Fizikàning yorug‘likning nurlànish, yutilish và tàrqàlish qînunlàrini o‘rgànàdigàn bo‘limidir
Download 478.63 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Fizik îptikàdà
- Yorug‘lik hàqidàgi tà’limîtning rivîjlànishi. Yorug‘likning elåktrîmàgnit nazariyasi haqida tushuncha
- Îptikàning dàstlàbki qînunlàri.
- OPTIKA I B Î B . OPTIKA ELEMENTLARI 1-§.
- Îptikà rivîjlànishining kåyingi bosqichlari.
- Yorug‘likning kîrpuskular tàbiàti.
- Yorug‘likning to‘lqin tàbiàti.
- Yorug‘likning elåktrîmàgnit tàbiàti.
- Yorug‘likning tarqalish tåzligi
- Yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi
- Yorug‘lik tåzligini àniqlàshning Ryomår usuli.
- Yorug‘lik tåzligining qiymàti.
- 2- rasm. 10 Yorug‘likning õàràktåristikàlàri. Fîtîmåtriya elåmåntlàri
- Fîtîmåtriya.
- Nurlànish îqimi
- Yorug‘lik õàràktåristikàlàri.
- F yorug‘lik îqimi
|
4 Îptikà – fizikàning yorug‘likning nurlànish, yutilish và tàrqàlish qînunlàrini o‘rgànàdigàn bo‘limidir. Yorug‘lik elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lgànligi sàbàbli, îptikà elåktrîmàgnit mày- dîn nàzàriyasining, ya’ni elåktrîdinàmikàning bir qismi sifà- tidà qàràlàdi. Yorug‘lik, ràdiîto‘lqinlàr và råntgån nurlàri îrà- sidàgi, to‘lqin uzunligi 4,0·10 -7 –7,6·10 -7 m bo‘lgàn elåktrî- màgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt. Îdàtdà, îptikà gåîmåtrik, fizik và
màydi, uning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish, qàytish và sinish qînunlàri o‘rgànilàdi. Îddiy ko‘zîynàkdàn tîrtib ulkàn àstrînîmik qurilmàlàr- dàgi muràkkàb îbyåktivlàrgàchà bo‘lgàn bàrchà îptik àsbîb- làrni yasàshdàgi hisîb-kitîb gåîmåtrik îptikà qînunlàri àsîsidà àmàlgà îshirilàdi.
àlîqàdîr muàmmîlàr o‘rgànilàdi. Fiziîlîgik îptikà esà yorug‘likning rivîjlànuvchi îrgànizm- gà tà’sirini o‘rgànàdi. Yorug‘lik hàqidàgi tà’limîtning rivîjlànishi. Yorug‘likning elåktrîmàgnit nazariyasi haqida tushuncha Ì à z m u n i : optikàning dàstlàbki qînunlàri; îptikàning rivîjlànish bosqichlàri; yorug‘likning kîrpuskular tàbiàti; yorug‘likning to‘lqin tàbiàti; yorug‘likning elåktrîmàgnit tàbiàti. Îptikàning dàstlàbki qînunlàri. Yorug‘likning tà’siri hàqidàgi tà’limît judà qàdim zàmînlàrdà vujudgà kålgàn. Îptikà so‘zining lug‘àviy mà’nîsi – «ko‘rish idrîklàri hàqidàgi fàn»ni ànglàtib,
Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish qînuni eràmiz- dàn båsh ming yil îldin hàm mà’lum bo‘lib, undàn chiqàdigàn õulîsàlàrdàn Qàdimgi Misrdàgi qurilish ishlàridà fîydàlànilgàn. OPTIKA I B Î B . OPTIKA ELEMENTLARI 1-§. 5 Pifàgîr, jismlàrning ko‘rinishigà sàbàb – ulàrning o‘zlàridàn zàrràchàlàr chiqàrishidir dåb, hîzirgi nàzàriyalàrgà judà yaqin bo‘lgàn fikrlàrni hàm àytgàn. Gåîmåtrik îptikàning ikkità àsîsiy qînunidan biri – yorug‘- likning tushish và qàytish burchàklàrining tångligi hàqidàgi qînun Plàtîn màktàbi vàkillàri tîmînidàn tà’riflàngàn. Yorug‘likning sinish qînuni esà bir nåchà àsrlàrdàn kåyin kàshf qilingàn. O‘n uchinchi àsrdà ko‘zîynàk, 1590- yildà nidårlàndiyalik îlim Z. Yansån tîmînidàn mikrîskîp, 1609- yildà esà itàliyalik fizik G. Gàlilåy tîmînidàn tålåskîp yasàlgàn. Îptikà rivîjlànishining kåyingi bosqichlari. Îptikàning kåyingi rivîjlànishi yorug‘lik difràksiyasi và intårfårensiyasi hîdisàlàri bilàn bîg‘liq. Bu hîdisàlàrni gåîmåtrik îptikà dîiràsidà tushuntirishning ilîji bo‘lmàgàni sàbàbli, ingliz fizigi R. Guk và gîllàndiyalik îlim Õ. Gyuygåns yorug‘likning to‘lqin tàbiàti hàqidàgi nàzàriyani îlg‘à surishgàn. Ì. Fàràdåy o‘z tàjribàlàri nàtijàlàrigà ko‘rà bu to‘lqinlàr elåktrîmàgnit to‘lqinlàrgà àlîqàdîr, degan fikrgà kålgàn. J. Ìàksvåll nàzàriy àsîsdà, G. Gårs esà tàjribàdà elåktrîmàgnit to‘lqinlàrning bo‘shliqdà yorug‘lik tåzligigà tång bo‘lgàn tåzlik bilàn tàrqàlishini isbîtlàgànlàr. Nàtijàdà, yorug‘lik elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt, dågàn õulîsàgà kålishdàn bîshqà ilîj qîlmàgàn. Yorug‘likning kîrpuskular tàbiàti. Yorug‘likning tàbiàti hàqi- dàgi fikrlàr dîimî îlimlàrning diqqàt màrkàzidà bo‘lgàn. Êun- dàlik hàyotimiz uchun shu qàdàr muhim àhàmiyatgà egà yorug‘likning nimàligini bilish bàrchà uchun qiziqàrli hisîb- làngàn. Õo‘sh, yorug‘lik o‘zi nimà? Bu sàvîlgà birinchi bo‘lib àniq jàvîb bårgàn kishi I. Nyutîn hisîblànàdi. U, yorug‘lik – nurlànàyotgàn jism chiqàradigan và fàzîdà to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàladigan kîrpuskulàlàr (zàrràchàlàr) îqimidàn ibîràt, dågàn g‘îyani ilgàri surgàn. Bu g‘îya àsîsidà yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘yichà tàrqàlish, sinish và qàytish qînunlàri tushuntirib bårilgàn. Àmmî yorug‘lik intårfårånsiyasi và difràksiyasini kîrpuskular nàzàriya àsîsidà tushuntirishning mutlaqî ilîji bo‘lmàgàn. Và àynàn shuning uchun hàm yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi hàqidàgi fikrlàr pàydî bo‘lgàn.
suvning yoki bîshqà suyuqliklàrning sirtidà kuzàtilàdigàn to‘lqin- 6 làrgà o‘õshàsh to‘lqinlàrdàn ibîràt. Ammo u yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlishi to‘g‘risidàgi qînunni tushuntirà îlmàgàn. Shuning uchun hàm uzîq vàqtlàrgàchà yorug‘likning kîrpusku- lar nàzàriyasi yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasigà nisbàtàn ustun bo‘lib kålgàn. 1818- yilgà kelib frànsuz fizigi Î. Frånål yorug‘likni to‘lqinlàr îqimi sifàtidà tàsàvvur qilib, uning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlishini tushuntirib båràdi. Shundàn so‘ng yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi o‘z hukmrînligini o‘rnàtdi. Õo‘sh, yorug‘lik o‘zi nimà? Biz bu sàvîlgà hàli to‘là jàvîb bårmàdik và kåyingi màvzulàrdà yanà ungà qàytàmiz. Endi yorug‘lik to‘lqinlàrining tàbiàtigà bàtàfsilrîq to‘õtàlàmiz.
g‘îyasigà muvîfiq yorug‘lik muhitdà v = c em (1.1) tåzlik bilàn tàrqàlàdigàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràtdir. Bu yerdà c – yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi, e – muhitning dielåktrik singdiruvchànligi, m – muhitning màgnit kirituvchànligi. Yorug‘likdà r
và
r B våktîrlàr o‘zàrî pårpåndikular và ulàr yorug‘likning tàrqàlish yo‘nàlishigà hàm pårpåndikular yo‘nàl- gàn (I qism, 178- ràsm). Ulàr bir pàytdà o‘zlàrining màksimàl và minimàl qiymàtlàrigà erishàdi và gàrmînik qînunlàrgà muvîfiq o‘zgàràdi. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi dåb, u bir dàvrdà o‘tàdigàn màsîfàgà àytilàdi, ya’ni l = cT. (1.2) Yorug‘likning to‘lqin uzunligi chàstîtàsi bilàn quyidàgichà bîg‘làngàn: l n
c . (1.3) Shundày qilib, elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsigà muvîfiq, yorug‘lik to‘lqin uzunligi 0,4 mm dàn 0,76 mm gàchà bo‘lgàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lib, hàm muhitdà, hàm vàkuumdà tàrqàlishi mumkin. Sinîv sàvîllàri 1. Îptikà nimàni o‘rgànàdi? 2. Îptikà qàndày bo‘limlàrgà bo‘linàdi? 3. Gåîmåtrik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 4. Fizik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 5. Fiziîlîgik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 6. Îptikà so‘zining lug‘àviy mà’nîsi 7 nimàni ànglàtàdi? 7. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish qînuni qàchîn kàshf qilingàn? 8. Pifàgîr jismlàrning ko‘rinishi hàqidà qanday fikrlar aytgan? 9. Yorug‘likning qàytish qînuni qàchîn kàshf qilingàn? 10. Êo‘zîynàk qàchîn kàshf qilingàn? 11. Ìikrîskîp và tålåskîplàr-chi? 12. Yorug‘likning tàbiàti hàqidàgi I.Nyutîn nàzàriyasini aytib bering. 13. Bu g‘îya àsîsidà qàndày qînunlàr tushuntirilgàn? 14. Yorug‘likning to‘lqin tàbiàti hàqidàgi nàzàriyaning vujudgà kålishigà sàbàb nimà? 15. Yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi hàqidàgi fikrni kimlàr îlg‘à surgàn? 16. Yorug‘likning elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt ekànligi hàqidàgi õulîsà nimàgà àsîslàngàn? 17. Yorug‘lik qàndày elåktrîmàgnit to‘lqin- làrdàn ibîràt? 18. Õ.Gyuygåns yorug‘lik to‘lqinlàrini qàndày tàsàvvur qilgàn? 19. Î.Frånål yorug‘likni qàndày tàsàvvur qilgàn? 20. Yorug‘likning o‘zi nimà? Yorug‘likning tarqalish tåzligi Ì à z m u n i : yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi? Yorug‘- likning tåzligini àniqlàshning Ê. Ryomår usuli; Ìàykålsîn tàj- ribàsi; yorug‘lik tåzligining qiymàti. Yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi? I. Êåplår và R. Dåkàrt kàbi îlimlàr yorug‘likning tåzligini chåksiz kàttà dåb hisîblàshgàn và nàtijàdà klàssik måõànikàdà yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttà dåb qàbul qilingàn. Õo‘sh, àmàldà yorug‘likning tåzligi nimàgà tång? Bu tåzlikni o‘lchàsh yo‘lidàgi birinchi urinishlàr G.Gàlilåy tîmînidàn àmàlgà îshirilgàn. Gàrchi bu tàjribà àniq nàtijàlàrni ko‘rsàtmàgàn bo‘lsà-dà, yorug‘likning tåzligi chåkli ekànligi hàqidàgi fikrning mustàhkàmlànishigà îlib kålgàn. Yorug‘lik tåzligining hîzir qàbul qilingàn qiymàtigà yaqin nàtijàni àniqlàsh birinchi bo‘lib dàniyalik àstrînîm K. Ryomårgà nàsib etgàn. Yorug‘lik tåzligini àniqlàshning Ryomår usuli. 1675- yildà Yupitår yo‘ldîshining tutilishini kuzàtàyotgàn Ê. Ryomår, yorug‘lik tåzligining chåkli ekànligigà àniq ishînch hîsil qilgàn. Ryomår fîydàlàngàn hîlàt 1- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. Yupitårdàn Quyoshgàchà bo‘lgàn màsîfà Yerdàn Quyoshgàchà bo‘lgàn màsîfàdàn qàriyb 5 màrtà kàttà. Ryomår Yer và Yupitår bir- birlàrigà eng yaqin jîylàshgànidà (Yer 1 và Yu 1 hîlàt) Yupitår yo‘ldîshining (Y 1 ) tutilishini kuzàtgàn. Shuningdåk, Y 1 yo‘ldîsh- ning tutilishini Yer và Yupitår bir-birlàridàn eng uzîq màsîfàdà jîylàshgànidà hàm (Yer 2 và Yu
2 hîlàt) kuzàtgàn. Bu tutilish mà’lum vàqtgà kåchikib ro‘y bårgàn. Bungà sàbàb, yorug‘lik
8 tåzligining chåkli và ikkinchi hîlàtdà Yer îrbitàsining diàmåt- rigà tång bo‘lgàn qo‘shimchà màsîfàni o‘tishidàdir. Ikkinchi hîlàtdà Yupitår yo‘ldîshi tutilishining kåchikish vàqti Dt ni àniqlàgàn Ê. Ryomår Yer îrbitàsining diàmåtri (D) yordà- midà yorug‘likning tåzligini c D t = D ifîdà yordàmidà hisîblàgàn. O‘shà dàvrdà Yer îrbitàsi diàmåtrining kàttàligi unchà àniq hisîblànmàgànligi, vàqtni o‘lchàshdà mà’lum õàtîliklàrgà yo‘l qo‘yilgànligi sàbàbli Ê. Ryomår yorug‘lik tåzligining àniq qiymà- tini tîpîlmàgàn. Yorug‘lik tåzligini kàttà àniqlikdà hisîblàsh 1849- yildà frànsuz fizigi I. Fizîgà nàsib etgàn. I. Fizî yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi uchun 300 000 km/s gà yaqin qiymàtni tîpgàn. Êåyinchàlik Fizî fîydàlàngàn usul àmårikàlik fizik À.Ìàykålsîn (1852–1931) tîmînidàn tàkîmillàshtirilgàn.
sõåmàsi kåltirilgàn. Ìàykålsîn o‘z tàjribàlàrini, îràlàridàgi l màsîfà kàttà àniqlikdà o‘lchàngàn ikkità tîg‘ cho‘qqisi (Àntîniî và Vilsîn) yordàmidà o‘tkàzgàn. Cho‘qqilàrdàn biridà o‘rnàtilgàn S mànbàdàn chiqqàn yorug‘lik Ò tirqishdàn o‘tib, sàkkiz qirràli À prizmàgà tushàdi. Prizmàning qirràsidàn qàytgàn yorug‘lik ikkinchi cho‘qqidà o‘rnàtilgàn B bîtiq ko‘zgugà yo‘nàlàdi. Undàn qàytgàn yorug‘lik m ko‘zgudàn qàytib yanà bîtiq linzàgà tushàdi và yanà bir kàrrà qàytib, sàkkiz qirràli prizmà À ning ikkinchi qirràsigà tushàdi. Prizmàdàn qàytgàn yorug‘lik ko‘rish trubàsi C yordàmidà kuzàtilgàn. À prizmà shundày tåzlik bilàn hàrà- kàtlàntirilgànki, u 1/8 qismgà àylàngàndà yorug‘lik 2l màsîfàni Yer
2 Yer
1 Yer orbitasi Yu 2
1 Y 1 Y 2 Yupiter orbitasi 1- rasm. 9 o‘tgàn. Fàqàt shu hîldàginà ko‘rish trubàsidà Ò tirqish uzluksiz ràvishdà ko‘rinib turàdi. Ìàykålsîn hàm o‘z tàjribàsidà yorug‘lik tåzligi uchun 300 000 km/s gà yaqin qiymàtni tîpgàn. Bundàn tàshqàri, Ìàykålsîn yorug‘likning nàfàqàt vàkuumdàgi, bàlki bîshqà muhitlàrdàgi tåzliklàrini hàm àniqlàgàn. U o‘z tàjribàlàri nàtijàsidàn quyidàgi õulîsàlàrni chiqàrgàn: birinchidàn, yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi uning bîshqà muhitlàrdàgi tåzliklàridàn kàttà; ikkinchidàn, yorug‘likning tåzligi mànbàning tåzligigà bîg‘liq emàs. Yorug‘lik tåzligining qiymàti. Demak, yorug‘likning tåzligi nimàgà tång? Òàbiàtdà yorug‘likning vàkuumdàgi tåzligidàn kàttàrîq tåzlik màvjud emàs. U ñ = (299792,5 ± 0,4)km/s ga tång. Shundày qilib, elåktrîmàgnit to‘lqinlàr vàkuumdà ñ » 300 000 km/s » 3 · 10 8 m/s tåzlik bilàn tàrqàlàr ekàn. Sinîv sàvîllàri 1. Yorug‘likning tåzligi chåksizmi? 2. Yorug‘likning tåzligini o‘lchàshgà birinchi bo‘lib kim uringàn và bu tàjribàning àhàmiyati nimàdà? 3. Yorug‘lik tåzligini Ryomår usulida o‘lchàshning mîhiyati nimàdà? 4. Nimà uchun Yupitår yo‘ldîshining tutilishi kåchikib ro‘y bårgàn? Buning sàbàbini 1- ràsmdàgi sõåmà yordàmidà tushuntirib båring. 5. Ê.Ryomår yorug‘likning tåzligini qàysi ifîdà yordàmidà àniqlàgàn? Nàtijàning unchà àniq bo‘lmàgànligigà sàbàb nimà? 6. Yorug‘lik tåzligini kàttà àniqlikdà tîpish kimgà và qàchîn nàsib etgàn? 7. À.Ìàykålsîn tàjribàsining sõåmàsini tushuntirib båring. 8. Qàchîn ko‘rish trubàsidàgi tirqishdàn yorug‘lik uzluksiz ràvishdà ko‘rinib turàdi? 9. Yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi uning bîshqà muhitlàrdàgi tåzligidàn fàrq qilàdimi? 10. Yorug‘likning tåzligi mànbàning tåzligigà bîg‘liqmi? 11. Yorug‘likning tåzligi nimàgà tång? 12. Òàbiàtdà yorug‘likning tåzligidàn kàttà tåzlik màvjudmi?
8 7
6 5 4 1 2 3 2- rasm. 10 Yorug‘likning õàràktåristikàlàri. Fîtîmåtriya elåmåntlàri Ì à z m u n i : yorug‘lik mànbàlàri; nuqtàviy mànbà; fîtîmåt- riya; yorug‘likning õàràktåristikàlàri.
turdàgi enårgiyani yorug‘lik enårgiyasigà àylàntiruvchi, ya’ni yorug‘lik chiqàruvchi moddalàr nàzàrdà tutilàdi. Ulàr tàbiiy va sun’iy bo‘lishi mumkin. Òàbiiy yorug‘lik mànbàlàrigà Quyosh, yulduzlàr và bîshqà turli õil ràzryadlàr misîl bo‘làdi. Îlàmning àsîsiy yorug‘lik mànbàlàri yulduzlàr hisîblànib, ulàrdà tårmîyadrî enårgiyasining yorug‘lik enårgiyasigà àylànishi ro‘y båràdi. Sun’iy yorug‘lik mànbàlàrigà cho‘g‘lànmà elåktr làmpàlàri, gàzli làmpàlàr và h.k. misîl bo‘làdi. Ulàrdà elåktr enårgiyasining yorug‘lik và issiqlik enårgiyasigà àylànishi ro‘y båràdi.
mîddiy nuqtà, elåktr bo‘limidà – nuqtàviy zàryad tushunchà- làridàn fîydàlànilgàni kàbi, îptikàdà hàm nuqtàviy yorug‘lik mànbàyi, ya’ni nuqtàviy mànbà tushunchàsidàn kång fîydà- lànilàdi. Õususiy o‘lchàmlàri chiqàràyotgàn yorug‘ligining tà’siri
Nuqtàviy mànbà hàm idåàllàshtirilgàn tushunchà bo‘lib, yorug‘lik nurini hàmmà yo‘nàlishdà bir tåkis yo‘nàltiràdi, dåb qàbul qilingàn. Fîtîmåtriya. Îptikàning yorug‘likning enårgåtik õàràk- tåristikàlàrini o‘rgànuvchi bo‘limi fîtîmåtriya dåyilàdi. Fîtîmåtriyadà quyidàgi kàttàliklàrdàn fîydàlànilàdi: – enårgåtik kàttàliklàr: bundà yorug‘likning enårgåtik õàràktåristikàlàri uning qàbul qiluvchigà tà’sirini e’tibîrgà îlin- mày qàràlàdi; – yorug‘lik õàràktåristikàlàri: bundà yorug‘likning ko‘zgà yoki bîshqà qàbul qiluvchilàrgà fiziîlîgik tà’siri e’tibîrgà îlinib, uning kuchi àynàn shu tà’sirgà àsîsàn bàhîlànàdi. Fîtîmåtriyaning àsîsiy enårgåtik kàttàligi nurlànish îqimi- dir. Nurlànish îqimi dåb, nurlànish quvvàtigà, ya’ni vàqt birligidàgi nurlànish enårgiyasigà àytilàdi (20- § gà qàràng). Nuqtàviy mànbà- 3-§. 11 ning istàlgàn yo‘nàlishdàgi, ya’ni istàlgàn fàzîviy burchàk îrqàli nurlànish îqimi bir õil bo‘làdi.
yorug‘likning qàbul qiluvchilàrgà, õususàn, ko‘zgà tà’siri, bir tîmîndàn, yorug‘lik enårgiyasigà bîg‘liq bo‘lsà, ikkinchi tîmîndàn, yorug‘likning to‘lqin uzunligigà bîg‘liq bo‘làdi. Êo‘z yashil nurlàrni eng yaõshi såzàdi. Shuning uchun nàfàqàt qàbul qiluvchi qàyd etàdigàn yorug‘lik enårgiyasi miqdorini, balki uning ko‘zgà tà’sirini õàràktårlîvchi kàttàlikni ham bilish muhim àhàmiyatgà egà. Shu màqsàddà yorug‘lik îqimi tushunchàsidàn fîydàlànilàdi. Binobarin, yorug‘lik îqimi và dåmàk, bàrchà yorug‘lik õàràktåristikàlàri ko‘zdà såzgi uyg‘îtuvchi elåktrîmàg- nit nurlàrgà tààlluqli kàttàliklàrdir. 1. F yorug‘lik îqimi – vàqt birligidà istàlgàn yuzà îrqàli o‘tàdigàn nurlànish enårgiyasi. 3- ràsmdà W fàzîviy burchàk qàrshisidàgi S yuzà îrqàli nuqtàviy mànbà chiqàràyotgàn yorug‘lik îqimi ko‘rsàtilgàn. Àgàr bàrchà yo‘nàlishlàrdàgi yorug‘lik îqim- làri qo‘shib chiqilsà, mànbàning to‘là yorug‘lik îqimi hîsil bo‘làdi. Yorug‘lik îqimining SI dàgi birligi – lumån. 2. I yorug‘lik kuchi yorug‘lik mànbàyidàn fàzîviy burchàk bo‘ylàb tàrqàlàyotgàn yorug‘lik îqimining shu fàzîviy burchàk- kà nisbàti bilàn àniqlànàdi:
F W . (3.1) Yorug‘lik kuchining SI dàgi birligi – k à n d å l à (cd) (lîtinchà candela – shàm so‘zidàn îlingàn) àsîsiy yorug‘lik birligi hisîb- lànàdi. 1 cd – 540·10 12
1 683 W/sr bo‘lgàn yo‘nàlishdàgi yorug‘lik kuchi. Àgàr to‘là fàzîviy burchàk 4p sr gà tångligini nàzàrdà tutsàk, I = F 4p (3.2) S O F W 3- rasm. ni hîsil qilàmiz. Àgàr (3.1) dàn yorug‘lik îqimi- ni àniqlàsàk, F W
I (3.3) ni îlàmiz. Òîpilgàn ifîdà yordàmidà yorug‘lik îqimining SI dàgi birligi
12 lumånni (lm) àniqlàsh mumkin. Lumån – 1 sr burchàk bo‘ylàb 1 cd yorug‘lik kuchigà tång nurlànish chiqàràdigàn nuqtàviy mànbàning
3. E yoritilgànlik – S yuzàli sirtgà tushàyotgàn F yorug‘lik îqimining shu yuzàgà nisbàti bilàn àniqlànàdi:
= F . (3.4) Yoritilgànlikning birligi – l u k s (lx). Luks – 1 lm yorug‘lik îqimining 1 m 2
gàndà hîsil qilàdigàn yoritilgànligi. Yoritilgànlik hàm yorug‘lik mànbàyining kuchigà, hàm yorug‘lik mànbàyi bilàn yoritilàyotgàn sirt îràsidàgi màsîfàgà bîg‘liq bo‘làdi. Àytàylik, R ràdiusli sfårà màrkàzidà yorug‘lik kuchi I bo‘lgàn nuqtàviy mànbà jîylàshgàn bo‘lsin. Àgàr bu hîldà bàrchà nurlàr sfåràning ichki ràdiusigà tik tushishini và sfåràning sirti S = 4pR 2 bo‘lishini e’tibîrgà îlsàk, undà (3.2) ifîdàdàn fîydàlànib yoritilgànlik uchun quyidàgi ifîdàni tîpish mumkin:
E I R I R = = 4 4 2 2 p p . (3.5) Dåmàk, yorug‘lik tushàyotgàn sirtdàgi yoritilgànlik yorug‘lik kuchigà to‘g‘ri, yorug‘lik mànbàyidàn yoritilàyotgàn sirtgàchà bo‘lgàn màsîfàning kvàdràtigà esà tåskàri prîpîrsiînàl bo‘làr ekàn. Ìåhnàt unumdîrligini îrttirish và ko‘zning ko‘rish qîbi- liyatini sàqlàb qîlish màqsàdidà ish jîylàrining yoritilgànligi uchun turli måzînlàr bålgilàngàn. Quyidà ulàrning bà’zilàrini kåltiràmiz.
Fàîliyat turi Yoritilgànlik (luks) O‘qish uchun 30–50 Nîzik ishlàr uchun 100–200 Ràsmgà îlishdà 10 000 và undàn îrtiq Êinî ekrànidà 20–80 Hàvî bulut bo‘lgàndà 1 000 và undàn îrtiq Bulutsiz kundà tush vàqtidà 100 000 Îy to‘lgàn tundà 0,2 13 Sinîv sàvîllàri 1. Yorug‘lik mànbàyi dåb nimàgà àytilàdi? Uning qanday turlàri mavjud? 2. Nuqtàviy mànbà dåb nimàgà àytilàdi? 3. Fîtîmåtriya nimàni o‘rgànàdi và undà qàndày kàttàliklàrdàn fîydàlànilàdi? 4. Yorug‘likning enårgåtik kàttàliklàrini aytib bering. 5. Yorug‘lik õàràktåristikàlàrini aytib bering. 6. Nurlànish îqimi nima? 7. Yorug‘likning ko‘zgà tà’siri nimàlàrgà bîg‘liq? 8. Yorug‘lik îqimi tushunchàsi nimà màqsàddà kiritilgàn? 9. Yorug‘lik îqimi dåb nimàgà àytilàdi? 10. Yorug‘lik kuchi và uning birligini aytib bering. 11. Êàndålà qàndày àniqlànàdi và u qàndày birlik? 12. Yorug‘lik îqimining birligi nima? 13. Yoritilgànlik và uning birligi- chi? 14. Yoritilgànlik yorug‘lik kuchigà và yoritilàyotgàn sirtgàchà bo‘l- gàn màsîfàgà bîg‘liqmi? 15. Ish jîylàrining yoritilish måzînlàri. Download 478.63 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|