi o’rtacha to’qnashishlar soniga teng bo’ladi.Bu molekula markazlari d ga teng yoki kichik bo’lgan molekulalar bilan to’qnashadi, boshqacha qilib aytganda radiusi d, bo’lgan «siniq» tsilindr ichida harakat qiladi. «siniq» tsilindr hajmidagi molekulalar soni 1 sekund ichidagi o’rtacha to’qnashishlar soniga teng bo’ladi. «siniq» tsilindr hajmidagi molekulalar soni 1 sekund ichidagi o’rtacha to’qnashishlar soniga teng bo’ladi. Shunday qilib o’rtacha to’qnashishlar soniga teng bo’ladi. Agarda hisoblashlarda boshqa molekulalarning harakatini hisobga olsak, o’rtacha to’qnashishlar soni quyidagicha teng bo’ladi. U holda o’rtacha erkin yugurish yo’lini shunday ifodalaymiz. O’rtacha erkin yugurish yo’li molekulalar kontsentratsiyasiga teskari proportsional ekan. P=nkT tenglikdan foydalansak, temperatura o’zgarmas bo’lganda, quyidagi nisbatni keltirib chiqarish mumkin.Erkin yugurish yo’li agar xonada kimdir atir idishini ochsa, gaz molekulalarining o’rtacha tezligi sekundiga bir necha yuz metr bo’lsada, sizgacha yetib kelishiga bir necha minut kerak bo’ladi. Bunga sabab, atir molekulalari havo molekulalari bilan to’qnashib, zigzaksimon yo’l bosib harakatlanishidir. To’qnashishlar orasidagi o’rtacha masofa o’rtacha erkin yugurish yo’li deyiladi. Atir xidi havo oqimlari (konvektsiya) tufayli yetib keladi. Atir molekulalarining xona bo’yicha tarqalishi uchun xafta talab etilishi mumkin. Gaz molekulalarining o’rtacha erkin yugurish yo’li molekula o’lchami, atrof muxit molekulalari o’lchami va gaz zichligiga bog’liqdir. r₁ radiusli molekula 𝜐 tezlik bilan harakatlansin (17-12-rasm). Bu molekula r₂ radiusli boshqa molekula bilan to’qnashadi. Bunda bu ikki molekula markazlari orasidagi masofa dq r₁/ r₂ ga teng.
(Agar molekulalar bir turli bo’lsa, u xolda d –molekulyar diametr deyiladi.) .

17-12-rasm. Gazda harakatlanayotgan molekula modeli. r1 radiusli molekula r2 radiusli boshqa molekula bilan to’qnashadi. Bunda bu ikki molekula markazlari orasidagi masofa dq r1/ r2 ga teng. (Agar molekulalar bir turli bo’lsa, u xolda d –molekulyar diametr deyiladi.) .	17-13-rasm.CHapdagi molekula 𝝊 tezlik bilan harakatlanadi. t vaqt ichidagi harakat davomida bu molekula xajmli silind ichida yotgan boshqa molekulalar bilan to’qnashadi. Tinch turgan bitta molekuladan boshqa barcha molekulalarning to’qnashishlari elastikdir.

17-13 –rasmda 2g radiusga ega silindr ko’rsatilgan bo’lib, boshqa molekula markazi shu silindr ichida bo’lsa, to’qnashish yuz beradi. Qandaydir vaqt ichida molekula 𝜐t masofani bosib, xajmli silindr ichidagi barcha molekulalar bilan to’qnashadi. silindr uzunligi ga, uning xajmi esa ga teng. SHunday qilib, bu vaqtdagi to’qnashishlar soni ga teng. Biz o’rtacha erkin yugurish yo’lini to’qnashishlar orasidagi o’rtacha masofa kabi aniqladik. Bu masofa t vaqtda bosilgan yo’lni shu vaqtda yuz bergan to’qnashishlar soniga nisbatiga teng:

Bu formula bitta molekuladan boshqa barcha molekulalar qo’zg’almas deb olinib keltirib chiqarilgan. Haqiqatda barcha molekulalar harakatdadir va bu vaqtdagi to’qnashishlar soni to’qnashayotgan molekulalarning nisbiy tezliklariga bog’liq bo’lishi kerak. O’rtacha erkin yugurish yo’li

To’qnashishlar orasidagi o’rtacha vaqt to’qnashish vaqti 𝞃 deyiladi va u bir sekund ichidagi to’qnashishlar soni, yoki to’qnashishlar chastotasidir. Agar o’rtacha tezlik bo’lsa, u xolda o’rtacha masofa to’qnashishlar orasidagi masofadir



Barometrik formula-ogʻirlik kuchi maydonidagi gaz (atmosfera) bosimining balandlikka qarab oʻzgarishini ifodalaydigan formula. Hamma balandliklarda temperatura birday hisoblanganda (izotermik hol): bunda: r — gaz bosimi, s — gazning molekulyar ogʻirligi, R — gaz doimiysi, g — ogʻirlik kuchi tezlanishi, T — mutloq temperatura. Barometrik formula balandlik ortib borgan sari gaz (atmosfera) bosimining kamayib borishini koʻrsatadi. Balandlik katta boʻlsa, temperaturani oʻzgarmas deb belgilaydi. Atmosferaning ayrim qatlamlarida temperatura A balandlikka qarab chiziqli oʻzgaradi.Samolyot qanday balandlikda uchayotganini koʻrsatuvchi asbob — altimetrning ishlash tarzi atmosfera bosimining balandlikka qarab oʻzgarib borishiga asoslangan.Gazlarning molekulyar kinetik nazariyasi asosiy tenglamasi va molekulalarning tezligiga bog’liq Maksvell taqsimotini keltirib chiqarishda gaz molekulalariga tashqi kuchlar ta’sir etmaydi deb faraz qilingan edi. Shuning uchun molekulalar xajm bo’yicha bir tekis taqsimlangan deb hisobladik. Ammo, istalgan gaz molekulalari yerning tortishish potentsial maydoni ta’sirida bo’ladi. Bir tarafdan gravitatsion tortishish va ikkinchi tarafdan molekulalarning issiqlik harakati gazning qandaydir statsionar xolatga, ya’ni bosimni balandlik bo’yicha kamayishiga olib keladi. Barcha molekulalar massasi bir xil, temperatura o’zgarmas, tortishish maydoni bir jinsli deb hisoblaymiz. Gaz molekulalarining tartibsiz harakati tufayli uning zarralari idishning butun hajmi bo`ylab tekis taqsimlanadi. Va har bir hajm birligida o`rtacha bir xil sondagi zarralar bo`ladi. Shuningdek tashqi kuchlar ta`sir etmaganda muvozanat holatda gazning bosimi va temperaturasi butun hajm bo`yicha birday bo`ladi. Agar tashqi kuchlar ta`sirda, idishdagi gaz molekulalarining tabiatini o`zgarishiga olib keladi. Masalan, og`irlik kuchi ta`sirida bo`lgan gaz (havo)ni ko`rib o`taylik. Agar molekulalarning issiqlik harakati bo`lmaganda edi, ularning hammasi og`irlik kuchi ta`sirida yerga «qulab» tushar va butun havo yer sirti yaqinida yupqa qatlam hosil qilib to`plangan bo`lar edi. Agar og`irlik kuchi mavjud bo`lmay, molekulyar harakat mavjud bo`lganda edi, molekulalar butun olam fazosi bo`ylab tarqalib ketgan bo`lar edi.Atmosfera( yerning havo qobig`I o`zining hozirgi tarzida ayni bir vaqtda molekulalarning issiqlik harakati va yerga tortishish kuchi borligi tufayli mavjuddir.Molekulalarning balanlik bo`yicha taqsimlanishida, gaz bosimini balandlikka bog`liq holda o`zgarish qonuni amal qiladi. Bu qonunni mohiyatini qaraylik. 1-rasmda havoniyersirtidagi h=0 bo`lgandagi bosimini Р<sub>0</sub> gа, h balandlikda esa R ga teng deylik. Balanlik dh ga ortganda bosim dp ga o`zgaradi.
Ma`lumki,biror balandlikka havoning bosimi yuzi birbirlikka teng bo`lgan shunday balandlikda givertikal havo ustuni og`irligiga teng. Shuning uchun dp yuzi birbirlikka teng bo`lgan havo ustunining h va h+dh balandliklardagi og`irliklari farqiga teng, ya`ni asos yuzi birbirlikka teng bo`lgan dh balandlikdagi havo ustuni og`irligiga teng:

Buyerda havoning zichligi va g og`irlik kuchining tezlanishi. Gazning( zichligi, molekula massasi m ni ularning hajm birligidagi soni n ga ko`paytirilganiga teng:

Gazlar kinetic nazariyasidan ma`lumki, molekulalar soni

ga teng.Shunga asosan n ni o`rniga qo`ysak,
va
Ga teng bo`ladi. Bu tenglamani quyidagi ko`rinishda ifodalash mumkin:



Agar temperature hamma balandlikda birday deb hisoblasak, u holda munosabatni integrallab, quyidagi tenglikni olamiz:

buyerda C-integrallash doimiysi. Bundan

С doimiy h=0 bo`lganda Р=Р₀ ekanlik shartidan aniqlanadi.
h vaР ning bu qiymatlarini quyib yozsak:

Bosimning balandlik ortishi bilan kamayib borishini ko`rsatuvchi tenglama Barometrik formula deyiladi. Tog` cho`qqilari, samolyotning uchish balandligini o`lchashga mo`ljallangan asboblar shkalalari bevosita metrlarda darajalangan maxsus barometrdan iborat bo`ladi. Ammo biz bu tenglamani keltirib chiqarishda balandlikni barcha sohalarida temperatura o`zgarmaydi deb hisobladik, shuning uchun formulaga temperature tuzatmasini kiritish lozim bo`ladi. Gazlardagi elektr zaryadsizlanishi gazning ionlanishi tufayli gaz muhitidan elektr toki o'tganda sodir bo'ladi. Bir necha omillarga qarab, tok ko'zga ko'rinadigan yorug'likni chiqarishi mumkin. Gazlardagi elektr razryadlarining xossalari yorug'lik manbalarini loyihalash va yuqori kuchlanishli elektr jihozlarini loyihalash bilan bog'liq holda o'rganiladi. Gazlarda elektr toki Barcha gazlar normal sharoitda yaxshi izolyator bo‘ladi. Buning sababi ularda erkin harakatlanuvchi elektr zaryadlarining yo‘qligidir. Biroq biror sababga ko‘ra, gazda erkin zaryadlar paydo bo‘lsa, u o‘tkazgich bo‘lib qoladi. Gaz orqali elektr toki o‘tish hodisasi gaz razryadi deb ataladi. Odatdagi sharoitlarda gazlar neytral atom va molekulalardan iborat bo‘ladi. Isitish yoki nurlanish ta’siri natijasida bir qism atomlar ionlashadi — neytral atomlar musbat ion va elektronga ajraladi. Bu jarayon ionlashish deb, ionlashishni yuzaga keltiruvchi tashqi ta’sir esa ionlagich deb ataladi.Gazlarda razryat hodisalarni kuzatish uchun quyidagi tajribalarni o”tkazamiz ( 1 rasm ).Musbat va manfiy zaryadlangan A va K plastinkalar orasidagi gaz I ionlagich ta’sirida bo‘lsin. Bu ikki plastinka orasidagi kuchlanish P potensiometr yordamida boshqarilib, ular orasida kuchli maydon hosil qilinadi. Gazlarning ionlanishida hosil bo‘luvchi tok juda kichik bo‘lganligidan, zanjirga sezgir G galvanometr ulangan. Kuchlanish juda kichik bo‘lganda galvanometr deyarli ko‘rsatmaydi. Demak, tok kuchi nolga teng. Kuchlanish ortishi bilan tok ma’lum qiymatgacha chiziqli bog‘lanishda ortib boradi.Ionlagichlar ta’sirida gazlar oson ionlashadi. Bunda ba’zi molekulalar shunchalik tez harakatlanadiki, hatto ular boshqa molekulalar bilan to‘qnashish natijasida ionlarga ajraladi. Òemperatura qanchalik yuqori bo‘lsa, ionlar shuncha ko‘p hosil bo‘ladi. Ionlashish natijasida atomdan ajralib chiqqan elektron biror muddat erkin qoladi yoki darhol gazning neytral molekulalaridan biri bilan birlashib, bu molekulani manfiy ionga aylantiradi. Binobarin, ionlashgan gazda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlar bo‘ladi.Shunday qilib, gazlarda metallarda bo‘ladigan elektron o‘tkazuvchanlik bilan elektrolitlarda bo‘ladigan ionli o‘tkazuvchanlik birga qo‘shiladi. Demak, gazlar elektron-ionli o‘tkazuvchanlikka ega. Molekula yoki atomdan bitta elektronni ajratib chiqarish uchun ionlagich ma’lum ish bajarishi kerak, bu ish ionlashish ishi deb ataladi. Ko‘pchilik gazlar uchun uning qiymati 5 dan 25 eV gacha yetadi.Gazda ionlashish bilan birga ionlarning rekombinasiya jarayoni ham boradi. Natijada ionlarning ma’lum konsentrasiyasi bilan xarakterlanuvchi muvozanat holat qaror topadi, ionlarning bunday konsentrasiyasi ionlagichning quvvatiga bog‘liq bo‘ladi. (Ionlagichning quvvati shu ionlagichning gazning birlik hajmida vaqt birligi davomida hosil qilgan ionlar jufti bilan xarakterlanadi.)Gazlar orqali elektr tokning o’tishini tekshirish uchun 1–rasmda tasvirlangan shema asosida elektr zanjir tuzaylik. Bu zanjirning bir qismi, ya’ni M va N plastinalar (elektrodlar) orasidagi qismi biror gazdan iborat bo’lsin. Shemadagi gal vanometr zanjir bo’ylab elektr tok oqmayotganligini ko’rsatadi, chunki oddiy sharoitlarda gazda zaryad tashuvchilar bo’lmaydi. Demak, zanjir M va N elektrodlar orasida uzilgan bo’ladi. Shuning uchun zanjir orqali elektr tok oqishini ta’minlamoqchi bo’lsak, elektrodlar oralig’iga zaryad tashuvchilar kiritish yoki biror usul bilan elektrodlar orasidagi gazda zaryad tashuvchilar vujudga keltirish kerak. Gazda zaryad tashuvchilar vujudga keltirishning barcha usullarini ikki gruppaga ajratish mumkin: a) gazdagi zaryad tashuvchilar tashqi faktorlar tufayli vujudga kelishi natijasida kuzatiladigan elektr tokni nomustaqil gaz razryad deyiladi.
Gazlarda elektr toki.
Gaz jumladn metal bug’lari ham normal holatda elektr neytral atom va molekulalardan iborat bo’lib, o’zlaridan elektr tokini o’tkazmaydi, faqatgina ionlashgan gazlarda o’tkazgich bo’la oladi. Gazning bu xususiyatini quyidagi sxema orqali kuzatish mumkin.Tokni o’lchash uchun zanjirga har galgidek sezgirligi yuqori darajada bo’lgan galvonometr ulanadi. Kondensator qoplamalari orasidagi havo bo’shlig’ida zanjir uzuk bo’lganligi uchun gal’vonometr tok ko’rsatmaydi. Qoplamalar orasiga yonib turgan gugurt cho’pni kiritsak alanga ionizator vazifasini bajaradi. Havo molekulalarining ionlashishi natijasida harakatchan zaryad tashuvchilar paydo bo’ladi. Gaz molekulalarining ionlashishi ul’trabinafsha va roentgen nurlari, 1-kvantlarelektron , proton va d- zarralar oqimi ta’sirida ham kuzatiladi. Ionlashgan gazda erkin elektronlar hamda musbat va manfiy ionlar harakatchan zaryadlar tashuvchi hisoblanadi. Kondensator qoplamalari orasidagi tashqi elektr maydon tasirida musbat ionlar manfiy zaryadli qoplama tomon manfiy ishorali ionlar va erkin elektronlar musbat zaryadli qoplama tomon harakatga keladi. Gazlardan elektr tokining o’tishi hodisasi gazlarning razryadlanishi deyiladi. Kuchlanishi qiymatlarida tashqi ionizator ta’siri yo’qotilsa ham razryadning davom etishiga mustaqil razryad deyiladi. Mustaqil razryadlar 4 xil bo’ladi.Yolqin, uchun, yoy va tok razryadlari. Yolqin razryadi siyraklashgan gazlarda kuzatiladi. Tok razryadi gazda faqat maydon kuchlanganligi juda yuqori bo’lgan elektrod uchliklari yaqinida sodir bo’ladi. Tok razryad gazlarni turli chang va iflos aralashmalardan tozalovchidir.

Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va doimo paydo boʻlib turishi uchun:moddada erkin elektr zaryadlari;ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon;zanjir berk boʻlishi kerak.Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. Metallar va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy ionlardan, ionlashgan gazlarda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat.Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi natijasida vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz)larning koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon kuchlanganligining vaqt boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir.Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi taʼsir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin:issiqlik taʼsiri — tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta oʻtkazgich bundan istisno) qiziydi;kimyoviy taʼsiri — Elektr toki oʻtkazgichning kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi (masalan, elektroliz hodisasi);

magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida magnit milining ogʻishi, elektromagnitlar);kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli oʻtkazgichning ogʻishi, elektr dvigatellar);yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda razryad, elektr yoyi). Tok kuchi ampermetr, milliampermetr, mikroampermetr va galʼvanometr bilan oʻlchanadi.Zaryadlarning tartibli harakatiga oʻzgarmas tok dеb ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida musbat zaryadlarning harakat yo’nalishi qabul qilingan. elektr tokining ishi nima. Elektr zaryadining harakati elektr toki sifatida tanilgan, uning intensivligi odatda amperlarda o'lchanadi. Oqim har qanday harakatlanuvchi zaryadlangan zarralardan iborat bo'lishi mumkin; ko'pincha bu elektronlar, ammo harakatdagi har qanday zaryad oqimni tashkil qiladi. Elektr toki ba'zi narsalar, elektr o'tkazgichlar orqali o'tishi mumkin, lekin elektr izolyatoridan o'tmaydi.Tarixiy Konvensiyaga ko'ra, ijobiy oqim o'z ichiga olgan har qanday musbat zaryad bilan bir xil oqim yo'nalishiga ega yoki kontaktlarning zanglashiga olib keladigan eng ijobiy qismidan eng salbiy qismiga o'tish deb ta'riflanadi. Shu tarzda belgilangan oqim an'anaviy oqim deb ataladi. Salbiy zaryadlangan elektronlarning an atrofida harakatlanishi elektr davri, oqimning eng tanish shakllaridan biri, shuning uchun elektronlarga teskari yo'nalishda ijobiy hisoblanadi. biroq, sharoitga qarab, elektr toki har ikki yo'nalishda yoki hatto bir vaqtning o'zida ikkala yo'nalishda ham zaryadlangan zarralar oqimidan iborat bo'lishi mumkin. Ushbu vaziyatni soddalashtirish uchun ijobiy-salbiy Konventsiya keng qo'llaniladi.Elektr tokining materialdan o'tishi jarayoni elektr o'tkazuvchanligi deb ataladi va uning tabiati zaryadlangan zarralar va ular harakatlanadigan materialga qarab farq qiladi. Elektr toklariga misollar kiradi metall o'tkazuvchanlik, bu erda elektronlar metall kabi o'tkazgich orqali oqadi va elektroliz, bu erda ionlar (zaryadlangan atomlar) suyuqliklar orqali yoki elektr uchqunlari kabi plazmalar orqali oqadi. Zarrachalarning o'zi juda sekin harakatlanishi mumkin bo'lsa-da, ba'zida o'rtacha siljish tezligi bilan sekundiga millimetrning faqat fraktsiyalari, ularni boshqaradigan elektr maydoni yorug'lik tezligiga yaqin tarqaladi va elektr signallarining simlar bo'ylab tez o'tishiga imkon beradi.Hozirgi sabablar tarixan uning mavjudligini tan olish vositasi bo'lgan bir nechta kuzatiladigan effektlar. Voltaik qoziqdan suv oqimi bilan parchalanishi mumkinligini 1800 yilda Nikolson va Karlisl kashf etgan, bu jarayon endi elektroliz deb nomlanadi. Ularning ishi 1833 yilda Maykl Faradey tomonidan ancha kengaytirildi. Qarshilik orqali oqim mahalliy isitishni keltirib chiqaradi, bu ta'sir Jeyms Preskott Joule 1840 yilda matematik tarzda o'rgangan. oqim bilan bog'liq eng muhim kashfiyotlardan biri tasodifan 1820 yilda Xans Kristian Dikkrsted tomonidan qilingan, ma'ruza tayyorlash paytida u magnit kompas ignasini bezovta qiladigan simdagi oqimga guvoh bo'lgan. u elektromagnetizm kashf qilgan, elektr va magnit o'rtasidagi fundamental o'zaro. Elektr yoylari natijasida hosil bo'ladigan elektromagnit chiqindilar darajasi elektromagnit parazitlarni hosil qilish uchun etarlicha yuqori, bu esa qo'shni uskunalarning ishlashiga zarar etkazishi mumkin.Muhandislik yoki maishiy dasturlarda oqim ko'pincha to'g'ridan-to'g'ri oqim (DC) yoki o'zgaruvchan tok (AC) sifatida tavsiflanadi. Bu atamalar oqimning vaqt bo'yicha qanday o'zgarishini bildiradi. To'g'ridan-to'g'ri oqim, masalan, batareyadan ishlab chiqarilgan va aksariyat elektron qurilmalar tomonidan talab qilinadigan, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan musbat qismidan salbiygacha bo'lgan bir tomonlama oqimdir. Agar eng keng tarqalganidek, bu oqim elektronlar tomonidan olib borilsa, ular teskari yo'nalishda sayohat qilishadi. O'zgaruvchan tok-bu yo'nalishni qayta-qayta o'zgartiradigan har qanday oqim; deyarli har doim bu sinus to'lqin shaklini oladi. o'zgaruvchan tok shunday qilib, zaryad vaqt o'tishi bilan aniq masofani harakatlantirmasdan o'tkazgich ichida oldinga va orqaga zarba beradi. O'zgaruvchan tokning vaqt bo'yicha o'rtacha qiymati nolga teng, lekin u energiyani avval bir yo'nalishda, keyin esa teskari yo'nalishda etkazib beradi. O'zgaruvchan tok induktivlik va sig'im kabi barqaror holatdagi to'g'ridan-to'g'ri oqim ostida kuzatilmaydigan elektr xususiyatlariga ta'sir qiladi. biroq, bu xususiyatlar, birinchi marta quvvatlanganda, o'tkinchi davrlarga duchor bo'lganda muhim bo'lishi mumkin.
Xulosa. Bu mavzular menga juda foydali bo’ldi. Hayotda ham o’zimga kerakli malumotlar oldim va shu haqida savol va topshiriqlarga enni qiynalmasdan javob bera olaman. Gazda elektr toki va harakatlarini mukammal o’rgandim.