Fizikadan praktikum


deyiladi.  Amplitudasi eng katta 1


Download 104 Kb.
Pdf ko'rish
bet8/27
Sana08.03.2017
Hajmi104 Kb.
#1923
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   27

 
deyiladi.  Amplitudasi eng katta
1.9.2-  гаып 
-  90   -

qiymatga ega bo‘ladigan nuqtalar dafngliklar deyiladi.  Ikki qo‘shni 
d o bnglik yoki tugunlar orasidagi  masofa turg‘un to ‘lqin  uzunligi 
deyilib,  u tovush to ‘lqin uzunligining yarmiga teng bo‘ladi:
л..= A/2.
Bizning  tajriba sharoitida b o ‘lganidek,  agar to ‘lqin zichligi 
k ich ik   b o 'lg a n   m u h itd a n   zich lig i  k a tta   b o ‘lgan  m u h itg a 
tushayotgan bo ‘lsa, qaytish chegarasida to ‘lqin tuguni joylashadi. 
Birinchi  d o ‘n g lik to ‘siqdan l/4 m a s o fa d a  b o ‘ladi  (  1.9.3- rasm).
Turg‘un to 'lq in   yordamida  tovushning  to ‘lqin  uzunligini  va 
uning m uhit ichida tarqalish tezligini (1.9.3) tenglam adan aniq­
lash  mumkin.  Buning  uchun  generatordan  olingan  tebranishlar 
chastotasi va tajriba vaqtida topilgan л г ni (1.9.3) ga qo‘yish lozim:
3 = A - v =   2AT -v. 
(1.9.5)
M a’lumki,  to'lqin jarayon  deganda,  tebranishlarning  elastik 
muhitda tarqalishi tushuniladi.  Elastik muhitga moddaning uchala 
holati,  ya’ni qattiq,  suyuq va gaz holatlari  m a’lum  darajada  m i- 
sol  b o ‘la  oladi.  M oddaning  gaz  holatida  tebranishlar b o ‘ylama 
to ‘lqinlar  sifatida  tarqaladi.  Tovush  to ‘lqinlari  shular jum lasi- 
dandir. Tovush to ‘lqinlari spektrida tebranishlar chastotasiga qarab, 
quyidagi  to ‘lqinlam i  farqlash  mumkin:
1.  Jnfratovushlar 
0  <  v <  20  Hz.
2.  Oddiy tovushlar 
2 T 0 1  <  v <  2  104  Hz.
3.  Ultratovushlar 
2T04  <  v <  2T09  Hz.
4  Gipertovushlar 
109 < -v < 1 0 13Hz.

Odam ning  eshitish  a ’zosida  chastotasi  20  Hz  -  2  •  Ю4  Hz 
oraliqdagi  tebranishlar tovush  sezgisini  hosil  qiladi.
v  tovush  to'lqini  chastotasi,  A to ‘lqin  uzunligi  va  3 to'lqin 
tarqalish tezligi  bir-biri  bilan quyidagicha bog'langan:
S = A - v .
 
(
1
.
9
.
6
)
Tovushning  tezligini  aniqlash  uchun  tovushning  chastotasi 
va shu chastotaga mos to‘lqin uzunligi olchansa kifoya. Tovushning 
to ‘lqin  uzunligini  oMchash  uchun akustik rezonans hodisalaridan 
foydalanish  mum kin.  Aytaylik,  bir  uchi  berk,  ikkinchi  uchi 
ochiq shisha  nay berilgan bo'lsin  (1.9.4-  rasm).
V  
/
к
л
 
M \
у
• '  
41
v . - S r
-
’  
-
1.9.4-  rasm.
Agar  bu  nayning  ochiq  uchiga  tovush  manbayini  keltirib, 
uning  ichiga  tovush  to'lqinlari  tarqatilsa,  naydagi  havo  ustuni 
ham  tovush  chastotasiga  mos  chastotada  tebrana  boshlaydi. 
Natijada, tovush  chastotasiga havo ustuni tebranishining xususiy 
chastotasi mos kelganda,  rezonans hodisasini  kuzatish  mumkin. 
Havo  ustuni  tebranishining  n  xususiy  chastotasi  havo  ustuni 
uzunligi  L  va  tovushning  havoda  tarqalish  tezligi  и  orqali 
aniqlanadi.  Havo  ustuni  tebranishlarining  xususiy  chastotasi 
quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
v = 9 n / 4 ( L   +  0,8R). 
(1.9.7)
Bunda:  n  =   /,  3,  5  ....  L —  havo ustunining uzunligi;  R —  havo 
ustunining  radiusi  (nayning  radiusi).
Agar  L > R  bo‘lsa,  u holda (1.9.7 )  ifodani  quyidagicha ko‘ri- 
nishda yozish  mumkin:

и n = ( 3 / 4 L ) - n .  
(1.9.8)
Havo  ustuni  uzunligida,  (aniqrog‘i,  L  +  0,8R  uzunlikda) 
rezonans hodisasi yuz bergan paytda bu uzunlikda to ‘lqin  uzun- 
ligining toq sondagi  chorak qismi joylashadi,  ya’ni
п ( л /4 )  =L  +  0,8R- 
(1-9.9)
U  holda tovush tebranishlari chastotasining berilgan  qiyma- 
tida  havo  ustuni  uzunligi ning  bir  tekisda  o ‘zgarishi  bilan  rezo­
nans  hodisasini  kuzatish  mumkin.  Rezonans  hodisasi  kuzatila- 
yotgan  paytdagi  havo  ustunlari  uzunliklarining  eng kichik  farqi 
(ayirmasi)  to ‘Iqin uzunligining yarmiga teng b o ‘ladi.  Xuddi  shu 
hodisadan tovush tebranishlarining to ‘lqin uzunligini o'lchashda 
foydalaniladi.  Ya’ni,  (  1.9.9  )  ni  л ga nisbatan  yechamiz:
a
 
=   4(L  +  0,8R)/n. 
(1.9.10)
Asbobning  tavsifl  va  0‘lchash  metodikasi
TG   tovush  generatorining  klemmalariga    telefon  simlari 
ulangan.  telefon esa A shisha nayning ochiq uchiga  1.9.5- rasmda 
ko‘isatilgandek shtativ yordamida o ‘matiladi.
1.9.5 - rasm. 
- 9 3 -

A nayning ostki asosi  rezina naycha yordamida suv quyiladi- 
gan  Tidish  bilan tutashtiriladi.  В idishni  yuqoriga ko‘tarish  yoki 
pastga  tushirish  bilan A  shisha  naydagi  havo  ustuni  balandligini 
o ‘zgartirish  mumkin. TG  tovush generatori tovush chastotasidagi 
elektrom agnit  tebranishlarni  hosil  qiladi.    telefon  esa  uni 
mexanikaviy  tebranishlarga  ayiantiradi.  telefon  m em branasi- 
dan  tarqalayotgan  tovush  to ‘lqini  va  A  shisha  nay  ichidagi  suv 
sirtidan  qaytgan  to 'lq in   suv  ustidagi  havo  u stu n id a  in ter- 
ferensiyalanadi. Agar shu havo ustunida to‘lqin uzunligining toq 
sondagi  chorak  qismi  joylashsa,  suvning  sirtida  turg‘un  to'lqin 
hamda silindrik shisha nayning ochiq uchidi do‘nglik hosil bo‘ladi. 
Bu  paytda  shisha  nay  ichidagi  havo  ustuni  intensiv  tebranadi, 
ya’ni  intensiv  tovush  chiqaradi.
Shisha naydagi suyuqlik ustuni yana ham o ‘zgartirilsa, tovush 
susayadi va bu  o ‘zgartirish  davom  ettirilsa,  suyuqlik sathi  yarim 
to'lqin uzunligiga teng masofaga siljiganda tovush yana kuchayib, 
maksimum qiymatga erishadi.  Bu holda ham   havo ustunida yana 
to'lqin uzunligining toq sondagi chorak qismi joylashadi.  Tovush 
manbayining chastotasini bilgan  holda va ikkita ketma-ket m ak- 
sim um lar  (tovush  kuchayishlari)  orasini,  y a ’ni  Я  /2   yarim  
to 'lq in  uzunligini o'lchagan  holda tovushning havoda tarqalish 
tezligini  hisoblash  m um kin.
Ishni  bajarish  tartibi
1.  1.9.5-  rasmdagi  qurilmani yig‘ing.
2.  В idishga suv quyib, uni yuqoriga ko‘tarish yordamida shisha 
naydagi suyuqlik ustunining balandligini  o'zgartiring.
3.  (TG )  tovush  generatori  yordam ida  v =   300  Hz chastotali 
tovush tebranishlari  hosil  qilinadi.
4.  A idishdagi  suyuqlik ustunini  o ‘zgartirish bilan  Z^birinchi 
maksimum  (tovush  kuchaygan joy)  aniqlanadi  va yana suyuqlik 
ustunini  o ‘zgartira borib,  L2ikkinchi  maksimum  aniqlanadi.
5.  So'ngra  L2-  Lj= A L — Я/2  hisoblanadi.
6.  Shundan  keyin  =   2AL  ■
  v  formula  yordamida  3 ning 
qiymati  hisoblanadi.  (1.9.8) formula yordamida havo ustuni teb- 
ranishlarining  xususiy  chastotasi  n  topiladi.

7.  Tovush chastotasini  400  Hz,  500  Hz,  600  Hz ga o'zgartirib, 
har  bir  hoi  uchun  4,  5,  6-  bandlarda  aytilgan  ishlar  bajariladi.
8.  Har bir tajriba kamida 5 marta takrorlanadi.
9.  0 ‘lchash va  hisobiash natijalari  1.9.1 - jadvalga yoziladi.
Mustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Turg'un  to'lqinning  ikkita  tuguni  orasidagi  nuqtalar  qan­
day fazada  tebranadi?
2.  Tovush  qattiq jismlarda  qanday  tarqaladi?
3.  Nima  uchun  tovushning  havoda  tarqalish  tezligi  havoning 
haroratiga  bog'liq  b o ‘ladi?
1.9.1- j  a  d v a  I

»•. 
(Hz)
L j (
 m)
L2 
(m)
A L
  (m)
&
(m/sek)
A 3
(ш/sek)
£=(Д.9 
/!) )■ 
100%
1.
2.
3.
4.
5.
O'rtacha
Hisobiash  algoritmi
L.aboratoriya  ishi  bajarilganda  o ‘tkazilgan  tajribalardan 
to'lqinning  ikkita  qavariq  (m aksim um )lari  yoki  ikkita  botiqlik 
(m inum im )lari  orasidagi  m asofaning  (I) qiym atlari  aniqlanadi 
va quyidagi hisoblashlar bajariladi:
Я  =   21—  form uladan  to ‘lqin  uzunligi  qiymatlari;
П
1 n  —  formuladan  to ‘lqin  uzunligi  qiymatlarining
.=]
o ‘rtacha arifmetik qiymati;
ЛЯ,  =|A —
 A,|  —  ifodadan  hisoblashlarning  absolut  xatoligi;
n
АЯ  =^Г
ла
, /
п
  — ifodadan absolut xatolikning o'rtacha qiymati;
<=!


,  . ( A i l )  
iloclndiiii  nisbiy xatolik;

а
  г 
lom uiladan xona haroratidagi tovushning tarqa- 
1
1
sSi  livligi  qiymatlari;
П
9  = £-9, ln  ~  ifodadan tezlik qiymatlarining o‘rtacha arifme-
/=i
tik qiymati;
A9t  = |.9 - 5 , |  —  ifodadan hisoblashlam ing  absolut  xatoligi;
П
A 9 = T A , 9 , / n   — ifodadan absolut xatolikning o'rtacha qiymati;
j=i
Eg  = (AS 19) —  ifodadan nisbiy xatolik topiladi.
Hisoblash  dasturi
10  REM   Tovush  to ‘lqinining  havoda  tarqalish  tezligini, 
toMqin  uzunligini  va  havo  ustunining  xususiy tebranish  chasto- 
tasini turg‘un toMqin usuli  bilan  aniqlash.
20 REM   №   — tajribalar soni,  LI ,L2 — tovush  kuchayishlari 
orasidagi  masofa В — chastota.
25  IN P U T   N ,  В 
30  FOR  1=1  TO  N
35  IN P U T   LI (I),L2(I)
40  D L(I)=L1 (I)-L 2(I)
45  V (I)=2*DL(I)*B 
50  V =V +V (I)
40  N EX T  T
45 V 1= V /N
55  FOR  1=1  TO  N  
60  D V (I)=A B S(V (I)-V 1)
70  D V = D V + D V (I)
80  N EX T  I 
90  D V 1=D V /N
100  EV=100*DV1/V1
110  PR IN T  «Tovush  to ‘lqinining  havoda tarqalish  tezligini. 
t o ‘lq in   u z u n lig in i  va  havo  u s tu n in in g   xususiy  te b ra n ish  
chastotasini turg‘un  toMqin  usuli  bilan  aniqlash».

130  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
140  PR IN T  «Tajribalar  soni  N =»:N ,»C hastota  V=»;B
145  PRINT «------------------------------------------------------------ »
150  PRIN T  «I  «;»  LI (I)»;»  L2(I)  «;»  DL(I)»;» V(I)  «,»  DV(I)«
i 55  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
156  FOR  1=1  TO  N  
158  PR IN T  I;
160  PRINT  USING  «####.####»;L1(I),L2(I),DL(I),V(I),DV(I) 
165  N EXT  I
170  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
180 
P R I N T  
« T e z lik  
V I =»;V 1 " ,» A b so lu t 
x a to  
DV1 =»;D V l,»N isbiy  xato  EV=»;EV 
190  EN D
Ushbu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha  bajariladi:
A
В
С
D
E
F
LI
LI
D L
V
DV
1.
=A B S(B 2-C 2)
=2*D2*B
=ABS(VY-E2)
2.
3_
Bunda:  В — chastot;  L I,  L2 — tovush kuchayishlari  orasidagi 
masofa;
VY  — tezlikrring  o ‘rtachasi.

II  Q IS M .  MOLEKULAR  FIZIKA
1-laboratoriya  ishi.
H A V O N IN G   ICH K I  IS H Q A L A N IS H
K O E F F IT S IY E N T IN I  VA  M O L E K U L A L A R N IN G  
0 ‘ RTACHA  E R K IN   Y U G U R IS H   Y O ‘L IN I  A N IQ L A S H
Kcrakli  asbob  va  materiallar:  1. 
Shtativ  o ‘m atilgan  maxsus 
qurilma. 2.  Sekundomer.  3.  Darajalangan shisha stakan. 4.  Daraja- 
lanmagan shisha stakan.  5. Tarozi. 6.  Termometr.  7.  Barometr.
Ishning maqsadi.  Maxsus qurilma va usul asosida havo moleku- 
lalarining  erkin  yugurish  yo‘lini  aniqlash.
Nazariy  qism
Molekular-kinetik nazariya sistemaning holatini aniqlaydigan 
term odinam ik  (makroskopik)  param etrlar  (p  —  bosim;    — 
harorat,  V —  hajm)  bilan  mikroskopik  param etrlar  (molekula- 
ning  o ‘lcham i-diam etri,  massasi,  o'rtacha  erkin  yugurish  yo‘li, 
tezligi  va hokazo) ning o ‘zaro munosabati (bog‘lanishi)ni ko‘rsa- 
tuvchi analitik ifodani hosil qilishda m uhim  rol o‘ynaydi.
G az molekulalarining tartibsiz  (xaotik)  harakatlari  va  o"za- 
ro to ‘qnashuvlari tufayli  ular birjoydan  ikkinchi joyga ko‘chish- 
da  biror  kesim  yuzi  orqali  u  yoki  bu  kattalikni  (issiqlik  o ‘tka- 
zuvchanlikda — energiyani,  ichki ishqalanishda impulsni va dif- 
fuziya  hodisalarida  esa  —  m assani)  olib  o ‘tadi.  U m um an, 
ko‘chish  hodisasi  ro ‘y  berishi  uchun  yuqorida  aytilgan  katta- 
liklarning  qiym atlari  tekshirilayotgan  fazoning  turli  joylarida 
( q is m la rid a ,  q a tla m la r id a )   tu r lic h a   b o ‘lis h i,  y a ’ni  bu 
kattaliklam ing gradiyentlari  mavjud  b o ‘lishi  lozim.
Gazlardan iborat sistemadagi biror hajmda harorat muvozana- 
tining  yuzaga  kelishi  yoki  shu  fazo  (hajm)ning  turli  qismlaridagi 
molekulalar  konsentratsiyalarining  tenglashuvi,  ya’ni  ikki  xil  gaz 
molekulalarining  o ‘zaro  aralashib bir jinsli  muhitga  aylanishi,  gaz 
qatlam laridagi  turli  xil  tezliklarning  tenglashuvi  va  hokazo 
jarayonlaming hammasi molekulalaming uzluksiz o‘zaro to‘qnashuvi 
va tartibsiz harakatining natijasi bo‘ladi. Bunda quyidagini qayd qilish

lozim: molekulalamingtartibsiz harakatidagi tezligi juda katta bo'lisinga 
qaramay,  ularning  o ‘zaro  to ‘qnashishi  va tartibsiz  harakati  tufayli 
gaz  bosimi  taxminan  bir atmosfera  bo‘lganda  ko‘chish  hodisalari 
juda sekin  ro‘y berishi  tajribalardan  m a’lum.
Molekulalar tartibsiz  harakati  davomida biror oraliqni  o ‘za- 
ro  to ‘qnashmasdan  erkin  bosib  o ‘tadi.  Bu  (masofa)  oraliq  m o- 
lekulalaming erkin yugurish yo‘lining uzunligi  deb ataladi.  Uning 
kattaligi  molekulalaming soni  nihoyat darajada ko‘p va tartibsiz 
harakat  qilib  turganligi  tufayli  har  xil  b o la d i  va  sharoit  (p  — 
bosim va   — harorat va hokazo) ga qarab o‘zgarib turishi  m um - 
kin.  Shu  sababli  erkin  yugurish  yo‘lining  qiymati  emas,  balki 
uning o ‘rtacha  qiymati 
я 
haqida gapirish o ‘rinli bo ‘ladi.  Xuddi 
shuningdek, vaqt birligi  ichida molekulalaming o ‘rtacha to ‘qna- 
shishlar soni 

haqida  m ulohaza  yuritish  mumkin.  Gaz  m ole- 
kulalarining  o'zaro  ta ’sir jaravonini  tavsiflashda  o^zaro  bog‘liq 
boMgan 

va 
я 
kattaliklar muhim  rol  o ‘ynaydi.  G az  hajmidagi 
molekulalam ing  ikki  A  va  В  nuqta  oralig‘ini  o'tishdagi  to ‘g‘ri 
chiziqdan  iborat  bo'Igan  masofa  molekulaning  siniq  chiziqdan 
iborat  bo'lgan  haqiqiy  yo‘lidan  bir  nec’na  m arta  kichik  bo ‘ladi 
(2.1.1-  rasmga  qarang).  Rasmdagi  ABC va  hokazo  yo‘nalishlar 
o ‘zaro ta ’sir tufayli molekula tezligining ham yo‘na!ish jihatdan, 
ham  m iqdor jihatdan  o ‘zgarishini  ko'rsatadi.
Molekulalar bir-biriga  urilganda  ularning  markazlari  yaqin- 
lashishi  mumkin bo ‘lgan minimal    masofa molekulaning effek- 
tiv  diametri  deb  ataladi,  u,  um um an  olganda  to ‘qnashuvchi 
molekulalaming  to ‘liq  energiyasiga,  harakatdagi  molekulaning
kinetik energiyasiga va, bino- 
barin, temperaturasiga bog‘- 
liq  bo‘ladi.  Kinetik  energiya 
q a n c h a   k a tta   b o ‘ls a ,   
shuncha kichik boMadi.
A g ar  t  v a q t  o ra s id a  
m olekulaning  o ‘tgan  yo ‘li
(S  t),  t o ‘qn ash ish lar  soni
(Z  t) bo‘lsa, u holda o‘rtacha 
erkin  yugurish  yo‘li:

A
 
( l i  
1)1(7.  i) = u / Z
 
( 2 . 1 . 1 )
I >« • ‘ |; i«
1
1.  I >i 11 к 
1
.1 
n
 
iiiolekulalarning  o ‘ rtacha  arifmetik tezligi;
/   imi)1  -\\l2n  r; u n  ga  tcngligi  e’tiborga olinsa, birinchi  formula 
(|iiyuljgidia  yo/.iladi:

r 2  n ). 
(2.1.2)
IJinida:  —  molekulalam ing  effektiv  radiusi;  n  —  birlik  hajm i- 
dagi  molckulalar soni. Agar molekula radiusi  o‘miga  or/2ifodani 
(n r 2—  esa  effektiv  kesi­
mi)  qo‘ysak,    ning  molekulaning  effektiv  diametri  ( a )   va 
konsentratstiyasi  (n) ga bog‘liqIigi  quyidagicha b o ‘ladi:
Я = 1 
cr2 -n)  . 
(2.1.3)
(2.1.3) 
d an  k o ‘rinadiki,  X  ning  tajrib ad an   aniqlangan 
qiym atlari  m a ’lum  b o ‘lganda,  crni  aniqlash  qiyin emas.  Lekin 
bu  aniqlangan  qiym at  taqribiy  xarakterga  ega,  chunki  m ole- 
kular  kinetik  nazariyaga  ko‘ra  v  ,  z   va  boshqa  m akropara- 
m etrlam i  aniqlashda ju d a  ko ‘p  tax m in lar  qilingan:  m olekula 
(ato m )n i  m u n tazam   shar,  ikki  m olekulaning  o ‘zaro  to ‘q- 
nashuvini  esa elastik to ‘qnashuvdan iborat  deb qaralgan.
Aslida esa molekula shar emas,  to ‘qnashish  elastik bo‘lmaydi. 
M olekulalar  atom   yadrolari  va  elektronlardan  tashkil  topgan 
murakkab sistema.  M olekulalar bir-biriga  yaqin  kelganda  ( a   « 
10_10m)  o ‘zaro  ta ’sir  kuchlarining  xarakteri  ham   o ‘zgaradi, 
itarishish  kuchi  tortishish  kuchiga  qaraganda  ortib  ketadi;  na- 
tijada molekula tezligining yo‘nalishi o ‘zgaradi.
Tajribada  X  ni  aniqlash  uchun m uhitning  ichki  ishqalanish 
koeffitsiyenti  (r|)  ning  m uhitning  zichligi  (p)ga,  molekulaning 
o ‘rtacha  arifmetik tezligi  ( j )   ga va  erkin  yugurish  yo‘li  (X )  ga 
bog‘liq bo‘lgan:
j] = (1/3) pXiJ 
(2.1.4)
ifodasidan foydalanamiz.  (2.1.4) ga  vau  ning quyidagi
p   =  p p   /  R T   ,  v =yj&RT/тгц 
(2.1.5)
qiymatlarini  qo‘ysak:

т] =  {] 
i
 
3
Х м Р
 / Л Г )Я Ч/8 Л Г  / 
ям
 
( 2 . 1 . 6 )
rnunosabatni hosil  qilamiz.  Bunda:  R — universal gaz doimiysi, 
ц —  molyar massa va  T
 
—  absolut harorat.
(2.1.6)  dan  r|  ni  aniqlashda  uzunligi  /  va  radiusi  r b o ‘lgan 
kapillar naychadan oqib  o ‘tgan gaz hajm ining kapillar nay uch- 
laridagi  zl/?bosim  farqiga,  shu  hajmni  oqib o'tish  uchun  ketgan 
x vaqtga bog'liq b o ‘lgan  Puazeyl  formulasidan foydalanamiz:
7] = лг^Арт/ 8v/ • 
(2.1-7)
(2.1.7) formula oqim faqat laminar bo'lgandagina o'rinli bo‘ladi.
(2.1.6)  m unosabatdan  foydalanib,  X  uchun  ushbu  ifodani
hosil  qilamiz:
Я  = (3?7/ 2p^yjnRrllJi  . 
(2.1.8  )
M olekular  kinetik  nazariyadan  m a’lum  bo'lgan p 0— nJcT0 
va  p  =   n k T   m unosabatlardan  foydalanib,  molekulalam ing  n 
konsentratsiyasi  uchun
«  =   n oP To/PoT
ifodani hosil  qilib,  (2.1.3)  formulaga olib borib qo‘ysak,  quyidagi 
ifoda kelib chiqadi:
A = (l/ л/2ясг2) ■
 (P
q
T / nQ
p
T
q
) ■
 
(2.1.9)
Bunda:  n0  —  Loshm idt  soni;  p (p  T0—
 
mos  ravishda  normal 
sharoitdagi bosim va harorat.  Bu ifodadan molekulaning effektiv 
diametri:
°
 = 
\l(Po
T) '(
^2^ «о 
рТ0Л)
 
(2.1.10)
ekanligi  kelib  chiqadi.  Demak,  A  ni  tajriba  yo!li  bilan  aniqlab,
(2.1.10)  formuladan  crni  hisoblab  topish  m um kin  ekan.
Ushbu  ishda ishlatiladigan qurilma 2.1.2-  rasmda ko‘rsatilgan 
zaivairaqqa qarang.  1 -shisha uch tarmoqli taqsimlagich  B — havo 
quritkich ballonchani;  К — kapillar ham da   —  m anom etm ing 
chap tirsagi bilan bog‘laydi,  2- shisha uch tarmoqli taqsimlagich 
esa  kapillarning  ikkinchi  uchini  m anom etm ing  o ‘ng  tirsagi  va 
gaz oMchagich ballon bilan bog‘laydi. M anom etr suyuqligi suvdan 
yoki  spirtdan  iborat  boMishi  mumkin.  D gaz  oMchagich  ballon

litihirda  darai.ilangan  ho'lib,  unuan jo 'm rak  orqali suyuqlik oqib 
с1ш].|уо1ц:ии1;|  suyuqlik sathining pasayishi orqali oqib o ‘tayotgan 
gaz  li;ijinini  amqiash  rnumkin.
Ishni  bajarish  tartibi
1. Avvaiiga aspirator Z)distillangan suv bilan to'ldiriladi.
2.  Bo‘sh  3-  idish jo'm rak tagiga qo'yiladi.
3. Jo‘mrak 5 ochiladi.
4.  Jo'm rak  5  yordamida  m anom etr  tirsaklaridagi  suyuqlik 
sathlarini shkaladan qayd qilingan belgilargacha keltirib,  bosimlar 
farqi  (Ap —  50  mm)  hosil  qilinadi.
5.  Jo ‘mrak  tagidan  3-idishni  olib,  o ‘miga  o'lcham li  4-idish 
qo‘yiladi va shu vaqtda sekundom er yurgiziladi.
6.  Oqib  tushgan  suv  hajmi  V  —  500  ml  (0 ,5 1 0 -3  m 3)  ga 
yetganda jo ‘m rak yopiladi va bir vaqtda sekundom er to ‘xtatiladi. 
0 ‘tgan  vaqt  qayt  qilinadi.
7.  Havoning haroiati aniqlanadi.
8.  Tajriba  5  m arta takrorlanadi,  har doim  idishdagi  suv qay- 
tadan aspiratorga quyilib turiladi.
9. 
ц  = л г 4Арт/8W 
— 
f o r m u l a  
b o 'y i c h a  
h a v o
m olekulalarining  ichki  ishqalanish koeffitsiyenti  hisoblanadi. 
Bunda:  r= 0 ,5 -1 0 “,m   —  k ap illar  n ay ch a  radiusi.  1 = 5   10~2 
m  —  k ap illar  naycha  uzunligi.
Ap  =  pgAh  -   103  kg/m 3.  9,8  m /c 2.  (25/103)m   =   245  N /m 2.
Я  =(1,88  f\!p)yjRT/p.  formula bo'yicha  X  ni topamiz.  Bunda 
Toshkent  shahri  uchun  R  —  9,7-104  N /m 2.
R  —  8,31  J /   mol  grad.
 —  absolut  harorat,  T  —  273  +   /  °C.
ц —  havoning  m olekular  massasi.
10.  O'rtacha qiymat, absolut xatolik va  uning o'rtacha qiymati 
quyidagi ifodalardan aniqlanadi:
n
 
" •  
A n,  = \ f i - r i i
\ ; 
A 'n
  =  
! n - 
i=i 
/=1

11. 
Nisbiy xato]iк  Ev  = (Arj'rpi  100%  formula bo‘yicha aniq- 
lanadi  va topilgan kattaliklar 2.1.1 - jadvalga yoziladi:
2.1.1  - j  a d v a  I

R
(N /m 2)
t
,  (s)
Ap
(N /m 2)
V  (m1)
n,
It,
л
a
1.
2.
3.
4.
5.
9,7  I0 4
245
0,51= 
0,5. IQ '3
O'rtacha
r)
M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Erkin  yugurish  yo ‘lining  uzunligi  nima  va  и  qanday fizik 
kattaliklarga  bog‘liq?
2.  Molekulaning  effektiv  diametri  haroratga  bog ‘liqmi ?  Nima 
uchun?
3.  Puazeyi formulasini yozing  va  tushuntiring.
4.  Erkin  yugurish  y o ‘lining  о ‘rtacha  qiymati  uchun  (8)  for- 
mulani  keltirib  chiqaring.
5.  Havoning  kapillar  orqali sizib  o ‘tish jarayonini  tushuntirib 
bering.
6.  Gazlar  ichki  ishqalanish  koeffitsiyentining  bosimga  bog'liq 
bo'lmasligini  qanday  tushuntirish  mumkin?
Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling