Fizikadan praktikum


Download 104 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/27
Sana08.03.2017
Hajmi104 Kb.
#1923
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27

2
.
2
)

(2.2.) ifodaga o‘rtacha arifmetik xatolik deyiladi.  0 ‘rtacha arifme­
tik xatolikni olingan natijalaming o ‘rtacha qiymatiga nisbati  esa
/   л_i
’ •
100
%
(2.3)
nisbiy xatolik deb ataladi.
<2 4 >
ifoda  esa  tanlungan  dispersiya deb yuritiladi.  0 ‘rtacha kvadratik 
xatolik  o lc h a n g a n   kattalikning  alohida  qiymatlarini  haqiqiy 
qiym atidan  x - s c x c x  + s  oraliqdagi  og‘ish  darajasini  belgi- 
iovchi kattalik bo ‘lib,
V " - 1 “
ifoda bilan aniqlanadi,  ushbu og‘ish  darajasi  yana o ‘rtacha  arif­
metik  xatolik
'  
(
2
.
6
) 
П
b'lan ham belgilanadi.
T a n la n g ^ l1  dispersiya  S 2  ham   taso d ifiy   qiym at  b o ‘lib, 
oMchashlar  к о ‘р  b o ‘lganda  u  bosh  dispersiya  deb  ataluvchi 
aniq qiymat  a2 ga intiladi.
E h tim o llik   nazariyasiga  k o 'ra ,  taso d ifiy   k attalik  x  ning 
(x  —  dx  <  x t  <  x   +  dx)  oraliqda  bo ‘lish  ehtimolligi  quyidagi 
funksiya bilan belgilanadi:
P0( x )   dx  =   P (x  -  dx  <  x t  < x   +   dx). 
(2  7)
P0(x)  ifoda  x   kattalikning  ehtimollik  zichligi  deb  ataluvchi 
funksiyadir. Agar bu funksiya m a’lum b o ‘lsa,  u holda  kattalik­
ning o 'rtac’na qiymati:

dispersiyasi esa
o-2 =  \ { x l - Z ) 2 P0(x ,)d x  
(2.9)
CO
ifodadan  aniqlanadi.  Xususan,  P,fx)  kattalikning  ehtim ollik 
zichligi  2.1-  rasmdagi  egrilik  ko'rinishiga  ega  bo‘lsa,  x  uning 
maksimumiga  to ‘g‘ri  kelib,  o^bosh  dispersiya  egrilik  kengligim 
ifodalaydi.
2.1  -  rasm.
Endi  o ‘lchash  aniqligi  tushunchasini  oydinlashtirib  olaylik 
(bu  hisoblash  aniqligi  emas).  0 ‘lchash  aniqligi  —  bu birlik  qiy- 
matni aniqlashda yo‘l qo‘yiladigan xatolik.  Bu qiymat turli yoMlar 
bilan  aniqlanadi.  Agar o'rtach a kvadratik xatolik asbob (sistema- 
li)  xatoligidan  katta,  ya’ni  S^>aci  bo‘lsa,  u  holda 
0
‘lchash  usu- 
lining  xatoligi  o ‘rtacha  kvadratik  xatolik  bilan  belgilanadi  va, 
aksincha,  ari »*S'bo‘lganda,  asbob xatoligi bilan belgilanadi.  Ke­
ying!  holda o'lchashlar sonining cheksiz ko‘p bo‘lishi shart emas. 
Amalda o ‘rtacha arifmetik xatolikni aniqlash qulay bo‘lgani uchun 
5 o ‘miga  r ni  aniqlab,  r  »  acj tengsizlikni  ko‘rib  chiqish  kifoya. 
Birinchi holda, ya’ni   »  ad tengsizlik bajarilganda,  aK ni  hisobga 
o lm a s a   h am   b oM adi.  Bu  h o ld a   ta n la n g a n   d is p e r s iy a
2
 
"  -  
2
(cr')  = Z ( x - x )  /«(«-1)  bilan  ifodalanadi,  bunda    o ‘lchana-- 
l-t

yotgan kattalikning haqiqiy qiymati.  Ushbu tanlangan dispersiya, 
bosh dispersiya bilan  (Amalda  aem as,    kattalik aniqlanishi mumkin boiganligi uchun 
quyidagi  ifodalarni  yozish  mumkin:
S = - 7 - ;   = 
'О1 -1 )
V» 
I
.
10
»
Bundan (2.10) kattalik alohida tajribalar uchun oHchash aniq­
ligi deb  yuritiladi.
0 ‘lchash  soni  qancha  ko‘p  bo‘lsa,  aniqlik  shuncha  katta 
bo‘ladi,  amalda  bunday  qilish  qiyin.  O ich ash   aniqligining  (asbob  xatoligidan  kichik  b o ‘lishi,  masalan,  asbob  xatoligining
yanniga teng bo'lishi nazarda tutilsa, (2.10) va  o ' = ^ a cl  ifodalarga 
asosan  o ‘lchashlar  sonini  chegaralash  mumkin:
2
 
2
—   • 
(2.11)
Amalda  •'’Ichashlar  soni  (2.11)  ifoda  bilan  aniqlangan  qiy- 
malidau  kamroq  bo‘lishi  m um kin,  shuning  uchun  o ‘lchash- 
larnjng  isiionch  oralig‘i  va  ehtimolligi  tushunchalari  kiritiladi. 
Ishonch  o ralig 'i  ,\x  o ‘rganilayotgan  k attalik n in g   haqiqiy 
qiym ati(x±A.v„)  oraliqda  bo‘lish  ehtimolligiga  teng  ekanligini 
belgilaydi,  ya’ni:
/ ’ ( x - Л г а  < .r < x  + Axa ) = a  
(2.12)
xatolikning  qaysi  turi  (sistematik  yoki  tasodifiy)  hal  qiluvchi 
rolga ega ekanligiga qarab,  ishonch ehtimolligi  va ishonch oralig'i 
turli  yo‘llar  bilan  aniqlanadi.

Agar asosiy xatolik sistematik  xatolikdan  iborat  b o ‘lib,  taso- 
difiysi amalda juda kichik bo‘lsa, u holda o ‘lchanadigan kattalikning 
(
jc
-
ctc
/) <
x
<(
x
 +
o
-c/)  oraliqda  boMish  ehtimolligi  100%  ga  teng 
deyish  m um kin,  ya’ni.
/> = ( ( * - °
ci
) < * < ( * + 0 V
i
) ) * 1  ■
 
( 2 . 1 3 )
Tasodifiy xatoliklar katta bo‘lgan hollarda (amalda ko‘pincha 
shunday  boMadi)  qo‘shimch  a   statistik  gipotezalardan  foydala- 
niladi.  Bulardan asosiysi ehtimollik zichligining Gauss taqsimoti:

l'.-4
g  = f o H =   Г— r g 
• 
(2.14)
\j2 n a
Bu o ‘rtacha arifmetik qiymat xatoligining ishonchlilik ehtimolli- 
gini ilovadagi  1-jadvaldan:
l i l i )

 
ifodaga ko‘ra topish  mumkin.
Yuqoridagi  form ulalarva ilovadagi  1 -jadval o ‘lchashlar soni 
ko‘p  ( n >30)  bo‘lganda  o ‘rinli  bo'ladi.  Lekin  ham m a  vaqt  ham 
o ‘lchashlar soni yetarlicha ko‘p boiaverm aydi.  U holda tasodifiy 
xatolikning  ishonchlilik  ehtimolligini  baholashda  ilovadagi  1- 
jadvaldan  emas,  2 - jadvaldan  foydalaniladi.  Chunki  oMchashlar 
soni  ko‘p  (и >30)  boMganda,  Gauss  qonuni,  o ‘lchashlar  soni 
kam  (л<30)  boMganda,  Styudent  qonuni bo ‘yicha taqsimlangan
bo‘ladi.  0 ‘lchashlar  soni  kam  (л<30)  b o ig an d a,  Axa  ishonch
oralig'i quyidagicha aniqlanadi:
a) 
berilgan  a ishonchlilik  ehtimoli  qiymati  va  tajribalar soni 
n  ga  ko‘ra  ilovadagi  2-  jadvaldan  Styudent  koeffitsiyentining
Ax„Jn 

.
ta „ -----------qiymati topiladi;
С

at.
b)  t  „ning  topilgan  qiymatiga  ko‘ra  Лха  -  —f —  S   ta n  (2.16) 

y/n
if o d a d a n   is h o n c h   o r a l i g ‘i  q iy m a ti  h is o b la n a d i  va 
x - A x a  < x < x  + &xa  yoki  x = x ± & x a  k o 'rin is h d a   h a q iq iy  
qiymat yoziladi.
K o'pincha fizik kattaliklar bilvosita aniqlanadi, ya’ni bevosita 
o'lchanuvchi  bir  qancha  kattaliklaming  funksiyasi  ko‘rinishida 
N = N (xt,  Xp  ...xn,)  bo'ladi.  Bunday  hollarda  argumentlarning 
o ‘rtacha  qiymatlari  topiladi  va  qidirilayotgan  kattaliklam ing 
N  = N ( x l,x 2,...,x n)  qiymati  uning  haqiqiy qiymatiga eng yaqin 
bo'ladi.  Absolut va nisbiy xatoliklar quyidagi  ifodalardan aniqla­
nadi:
Oxirgi  ilod.id;i x d;m  boshqa  ham m a qiymatlar o ‘zgarmas deb 
hisoblanadi.  Shuningdek,  hiror  fizik  kattalikning  o ‘lchash  usuli 
xatoligini  tajriba o‘lkazmasdan oldin  ham aniqlash  mumkin.  Bu- 
ning  uchun  bcrilgan  hisoblash  lormulasidan  absolut  va  nisbiy 
xatoliklar aniqlanadigan  ifodalar  hosil  qilinadi.  Ushbu ifodalar- 
dagi  xatoliklar  o'm ig a  asboblam ing  xatoligi  va  izlanayotgan 
qiym atlar  o ‘rniga  esa  ularning  taqribiy  (jadvaldan  olingan) 
qiymatlari qo‘yiladi.  0 ‘lchash  usuli  xatoliklarining bunday aniq- 
lanishi  tajriba  o ‘tkazuvchiga  asboblami to ‘g‘ri  tanlay bilish  im - 
konini  beradi.  Ba’zi  hollarda  tanlangan  usul  to ‘g ‘ri  emasligini 
ko‘rsatadi.  Masalan, ichki  ishqalanish  koeffltsiyentini  Stoks usuli 
bilan aniqlash  1о/:т  bo'lsin deylik,  buning uchun 0,1  mm aniq- 
likdagi  shtangensirkul,  I  mm  amqlikdagi  ctTt2g‘ictr^Q:2  r a il ftp"
(2.17)
± J f(пМ{х„х2, . ..,х п)]  . 
(2.18)

likdagi  sekundomer  va  hisoblash  formulas!  n
— '—^gf'2<  dan 
foydalaniladi.  U holda nisbiy xatolik quyidagicha aniqlanadi:
lir 
2  I  d ( p - p 0)  t  ch  :  dg 
^  dr 
dt  i 
3 1  p -  Po 


~  r 
I  j ’
- 1 
100%  = 0,1%,  (chizg‘ich  bilan  o ich an ad i);
h 
luu
—  = 
100% = 25% 5  (shtangensirkul  bilan  o ic h an a d i);
Pt 
0. 2
“  =  ~   100% = 5%,  (sekundom er  bilan  o ich an ad i); 
e ( p - p 0) 
dg
 
va ~   kattaliklar jadvaldan olinadigan ifodalar b o iib ,
juda kichik miqdorga ega.
Yuqorida  keltirilgan ifodalar tahlil qilinganda,  sharchalar ra- 
diusini  o ich ash d a  katta  xatolikka  (25%  gacha)  y o i  qo‘yilishi 
aniqlandi,  uni  kamaytirish  uchun  aniqligi  kattaroq  asbob  — 
m ikrom etr  ishlatilgani  maqsadga  muvotiqdir.  Shu  y o i  bilan 
o ic h a sh   usulini  mukammallashtirishga  erishish  mumkin.
Laboratoriya  ishlarining  natijalarini  hisoblashda  elektron 
hisoblash  mashinalari (E H M )dan  foydaianish  maqsadga  muvo- 
tiq b o iad i.
2 .2 .  Uzunliklarni  oichaydigan  asosiy  asboblar  va  ularni
ishlatish
Jism lam ing  chiziqli  o ich am larin i  o ic h ash   uchun  masshtab 
va nonius ishlatiladi.  Chiziqli va doiraviy masshtab bilan o ich ash  
aniqligini  10  va  undan  ko‘p  m arta  oshirish  im konini  beradigan 
q o ‘shim cha  shkala  nonius  deb  ataladi.  N onius  ikki  xil  b o iad i: 
chiziqli  va  doiraviy.  Am m o  bular  m azm un  jihatidan  farq  qil- 
maydi.  Hozi^gi  zam on  texnikasi,  masalan,  uzunlikni  bir  mik- 
rongacha  (ya’ni,  L —10-4  sm)  aniqlik  bilan  bevosita  o ich ash g a

imkon  beradigan  o ‘lchov  asboblariga  egadir.  Bu  asboblarda 
mikroskop va  boshqa optik  sistemalar ishlatiladi.  0 £z  navbatida 
bu asboblaming o ‘lchash  aniqligini oshirish  uchun  nonius shkala 
qo'shimcha qilinadi.
Chiziqli  nonius  jism larning  chiziqli  oMchamlarini  aniqroq 
o'lchashda ishlatilib, masshtabli oddiy chizg‘ichga qo'shimcha qili­
nadi  (2.2-  rasm).
0,1  mm  Asosiv  shkala













1
2
.  1 
1  .  I  .1 .1  

1
N onius  shkala
2.2 -  rasm.
Masshtabli  chizgMch  singari  nonius ham   mayda boMimlarga 
bo'lingan bo'lib, undagi  n ta bo'lim ning um umiy uzunligi  asosiy 
chizg‘ichdagi eng kichik boMimlaming  (m  —  1) tasining um umiy 
u/imligiga teng bo'ladi,  ya’ni:
та  =  (m  —  1)  •  b, 
(2.19)
bmula:  a  -■  nonius  bo'lim ining  uzunligi;  b  —  masshtabli  eng 
kit  Ink  ho'lim m ng uzunligi.
(J  I'M  if  if’likdan:
b  —  a  —  b/m  
(2.20)
i-kanlini  krlib  chiqaiii  Masshtabli  chizg‘ich  eng  kichik bo'lim i- 
nmg  ii/imlit?i  biliin  nonius  bo  limining  uzunligi  orasidagi  ayir- 
maui  \a   bilan  bclgilasak, 
11
  holda:
a  —  b/m. 
(2.21)
a  —  noniusninfi  aniqligi  deb  ataladi.  Demak,  noniusning 
bir boMiini  masshtabli  chizg‘ichning eng kichik bo‘limidan  uning 
I/m   ulushi  qadar kichik ekan.
Chiziqli  nonius  yordam ida  oMchashni  ko‘rib  chiqam iz.  Biz 
oMchaydigan  kesmaning  uzunligi  L  boMsin  (2.3-  rasm).  Bu 
kesmaning  bir  uchini  masshtabli  chizg‘ichning  nol  chizig‘iga 
keltirib  qo‘yamiz,  bu  vaqtda  uning  ikkinchi  uchi  masshtabli

L
ib
л

„ 
I 
n a
---------
\
К
 


л

10
1

nh
j ,   ,  .
20
Т
Т
Г Т ' Г
Т   -  
\
2.3  -  rasm.
chizg‘ichning  к  va  (k+ 1)  chiziqlar  orasida  b o ia d i.  Bunda 
kesmaning  uzunligini quyidagicha  ifodalash  mumkin:
L — к  b + A l , 
(2.22)
bunda: Al — masshtabli chizgichdagi A;-bo‘limning hozircha bizga 
n o m a iu m  b o ig a n  qismidir.
Endi  noniusning  nol  ch izig in i  kesmaning  ikkinchi  uchiga 
ustma-ust tushadigan qilib qo‘yamiz.  Noniusning boiim lari mas­
shtabli  chizgichning  boiim lariga  teng boim aganligidan  uning 
biron  n — ch izig i  masshtabli chizgichning biron  (k+n) ch izig i 
bilan  ustm a-ust  tushib  qoladi.  2.3-  rasm dan  ko‘rinishicha, 
b o iim la r shu xilda  o ‘zaro to ‘g‘ri  kelganda
Al  +  n  ■ a  = n  ■ b 
(2.23)
tenglama o ‘rinli b o ia d i va bundan quyidagi  ifodani hosil qilamiz:
l - n - b — n - a — n ( b   — a ) — n  -  A a. 
(2.24) 
Shunday  qilib,  oichayotgan  kesmaning  uzunligi
L  — к  ■
  b  + n  ■
 Aa 
(2.25)
yoki  (2.21)  ga  asosan
L — к  ■
  b  +  n  ■
  b/m  
(2.26)
ga teng boiadi.  (2.26) ifoda quyidagicha o ‘qiladi:  noniusdan foy­
dalanib oichangan  kesmaning uzunligi masshtabli chizgichning 
m um kin  b o ig a n   butun  b o iim lari  soni  (k)  ga  mos  uzunlik 
(k  ■
  b) bilan  noniusning  masshtabli  ch izg ich   b o iim larid an  bin

bilan   u stm a -u st  tu sh g an   b o iim i  n o m e rin in g   (n)  n o n iu s 
aniqligining  (n (a)  yig'indisiga  teng.  O datda,  noniusning  n  — 
chizig‘i  masshtabli  chizgichning  (k+ n) — b o iim i bilan  ustm a- 
ust  tushmaydi  bu  farq  ko‘zimiz  payqamaydigan  darajada  kichik 
boiishi  mumkin). Ana shu farq nonius xatosi deb ataladi va uning 
qiymati  A a /2  dan,  ya’ni  nonius  aniqligining  yarm idan  ortm as- 
ligi  kerak,  demak,  noniusning xatosi  nonius aniqligining yarmiga 
teng.
2.4- 
rasmda  o ic h a m i  5,3  mm  b o ig a n   jism ning  o ich am in i 
aniqlash  mi sol tariqasida  keltirilgan.
0,3 
0.2 
0,1
ТГ
6
-r-
7
— r
10 
11 
J __Л -
12
_JL
,
13 
141 
J ____ L i
0  1

I

10
2.4 -  rasm.
Shtangensirkul.  Shtangensirkul bilan uncha katta boim agan 
detallaming  ichki  va  tashai  oicharnlarini  o ic h a sh   mumkin.  U 
bilan detallar devorlarining qalinligini va ulardagi o‘yiq yoki kem- 
tiklarning  chuqurligini  o ic h ash   mumkin.  Bu  asbob  millimetr- 
larga boiiF(|an  LA/chizg‘ichdan ib o ra tb o iib ,  fiqism i  chizgich 
bo'ylab  siljiy  oladi  (2.5-  rasm).

D
Ай
J
2.5- rasm.  Shtangensirkulning umumiy ko‘rinishi.
-  
21
 
-

A  qismi  L M  chizg‘ich  bilan  bir butun  qilib  yasalgan.  В  qis- 
mining  yuqorigi  qismi  ram kadan  iborat  b o iib ,  ramkaning  oldi 
tomoniga nonius boiim lari chizilgan.  Ramkadagi  /fvint ramkani 
c h iz g ic h n in g   istalgan  joyiga  qo‘zg‘alm as  qilib  m ahkam lab 
qo‘yishda ishlatiladi.
A va  i?qism lam ing ichki tom onlari bir-biriga tegib turganda 
noniusning  noli  masshtabli  chizg'ich  noli  qarshisida  turadi.  В 
qism ni  A  qism dan  uzoqlashtirganda  ular  orasidagi  masofa  n o ­
nius  nolining  c h iz g ic h   noliga  nisbatan  siljish  masofasiga  teng 
boiadi.
Shtangensirkul  yordamida  buyum ning  chiziqli  o ic h a m in i 
o ic h a sh   uchun uni  A va  В qismlar orasiga qistirib,  masshtab va 
noniusga qarab uzunlik aniqlanadi.  Shtangensirkul noniusi qancha 
aniq  ko‘rsatsa,  u jism ni  shuncha  aniq  o ic h a sh i  mumkin.
Asbobning  A  va  В qismlarining  davomidagi  С  va  D  kichik 
qismlari  quvur  yoki  gayka  kabi  buyum lam ing  ichki  diam etrini 
o ic h a s h   uchun  xizmat  qiladi  Ba’zan  bu  uchlari  yordamida 
buyum  ustida  bir-biridan  m a iu m   masofada  turgan  nuqtalam i 
ham  belgilash  mumkin.  Shtangensirkulning    uchidan  chiqib 
turgan £qism iga iVplastinkabiriktirilgan,  u noniusli ramka bilan 
birga  harakat  qiladi.  N  plastinka  chuqurlikni  o ic h ash   uchun 
ishlatiladi.
2.6- 
rasmda  (zarvaraqqa  qarang)  misol  tariqasida  o ic h a m i 
23,6  mm  b o ig a n   buyum ni  o ic h ash   ko'rsatilgan.
Mikromctr.  M ikrom etr  simlarning  diam etrini,  yupqa  plas- 
tinkalam ing  qalinligini  va  boshqa  kichik  jism lam ing  chiziqli 
oicham larini katta aniqlikda oichashga xizmat qiladi.  Mikrometr 
p o ia t  skoba  A  dan  iborat  b o iib ,  unga  С  shkalali  steijen  va  D 
trubka  biriktirilgan  (2.7-  rasm  zarvarraqqa  qarang).  M ikrometr 
vintining qadami,  odatda,  1  mm  yoki  0,5  m m  b o iad i.
К  vintning  sterjeniga  D  baraban  o'm atilgan  b o iib ,  uning 
oldingi uchi  50 yoki 25 boiim ga boiingan boiadi.  Mikrometrdagi 
К   vint  uchini  В  tayanchga  tekkizganda,  barabandagi  nolinchi 
chiziq chiziqli shkaladagi nolinchi chiziqqa to‘g‘ri keladi.  Diametri 
o ic h a n a d ig a n   b u y u m   m ik ro m e trn in g   v in ti  b ila n   un in g  
qarshisidagi tayanch orasiga joylashtiriladi so‘ngra vintni burab,

buyum  steijeri  uchi  va  tayanch  orasiga  qisib  olinadi.  Chiziql  D 
shkaladan  millimetrlar  va  barabandagi  m illimetming  ulushlari 
(yuzdan bir ulushlari) sanaladi.  Buyumni  mikrometrda kuchliroq 
yoki  bo‘shroq  qisish  ham  mum kin,  ana  shu  hoi  mikrometrning 
xatolik bilan oMchashiga sabab boiadi.
Hozirgi  mikrometrlarda maxsus qo‘shimcha moslama bo'ladi. 
Bu  moslama  mikrom etrning  buyumni  ortiqcha  qisishiga  yo ‘l 
qo‘ymaydi.  Qo‘shimcha moslamaning ishlashi  A'vint steijeni bilan 
fd a s ta  orasidagi  ishqalanishga asoslanadi.
2.3.,  Tarozi  va  tarozida  tortish
Tarozi  laboratoriya  uchun ju d a  zarur  asbobdir,  chunki  la­
boratoriyada olib boriladigan  ko'pgina tajribalar aniqlikni  talab 
qiladi.  Laboratoriyada  ishlovchi  h ar  bir  kishi  tarozini  ishlata 
bilishi  shart.
Tarozilar  har xil  ko'rinishda  bo ‘lib,  hozirgi  vaqtda  ularmng 
quyidagi  turlari  mavjud:
1. Texnik kimyoviy (2.8- rasm) va dorixona tarozilari (2.9- rasm).
Bunday tarozilar 0,01  g aniqlik bilan tortishga imkon beradi.
Bu  ta rczilar,  ko‘pincha,  sintez  ishlarida.  reaksiya  uchun  olin­
gan  va  reaksiya  natijasida  hosil  bo'lgan  moddalarni  tortishda 
ishlatiladi.
2.  Oddiy tarozilar,  savdo  tarozilari  ko‘pincha  (1—2)  g  ortiq 
yoki  kami abllmiyatga ega bo‘lmagan hollarda ishlatiladi.
2.8  -  rasm 
2.9 -  rasm.

О о 
С
В
 L
 J □ 
<1
600 
500 
100 
100  50 
20 
20 
Ю
2.10-  rasm.
3. 
Analitik  makro  va mikro  ((0,0000 lg  aniqlik bilan)  tarozi­
lar,  asosan,  miqdoriy tahlilda ishlatiladi.
Har qaysi tarozining o ‘z toshi bo‘ladi:  oddiy tarozilarda odat- 
dagi toshlar, texnik-kimyoviy va dorixona tarozilarda ham da ana­
litik tarozilarda analitik toshlar ishlatiladi  (2.10-  rasm).
Texnik-kimyoviy, dorixona va analitik tarozilarida ishlatiladi- 
gan toshlar maxsus g‘ilofli qutichalarga solib qo‘yiladi.  Ular mayda 
toshlar  deb  ataladi.  Bunday  toshlar  qo‘l  bilan  olinsa,  aniqligi 
buziladi,  shuning  uchun  mayda  toshlam i  olishga  xizmat  qiluv- 
chi  qisqich  bilan  qisib  olinadi.
Tarozida  biror  narsa  tortishdan  ilgari,  tarozining  to ‘g ‘ri 
ishlashini  va to‘g‘ri  natija berishini tekshirib ko‘rish kerak.  Taro­
zi  to ‘g‘ri  o ‘m atilgan  va  to ‘g‘ri  ishlayotgan  bo‘lsa,  uning  mili 
darajaning  o ‘rtasidagi  belgidan  chap  va  o ‘ng  tom onga  baravar 
o g 'ad i,  bu  hoi  tarozi  pallalarining  m uvozanatda  ekanligini 
ko'rsatadi.
Tarozi muvozanatga keltirilgandan so‘ng tortishga kirishiladi: 
tortilishi  kerak b o ‘lgan narsa tarozining chap pallasiga qo“yiladi, 
o‘ng pallasiga esa aw al toshlaming eng kattasi so‘ngra kichikrog‘i 
tartib bilan  qo‘yib  boriladi.
Reaktiv moddalar tarozi  pallasiga to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri solinmay, 
og'irligi  m a’lum bo‘lgan yoki tarozi pallasiga qo‘yib,  muvozanatga

keltirilgan byuks,  chinni kosacha,  ba’zan qog‘ozga solib tortiladi.
Suyuqliklarni  tortishda  ular  tarozi  pallasiga  tomizilmasligi 
kerak.  Kislotalami tortish vaqtida ayniqsa ehtiyot bo ‘lish lozim.
Tarozida tortishda quyidagi qoidalaiga qat’iy rioya qilish zarur:
1.  Texnik-kimyoviy tarozi buzuq bo'lsa va uni tuzatish qo'lin- 
gizdan kelmasa, darhol o ‘qituvchi yoki laborantga murojaat qiling.
2.  Tarozi  pallasiga  issiq,  h o ‘l  va  iflos  narsalarni  qo'ymang. 
Suyuqliklar  bilan  ishlayotganingizda  ular  taroziga  va  toshlarga 
tommasin.
3.  Tortilayotgan  reaktiv  va  har  bir  toshni  tarozi  pallasiga 
tarozini  o'chirib  so‘ngra  qo‘yish  kerak.
4. Tortiladigan narsani to ‘g‘ridan-to‘g‘ri tarozi pallasiga qo‘y- 
m asdan stakancha, byuks,  soat oynasi  yoki qog‘ozga  qo‘yib to r­
tish  kerak.
5.  Tortiladigan  narsa  tarozining  chap  pallasiga,  toshlar  esa 
o ‘ng pallasiga qo‘yiladi.
6.  Tarozi  toshlarini  faqat  qisqich  bilan  olish  kerak.
7.  Bir laboratoriya ishida har xil nansalar ketma-ket tortiladi­
gan  bollsa,  bir tarozidan  foydalanishga  odatlaning.
8.  Tortib  b o ‘lganingizdan  so;ng  toshlam i  o ‘z  o ‘rinlariga 
qo‘yishni unutmang. Tarozida hech narsa qoldirmang.
9.  H ar bir ish oldidan  toshlar va tarozining aniqligini tekshi- 
rishni  u n u lM n f’
10.  Ish  «i^ag.indan  keyin tarozi  va toshlam i  tekshirib,  tarozi 
pallalarini qo‘zg‘almas holatga keltirib,  so‘ng laborantga topshi- 
ring.

Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling