Fizikadan praktikum


Download 104 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/27
Sana08.03.2017
Hajmi104 Kb.
#1923
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27

I  Q ISM .  MEXANIKA
1-laboratoriya  iski.
ANALITIK  TAROZINING  T U ZIL ISH IN I  VA 
UNDA  TO R TISH NI  0 ‘RGANISH
Kcrakli  asbob va materiallar.  I.  ADB-200 tipidagi  dempferii 
analitik tarozi.  2. Tarozi toshlari.  3. Tortiladigan jismlar.
Ishning maqsadi.  Analitik tarozining tuzilishi  bilan  tanishish 
va unda tortishni o ‘rganish.
Nazariy  qism
Tarozining  tuzilishi.  Dempferii  analitik  tarozi  jism lam ing 
massasini aniq o ‘lchashda ishlatiladi. Tarozining asosiy qtqpn bir 
xil  uzunlikdagi  richagdan  iborat  bo ‘lib,  bu  richag  shayin  (1) 
deb ataladi.  Shayin o ‘rtasida uning yuzasiga tik ravishda aqiqdan 
yasalgan  prizma  (9)  o ‘matilgan.  Prizm a  o ‘z  qirrasi  bilan  ustun 
(13) tepasidagi  yassi  aqiq yostig‘iga tayanib turadi  (1.1.1-  rasm).


1.1.1- rasm.  Dempferii analitik tarozi:
1—shayin; 2—palla; 3—strelka; 4—kallak; 5—siig'alar; 6-dempfer;
7—richag; 8—ekran; 9—prizma;  10 va 11—limbalar;  12—vint;  13—ustun.

Markaziy prizm adan bir xil uzoqlikda turgan shayinning ostki 
tomonidan ikkita prizma o ‘matilgan.  Bu prizmalarga pallalami osib 
qo‘yish  uchun kerak b o ‘lad ig an m o slam alarb o ‘lib,  ularga tarozi 
pallalari  (2)  osilgan.  Shayinning  o'rtasida  strelka  (3)  bo‘lib,  u 
paUalaming  muvozanat  vaziyatidan og‘ishini  ko‘isatadi.  Og‘ish 
kattaligi  ustunning past  tom oniga  o ‘m atilgan shkala yordamida 
aniqlanadi.
Tarozi plastmassa yoki shisha asosga maqkamlanadi.
Tarozi  quti  ichiga  o ‘rnatilib,  oldi  tom onidagi  oyna  devor- 
chasi yuqoriga suriladi,  yon tom onlarida esa oynali eshikchalari 
mavjud.
Aqiq prizmalari  tez  ishdan  chiqmasligi  uchun  taroziga arre- 
tir  o ‘rnatilgan.  Arretir  shunday  qurilmaki,  tarozi  pallalari  va 
shayinni  bir  oz  yuqoriga  ko‘tarishga,  ya’ni  prizm alam i  tegishli 
yostiqchalaridan ajratishga  imkon beradi.
Tarozini  arretirlash  va  prizm alarni  yem irilishdan  saqlash 
uchun tarozi asosiga o ‘m atilgan kallak (4) ishlatiladi.  Bu kallakni 
burash bilan tarozi arretirlanadi. Tarozidan foydalanilmaganda va 
toshlar almashtirilayotgan paytda tarozini albatta arretirlash kerak. 
Analitik tarozida tortish vaqtida ishlatiladigan tarozi toshlari  1  g 
dan  100 g oraliqdagi massaga ega.
ADB-200  tarozisi  dempfer  (6)  bilan  ta ’m inlangan  bo ‘lib, 
uning  vazifasi  tarozi  shayinining tebranishini  tezroq  so‘ndirish- 
d;m  ibonitdiw  Bunda  strelka  muvozanat  vaziyati  atrofida  ko‘p 
tcbranmaydk, balki  muvozanat vaziyatiga yaqinlashadi va to ‘xtab 
qoladi.
Tarozi qurilmasi qiymati  I  g gacha bo‘lgan milligramm toshlar 
bilan  ta ’minlangan  bo'lib,  bu  toshlar  tarozining  o ‘ng  pallasi 
ustidagi  shayinning  tepasiga  halqa  shaklida  osilgan.  Bu  toshlar 
aylanuvchi  limbalar  (10,11)  yordamida  richag  (7)  orqali  bosh- 
qariladj.  Ichki limba aylantirilganda  10 mg li toshlar, tashqi limba 
aylantirilganda esa  100 mg li toshlar yuklanadi va olinadi.
Tarozi strelkasi  (3)ning pastki qismida o ‘ng va chap tomonga
0—10  mkg gacha  bo'lingan shkalalar bilan ta ’minlangan.  Optik 
qurilma yordamida  mikroshkalali  ekran  (8)ga  proyeksiyalangan 
kallak  (4)  yordam ida  tarozi  ishga  tushirish  bilan  bir  vaqtda, 
yoritkich  lampochkasi  ham  yonadi.

Tarozida  tortish  qoidalari
T arozining  uzoq  vaqt  ishlashini  t a ’m inlash,  uni  buzib 
qo'ymaslik va aniq tortish  uchun quyidagi  qoidalarga  rioya qilish 
kerak:
1.  Tortiladigan  jism  va  tarozi  toshlarini  qo'yishda  tarozim 
arretirlash  kerak.
2.  Faqat pinset yordamida tarozi toshlarini g'ilofdan olish va 
pallaga qo'yish  kerak.
3.  Tarozi  toshlari  va  jismni  shunday  qo‘yish  kerakki,  ular 
pallaning taxm inan o ‘rtasida joylashsin.
4. Jism tarozining chap pallasiga, toshlar o‘rig pallasiga qo'vi- 
lishi  kerak.
5. Jism bilan toshlar muvozanatga kelmaguncha tarozi yelkasini 
arretirdan  chiqarmaslik  kerak.  Toshlar bilan jism  taxminiy  m u­
vozanatga kelganda tarozi  shayini tebranishga keladi va shu vaqt- 
dagina  tarozi  toshlarini  yana  o'zgartirish  kerak  bo‘lsa,  tarozini 
arretirlash  kerak.
6.  Tarozi  pallasining  tebranishini  to ‘xtatishda  juda  ehtiyot 
boMish  kerak,  qog‘oz parchasi  yordam ida  to ‘xtaiilgani  m a’qul.
7. Tarozi shayinining tebranishi  kuzatilayotganda tarozi g‘ilo- 
fining  eshikchalarini  yopib  qo‘yish  kerak.
8.  Tortish  ishlari  tugatilgandan keyin tarozini  albatta arretir­
lash,  toshlarni  olib  qo‘yish  va jild  bilan  berkitish  kerak.
Analitik tarozida  tortish
Analitik tarozida aniq tortish uchun quyidagi qoidalarga amal 
qilish  lozim:
1.  Tarozining nol  nuqtasini  aniqlash.
2. Tarozining sezgirligini aniqlash.
3. Tortish.
1.  Tarozining nol  nuqtasini  aniqlash
Yuk  qo‘yihnagan  holatda tarozi  strelkasining  to‘xtab  qolgan 
nuqtasidagi  shkalaning  ko‘rsatishi  n0  —  tarozining  nol  nuqtasi 
deb ataladi.  Nol nuqta 3 marta aniqlanadi  (strelka nol nuqtagabir 
tom ondan yaqinlashganda ikki  marta,  ikkinchi  tom ondan yaqin- 
lashganda  1  marta).

H ar bir  aniqlashdan  oldin  tarozi  arretirlanadi  va  keyin juda 
ebtiyotlik bilan  arretirdan b o ‘shatiladi.  Nol  nuqtaning  o ‘rtacha 
arifmetik qiymati aniqlanadi.
2.  Tarozining  sezgirligini  aniqlash
Analitik  tarozida 
0
‘lchash  aniqligi,  uning  sezgirligiga  ko‘p 
jibatdan bog‘liq.
Taroziga bir birlik yuk (1  mg) qo‘yilganda strelkaning og‘ishi 
tarozining sezgirligi deb ataladi.  Optik qurilmasi bo‘lgan tarozida 
sezgirlik  aniqlanmaydi.  Aniq  tarozida  bo ‘lim  qiymati  0,1  mg 
(bo‘limdan  0,003  mg)  bo ‘limgacha  farq  qilmasligi  kerak.  Shu­
ning uchun aniq tarozida mikroshkala bo‘yicha 0,1  mg aniqlikkacha 
o ‘lchash  kifoya.
3.  Tortish
Analitik tarozida tortish uchun chap pallasiga tortiladigan jism, 
o'n g  pallasiga esa  massasi aniq  bo‘lgan  tarozi  toshlari  qo'yiladi. 
Tosh qo‘yiIadigan optik qurilmasi bo‘lgan tarozilarda  muvozanat 
holat oldin grammli toshlar bilan hosil qilinadi.  So'ngra limbani 
burash  yordamida  100  va  10  mg  li  halqasim on yuklar qo‘yiladi. 
Keyin tarozining nol nuqtasini belgilab,  mikroshkala orqali m il- 
ligrammlaming 0,1  bo'lagigacha hisoblanadi va quyidagi formula 
orqaii  tarozLpallasiga  qo ‘yilgan  etalon  toshlarining  yig‘indisi 
ко ‘ ri nish ida 'fn i q!a nad i:
P'  = 
p
, +
p
2 +
p
, +
p
4.
Bunda:  P, — toshning nominal og‘irligi; P2 — tashqi lirnbaning 
ko'rsatishi;  Р н —  ichki  lirnbaning  ko‘rsatishi;  P4 —  mikroshka- 
laning  ko'rsatishi.
P4ni  hisoblash  uchun  mikroshkala  ko'rsatishi  n  ni  noldan 
o ‘ng tomonga burilganini  «+»,  chapga burilganini esa «—»  ishora 
bilan olamiz.
Nol nuqta holati n0ni bilgan holda  P4 quyidagicha topiladi:
P4 =   (По-па.  ~  ni)  °> 1  mS-

Tarozi yelkalarining bir xil  bo‘lmasligi  natijasida 
hosil  bo‘ladigan xatolikni  to‘g‘rilash
Buning  uchun  tortiladigan jism  dastlab tarozining  chap  palla­
siga qo‘yiladi va tortiladi, so'ngra jism bilan tarozi toshlarining o'rinlari 
almashtiriladi. Yelkalar bir xil bo‘lmagan!igi uchun birinchi tortish 
natijasi  P<;),  ikkinchi  tortish  natijasi  P n)  dan  farq  qiladi.
M om entlar teoremasiga  asosan:  P J  =  P(l)l2 bo'ladi.
Bunda:  / , —  chap yelka  uzunligi;  l2—  o ‘ng  yelka  uzunligi.
Jism  va toshlar  almashtirilgandan  keyin  PJ2 ~   P(IJ r
Bulardan: Px  = yjP(\)P(\\)  = 0 / 2 ) ■
 (fy)  + fyl))-
1.1.1- jadval

N ol
nuqta

C hap  palla
0 ‘ng  palla
P,+  P2+  P}
n
p 4
p,
P,+  P +   P,
P.
P
X
1.
2.
3.
”. 
=
n  =
1   =
P . -
Л   =
M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Jismlarning  inertligi  deb  nimaga  aytiladi?
2.  Massa  deb  nimaga  aytiladi?  U qanday  о ‘Ichov  birliklarida 
o ‘lchanadi?
3.  Og'irlik  nima?
4.  Shayinli  tarozida  massa,  prujinali  tarozida  og‘irlik  o ‘lcha- 
nishini  tushuntirib  bering.
5.  Shayinli  tarozini  qutbdan  ekvatorga  k o ‘chirganimizda 
o'lchash  natijasi  о ‘zgaradimi?
6.  Analitik  tarozida  qanday  aniqlikda  о ‘Ichash  mumkin ?
Hisoblash  algoritmi
Bu  laboratoriya  ishi  bajarilganda  (3—5)  xil  m odda  mis, 
aluminiy,  tem ir,  plastmassa,  kauchuk,  yog'och  va  hokazodan 
yasalgan  1—3  xil  to ‘g‘ri  geometrik  shakldagi  (silindr,  konus, 
shar  va  hokazo)  jism lar  olinadi.  Olingan  jism larning  har  biri 
uchun  quyidagi  o'lchash  va  hisoblashlar bajariladi:

1.  Jism massalari dastlab texnik tarozida  5  martadan  oMcha- 
nib,  m 1,m2,my m4rm5 qiymatlar aniqlanadi va  in = (mx +m2 + m ,+
+m4  +ms) /5   ifodadan ulaming o'rtacha qiymati topiladi. Topil- 
gan  o ‘n a c h a   qiym atga  k o 'ra ,  o 'lch ash d ag i  absolut  xatolik
Aml  =\m + mx\,...,  Ams  =\m + m5\  va  uning  o ‘rtacha  qiym ati 
Am = (Aml + Am2  + ...+   +Am$/5   topiladi.  Topilgan  absolut  xa-
(olikning o‘rtacha qiymatiga ko‘ra  Em  = ( \ m / m ) - 100%  nisbiy xa­
tolik topiladi.
2.  Jism   m assasi  an alitik   taro zid a  5  m artad an   o 'lc h a n ib , 
m'l ,m 2,m3,m4,m 5 qiymatlar aniqlanadi.  Ulaming o'rtacha qiymati
in' = (m[ + ... + m '.)/5 
va  o 'lc h a s h d a g i  a b s o lu t  x a to lik  
Д/я[=|Д#й  f/w'j,..., \ m   =|Л/й' + /и'| to p ila d i.  Am'  =(Am[+... 
... + A m ')/5   absolut  xatolikning  o 'rta c h a   qiym atiga  ko ‘ra, 
Em,  = (A m 'in i)-100%  nisbiy xatolik topiladi.
3. Topilgan  Am  va  Am  qiymatlarga ko‘ra, analitik taroziga nis- 
batan lexniMttrozida o'lchashdagi absolut xatolik  Am” = | Am’ + Am\
va nisbiy xatolik  Em.  = (Am’ / m') ■
 100%  topiladi.
Hisoblash dasturi
10  REM  «Analitik  tarozining  tuzilishini  va  unda  tortishni 
o'rganish».
20  REM   R1  —  tosh n in g   no m in al  o g ‘irligi,  R2  —  tashqi 
lirnbaning  ko‘rsatishi,  R3  —  ichki  lirnbaning  ko‘rsatishi,  N0  — 
yuksiz  vaqtdagi  shkala  ko'rsatishining  o'rtachasi,  N1  —  yukli 
vaqtdagi shkala ko'rsatishi.
30  IN P U T   N 
40  FOR  1=1  TO  N
50  IN PU T  N0(1),  N1(1),  P1(I),  P2(I),  P3(I)
55  P4(I)=.001*N 1(I)-N 0(I))

<><)  P(J)  P I(I)+ P 2 (I)+ P 3 (I)+ P 4 (I)
65  PI =  P1+ P (I)
70  N EX T  I 
75  PY-  P l/ N  
80  FOR  1=1  TO  N
85  DP(I)  AHS(PV-P(T))
‘Ю  DP  DP  i  D P (I)
N I  XI  I 
10(1  I >PY =D P/N
105  E P Y -!00*D P Y /P Y  
NO  PR IN T
112  PR IN T  «Analitik  tarozining  tuzilishini  va  unda  tortishni 
o'rganish».
115  PR IN T «-----------------------------------------------------------------»
120  PR IN T   «I  «;»  N0  «;»  N I  «;» 
PI  «;»  P2  «;»
P3  «;»  P4  «;» 
P  «;» 
D P  «;»
123  PR IN T  «---------------------------------------------------------------- »
125  FOR  1=1  TO  N 
130  PR IN T   I;
132  PRINT  U SIN G   « # # # # # .# # ’;  N0(I),N1(I),P1(I),P2(I),P3(I) 
135  P R IN T   U SIN G   « # # # # # # .# # # # # ’;  P4(I),P(I),D P (I) 
140  NEXT  I
145  PR IN T «---------------------------------------------------------------- »
150  PR IN T   «py=»;PY,»  Absolut  xato  dpy=»;DPY,».  Nisbiy 
xato  epy=»;EPY 
160  E N D
Ushbu hisoblashlar «EXCEL»  dasturida quyidagicha bajariladi. 
«Analitik tarozining tuzilishini va unda tortishni  o ‘rganish».
A
В
С
D
E
F
G
H
I
I
N 0
N1
PI
P2
P3
P4
P
absolut  xatolik
1
=001*C2-B2
=D 2+E2+F2+G 2
=ABS(H10/N-H2
2
3
4

2-laboratoriya  ishi.
TO ‘G‘RI  GEOMETRIK  SHAKLGA  EGA  BO ‘LG AN 
QATTIQ  JISM LARNING   ZICH LIG INI  ANIQLASH
Kerakli  asbob va materiallar.  1.  Shtangensirkul  (aniqligi  0,1 
mm).  2.  Mikrometr (aniqligi 0,01mm).  3. Silindrshaklidagi jismlar.
4. Tarozi va tarozi toshlari.  5. To‘g‘ri geometrik shaklga ega boigan 
qismlar.
Ishning maqsadi.  To‘g‘ri geometrik shaklga ega bo‘lgan qattiq 
jismlarning  zichligini  aniqlash  usullari  bilan  tanishish.
Nazariy  qism
Jismning hajm birligidagi  massasiga shu jismning  zichligi  (p ) 
deyiladi,  ya’ni
p   =   m / V .  
( 1. 2. 1)
Bunda:  p   —  jism ning  zichligi,  u  SI  sistemasi  [kg/rn3]  da, 
SGS  sistemasida  [g/sm 3]da  o ic h an a d i.,  m  — jism ning  massasi, 
u  SI  sistemasi  [kg]  da,  SGS  sistemasi  [g|da  o ich an ad i.  V — 
jism ning  hajmi,  u  SI  sistemasi  [m3]  da,  SGS  sistemasi  [sm3]da 
o ich an ad i.   == /я/K fo rm u lad an   ko‘rinib turibdiki,  istalgan jis­
mning zichligini aniqlash  uchun shu jism ning  massasi va hajmi- 
ni  aniqlash  kerak  ekan.  Barcha jism larning  massasi  tarozilarda 
o lc h a b  topyadi,  hajmi  esa ulaming shakliga ko‘ra har xil  usullar 
bilan aniqlanadi.  Demak, oldin zichligi aniqlanayotgan jismning 
shakliga  ko'ra,  hajmini  aniqlash  formulasi  keltirib  chiqarilib,
(1.2.1)  formulaga asosan jism larning zichligini  aniqlaymiz.
Biz  quyida  uch  xil  shakldagi jism larning  zichliklarini  aniq- 
lashrii  ko'rib  chiqam iz,  ya’ni  ulam ing  hajmini  topish  formula- 
lariga ko‘ia zichligini  aniqlash formulalarini keltiramiz.
1. Yaxlit silindr shaklidagi jism ning hajmini topish formulasi:
V  — nr^h—  nd2h/4,  (r—d/2) 
(1.2.2)
bolganligidan,  uning  zichligi
  =   m /V   =   m /(n r h )  =   4m /(nd2h),  (r  =   d /2 ) 
(1.2.3) 
formuladan topiladi.

2.  Kovak silindr shaklidagi jismning hajmini topish formulasi:
V  = УШ
  —  Vlch =  nR2h  — rtr>
h= nD2h /4   —  nd2h /4   —
^ h f D 2  ~   d2)/4 , 
(1-2.4)
(R=D /2,  r- d/2 )  b o ‘lganligidan,  uning  zichligi  quyidagi  for- 
muladan topiladi:
p   =  m /V   =  m /(n R 2h  -  ntJh)  =  4m/%h(D2 -   d2). 
(1.2.5)
3.  Shar shaklidagi jism ning  hajm ini topish  formulasi:
V  -   (4/3)nr'-  (4 /3 )n (d /2 )3  —  (l/6 )n d 3 
(1.2.6)
bo‘lganligidan,  uning zichligi quyidagi formuladan topiladi:
p   —  m /V   —  3 m /(4 n r)  —  6m /(nd3). 
(1.2.7)
Bunda:  D v a d  — silindr asosi va shar shaklidagi jism diametri
R  va  r  —  silindr  asosi  va  shar  shaklidagi  jism   radiusi;  h  — 
silindr shaklidagi jism  balandligi.
Jismlarning  kesimi  va  har xil yo‘nalishida  uning  diam etri  va 
balandligi  bir  xil  b o ‘lmasligi  mumkin.  Shuning  uchun diametri 
ham ,  balandligi  ham   har xil joydan  bir necha  m arta  o ‘lchanib, 
ulaming o ‘rtacha arifmetik qiymati olinadi.
Masalan,  jism larning  diam etr  va  balandligi  har  xil jovidan 
besh m arta o‘lchanib,  ulaming o ‘rtacha arifmetik qiymatlari qu­
yidagicha hisoblanadi:
d
^ (
d
1+
d
2 +
d
3 +
d
4 +
d
5)/5 . 
(1 .2 .8 )
d   = ( d l + d
2
+ d
3
+ d
4
+ d
5 ) / 5
 
 
(1 2 .9 )
h=(hi +h2 +h3 +h4 +h5)/5  . 
(1.2.10)
Bundan:  Dp  D2,  D3,  D4,  D5,  d r  d2,  d3,  d4,  ds  lar jism   dia- 
m etrlarining  har  bir  o ‘lchashdagi  qiymatlari  b o ‘lib,  m ikrom etr 
bilan o ‘lchanadi. 
h p  h 2, 
h v 
h. lar esa balandlikning qiymatlari 
bo'lib,  shtangensirkul  bilan  o ‘lchanadi.
Jism larning  diam etri  va  balandligining  m os  qivm atlanm  
(1.2.2),  (1.2.4).  (1.2.6)  formulalarga  qo‘yib,  berilgan  jism lar-

ning hajmi,  massasi esa tarozida o'lchanib topiladi.  Natijalaming 
aniqlik darajasini bilish uchun,  o ‘lchashda yo‘l  qo‘yilgan absolut 
va  nisbiy xatoliklarni  aniqlash  kerak.  D iam etm i  o ‘lchashda yo‘l 
qo‘yilgan absolut xatolik quyidagicha topiladi:
ДО,  = |Z )-D ,|,....,AD5  =jD-Z)5| . 
(1.2.11)
f lA = |J - r f ||,.... bd5 - \d  
, i < \ .  
(1.2.12)
(1.2.11)  va  (1.2.12)  form ulalar  b o ‘yicha  diam etrlarning 
o 'rta ch a   qiymati  va  alohida  o'lchangan  qiymatlari  orasidagi 
ayirmalar hisoblanadi. Shu ayirmalarga o'lchashdagi absolut xatolik 
deyiladi.  O'lchashdagi o'rtacha absolut xatolik:
AD = (AD,  +A£>2 + AD^ + AD4 + AD$)/5. 
(1.2.13)
Ad  (Ad\+Ad
2
  1 
+ Ac^4 + Ad$)l5 
(1.2.14)
formulalar bo'yicha hisoblanadi.  Keyin  diametrlarni  o'lchashda 
yo'l  qo'yilgan  nisbiy xatolik:
fiD  = AD,  D  yoki foizda  ED = (AD/D)  100% . 
(1.2.15)
Ed = Ad Id  yoki foizda  Ed  = (Aa id )-100% 
(1.2.16)
formulalar  bo'yicha  hisoblanadi.  Shu  yo'l  bilan  benlgan  jism ­
ning balandlj|ini  o'lchashda yo'l  qo'yilgan absolut va nisbiy xa­
toliklar quyidagicha hisoblanadi:
Ай,  =  \h — Л, |....АЛ5  = |й -   As| . 
(1.2.17)
Ah =  (ДЛ,  + Ah2  + A/z,  + Ah4  + Ah5 /5  . 
(1.2.18) 
Eh - A h ,'h . 
(1.2.19)
Hisoblangan  hajm  (V)  uchun  maksimal  nisbiy  xatolikni  to- 
pishda  quyidagini tatbiq qilamiz.  K o'paytm aning  nisbiy xatoligi 
ko'paytuvchilar nisbiy xatoliklarining yig'indisiga teng.
Bu qoida bo'yicha:
E   = A V /V   - 2  A d /d   +   A h/h. 
(1.2.20)

E v  —  hajmni  hisoblashdagi  maksimal  nisbiy  xatolik.    — 
zicblikni  hisoblashdagi  maksimal  nisbiy xatolikni  topish  uchun
(1.2.1)  formulaga quyidagi qoidani tatbiq qilamiz.  Bo‘linm aning 
nisbiy  xatoligi  b o ‘linuvchi  (surat)  va  bo ‘luvchi  (maxraj)laming 
nisbiy xatoliklarining yig‘indisiga teng,  ya’ni
Ep 
= A p /p   = A m /m   + A V /V . 
(1.2.21)
Am — tarozida tortishda uning sezgirligiga bog'liq bo‘lgan mak­
simal absolut xatolik m =  0,1  gr.  (1.2.14)  formula b o ‘yicha zich- 
likning  maksimal  xatoligi  aniqlangach,  uni  zichlikka  ko'payti- 
rib,  zichlikning maksimal  absolut xatoligi  (Ap) aniqlanadi, ya’ni
p = E ; p .  
(1.2.22)
Absolut xatolikning ishorasi ham  musbat, ham  manfiy bo‘lishi 
mumkin.  Shuning uchun zichlikning haqiqiy qiymati  (pta  ) ham  
shartli ravishda quyidagicha hisoblanadi:
=  P ± V -  
(1.2.23)
Ishni  bajarish  tartibi
1.  M ikrom etr  bilan  berilgan jism ning  diametri  har  xil  joyi- 
dan besh m arta o ich an ad i.
2.  Shtangensirkul  bilan  berilgan jism ning  balandligi  har  xil 
joydan besh m arta o ‘lchanadi.
3.  (1.2.8),  (1.2.9),  (1.2.10)  formulalar  bo'yicha jism lar  b a­
landligi va diametrlarining o'rtacha  arifmetik qiymati topiladi.
4.  (1.2.11),  (1.2.12),  (1.2.17)  form ulalar  b o ‘yicha  jism lar 
balandligi va diametrlarini har bir o'lchashda yo‘l qo’yilgan absolut 
xatoligi hisoblanadi.
5.  (1.2.13),  (1.2.14),  (1.2.18) formulalar bo'yicha jismlarning 
balandligi va diametrlarini o'lchashda yo'l qo'yilgan o'rtacha absolut 
xatoliklar 
AD, A d,  \h  
topiladi.
6.  Nisbiy xatoliklar  £D = 
\ D i D ,  Ed 

Ad i d   ,  Eh 

Ah !h  
ifoda- 
lardan topiladi.
7.  (1.2.2),  (1.2.4),  (1.2.6)  formulalarga diam etrlar va baland- 
likning mos qiymatlarini qo'yib,  har bir o'lchash  uchun berilgan 
jism ning 
V
hajmini hisoblanadi.

8.  (1.2,20)  form ula bo ‘yicha silindr hajmini  hisoblashda yo‘l 
qo‘yilgan maksimal  nisbiy xatolik hisoblanadi.
9. Tarozida jism ning massasi m aniqlanadi.
10.  (1.2.3),  (1.2.5),  (1.2.7)  form ulalar b o ‘yicha  berilgan jis­
mlarning zichligi aniqlanadi.
11.  (1.2.21)  va  (1.2.22)  formulalar b o ‘yicha zichlikni  hisob­
lashdagi  nisbiy va absolut xatoliklar aniqlanadi.
12.  O ich ash  natijalarini  1.2.1 - jadvalga kiritiladi.
1.2.1-  j   a  d  v  a  I

D
I
AD,
<
Ad;
*
Ahf
Vi
E.
0
,
A p
E
fi
1.
2.
3.
4.
0 ‘r-
D AD
d
Ad
h
Ah
V
p
M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Zichlik  nima,  и  qanday  o ‘lchov  birliklarida  о ‘Ichanadi?
2.  Zichlikni  aniqlashning  boshqa  qanday  usullarini  bilasiz? 
Tushuntirib  bering.
1- 
mashq.  Yaxlit silindr  shaklidagi jismlar zichligini  aniqlash 
uchun  hisoblash  algoritmi:
Bu  laboletoriya ishini  bajarganda silindrning  balandligi  (A.), 
diametri  (d )
 
va  massasi  (m.)  o ‘ichanadi.  Bu  qiymatlarga  ko‘ra, 
quyidagi  hisoblashlar bajariladi:
Г 
^   ' 
1 

» , = —«,  r>,  —  form uladan  silindrning  hajmi;

_  m
P i  
 
~
 

 
form uladan  tajriba  natijasida  olingan  jismning
i
massasi  (m  )  va  hisoblab  topilgan  hajmining  ( V’.)  qiymatlariga 
ko‘ra zichligi topiladi.
П
pt  = (1 / n) E  pt  — ifodadan zichlikning o ‘rtacha qiymati topiladi.

А р = \ р - р , \   —  
ifodalardan  zichlikni  hisoblashda  yo‘l  qo‘yil- 
gan absolut xatolik topiladi.
n
Лр = ( 1 /« )Х |р -р (|  —  ifodadan  zichlikni  hisoblashda  yo‘l
1=1
qo'yilgan absolut xatolikning o ’rtacha qiymati topiladi.
E P  -  (A P '  P )  
100%  — ifodadan hisoblashdagi nisbiy xatolik to ­
piladi.
Topilgan  qiym atlarga  k o ‘ra,  zichlikning  haqiqiy  qiym ati 
phjiii = P±Ap  ko‘rinishda  ifodalanadi.  N atijalar  1 .2 .2 -jadvalga 
yoziladi.
1.2.2 - j a d v a l

M a s sa , 
*   (g)
Ralandlik, 
A,  (sm)
D iam elr, 
rf  (sm)
H ajm ,
^ ( s i a )
Zichlik, 
Pi  (g /sm )
1.
2.
3.
4.
5.
0 ‘rtacha
m
h
d
V
Р
Bu  hisoblashlarni  EH M da bajarish  uchun  yuqoridagi  ifoda- 
lardagi  kattaliklami  lotin  alfavitidagi  harflar  bilan  quyidagicha 
belgilab olamiz:
mx =   M (/),  h  =   H(I),  dt =   D(I),  Vi =   V(l),  p. =   P(I).
Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling