Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Tilim loldur, dilim rozin bayon etmoedin ojizmen, Visolning orzusinda xastadur k^ngil, bilmassen...
Sal utmay, dorussaltanada mash’um xabar tar^aldi-yu, K.alandarning kuziga olam yana ^am ^orongiro^ kurindi: guyo sha^zoda Abdul’aziz amir Ibro^imbekning uglini $atl sildirib, uning ^usnda tengsiz g^alligini uz ^aramiga olganmish!..
^alandar esdaliklar tugyoni bilan olishib, rasadxo- nani bir aylanib chigugi. Yana joyiga ^aytib utirarkan, ot tuyovrtarining dupurini eshitib g^oldi.
Sha^ar tomondan ot choptirib kelgan turt nafar suvoriy chinorga yetmay, rasadxonaga burilishdi. K,alandar beixtiyor seskanib ketdi: ot choptirib utgan sipo^lar orasida... amir Sulton Jondor ^am bor edi!.. K^alandar ^arno^iy soxt-sumbati kelishgan bu kalondimog amirni a’lo^azratlarining davrasida kup kurgan, Mirzo Ulugbek amir Jondorni ^amisha uzi bilan birga olib yurar edi.
"Tavba! Mirzo Ulugbekning eng yag^in mu^arrabi, inon- gan togi zisoblangan bu amir rasadxonada ne ^iladi?"
Darvoza oldida otdan tushgan suvoriylardan biri ^amchisining dastasi bilan darvozani sha^-sha^ urdi.
—Ali 1^ushchi g^ayda? Och darvozangni!
Rasadxona sorovuli Ali K^ushchini yu^ dedi chamasi, suvoriylar amir Sulton Jondor bilan allanimani mas­la^atlashib, yana darvozani ^o^ishdi. Darvoza ochilgach, amir Jondor bilan yana bir suvoriy otlarni ^oldirib rasadxonaga kirib ketishdi, ikki suvoriy tashsarida ^oldi. Kup utmay, rasadxonaga kirib ketgan amir Jondor ^aytib chizdi va yonidagi ^amro^lari bilan kelgan yullaridan sha^arga ^arab ot choptirib ketdi.
K^alandar suvoriylarning or^asidan tikilganicha ka- raxt bulib utirib ^oldi. Uning yuragi nechundir gurs-gurs tepar, xayoli ^uyunday charx urar edi.
Ye tavba! Na^ot Mirzo Ulugbek ^azratlarining ung ^uli va eng sodi^ amiri ^isoblangan Sulton Jondor bu razolatga borsa? Mirzo Ulugbek taxtdan yi^ilmasdan turib, uning ganimlari xizmatiga utsa. Eng ya^in amiri bunday tubanlik ^ilsa ustodning taediri ne b^ladi? Ali ^ushchining ^oli ne kechadi?
V^alandar bu tashvishli uylar bilan bulib, tun yar- midan oshganicha mijja so^may utirdi. U rasadxonani tashlab ketishini ^am, ketmasligini ^am bilmas edi. Tashlab ketay desa Ali K,ushchini uylar, ketmay supada yotib ^olay desa, nazarida, janob Nizomiddin Xomushning aygo^chilari kelib, bandi ^ilib olib ketadiganday tu?e- lardi...
^alandar bu uylardan boshi govlab, kuzi ilingan ekan, yana oyos sharpasini eshitib uygonib ketdi... Xuddi kechagiday bir k;ora kulaga kuchaning u yuzidan daraxt- larni panalab rasadxona tomon utib borardi. ^alandar sekin urnidan turib kuchaning u yuziga utdi va daraxt- larni panalab, kulaganing or^asidan yurdi. Darvozaga yetgan kulaga u yo^-bu yo^a alanglab ^aradi, sung, darvo- zaning ogir mis ^al^alarini sekin sha^illatdi. Ichka- ridan ^orovul cholning tanish xirillo^ ovozi eshitildi.
—Bu kim, tun yarmida daydib yurgan?
—Bu men!—^r^ibgina javob berdi kulaga.
—Kim bulasen? Rasadxonaga kirmo^a ijozat yuedur!
Kulaga bir la^za sukut sag^tagach, yana boyagiday ^ur^in^irab shivirladi:
—Kaminani Mirzo Ulugbek ^azratlari yubormish. Mav­lono Ali K^ushchini suraydur...
—‘Ali ^ushchi yu^! ^ayga ketdi—bilmaymen!..
Kulaga nima ^ilishini bilmay xiyla turdi, keyin, bir-bir bosib or^aga saytdi. U chinorga ya^inlashib solga- nida ^alandar daraxtlar panasidan chshrgb yulini tusdi:
—Ali 1^ushchida ne yumushing bor? Kamina yetkazurmen unta. ,
Kulaga—pakanagina odam, ^ur^^anidan tili kalimaga k yel may, serrayib turardi.
—^ursma! Men Ali Xushchining shogirdi 1^alandar K,arno^iy bulurmen. Ayt—ne yumushing bor Ali K,ushchida?
—Ali...—dedi kulaga gudranib.—Ali 1^ushchini Mirzo Ulugbek z^azratlari k^rmo^ni tilaydur...
K,alandar bir la^za ikkilanib turgach:
—Mirzo Ulugbek ^ayda?—dedi.—Olib bor meni. Ali ^ushchi ^ayda—uzim aytamen davlatpanoz^ga!
14
Dunyoda z^amma narsadan mub^amlik yomon. Kishining boshiga tushgan kulfat nechoglik ogir bulmasin, uni sabru to^at va iroda bilan yengshp mumkin. Lekin noanizuzik ezib tashlaydi kishini,
Mirzo Ulugbek Movarounnazdedan щuvilish xabarini ilk bor eshitganda yuragi t^on bulib ketsa z^am, keyin idrok bilan uziga uzi tasalli berib, yul z^ozirligini kura boshladi.
U z^amon Kuksaroyning bir burchagidagi sovu^ xonada isti^omat silardi. Sha^zoda bilan uchrashgan kuni erta- siga uning oldiga boshiga surmarang salla uragan balxlik yangi saroybon kirdi. Saroybon unga yul z^ozirligini kurishni va bu ishda nimaniki darkor topsa, ^ammasini muz^ayyo z^ilishini aytdi.
Mirzo Ulugbek orti^cha z^yech narsa suramadi. Faz^at issi^ro^ kiyim-kechak bilan uch-turt kunlik ozi^-ov^atu yaxshi ot-ulov bulsa bas, boshz^a z$yech narsa lozim emas, dedi. Rost, bir oz pul yo tilla bulsa zarar v^ilmas edi, lekin tillani yolgiz sha^zoda in’om etishi mumkin. Mirzo Ulugbek esa usha kungi su^batdan keyin sha^zodadan z^yech narsa tilamaslikka ont ichdi. Zotan, z^ajga otlangan osiy bandaga as’asayu dabdaba ne darkor? Boshga tushganini kuz kurar. Tazuzirga tan bermo^ kerak.
Mirzo Ulugbek kechasi tong otguncha mijja z^oz^may ming xil rejalar tuzib chizuzi. Eson-omon Makkai mu- karramaga yetib, z^aj z^arzini utasa, Damappda yo Kuzz^iratulga boradi. Biror-bir madrasada farroshlik z^ilib, yer supurib utsa z^am, ilm azuzi bilan birga buladi, dolgan besh kunlik umrini ta’limu tari^atga bagishlaydi. Uning nomini Damashzuza z^am, Misrda z^am, "Baytul z^ikma" atalmish Bagdodda z$am bilishadi. ^aerga bormasin, inshoollo^, xor bulmas. Fasat... kindik ^oni tukilgan bobo yurti Movarounna^rdan, suyukli Samar^an- didan, bolalik yillari utgan Zarafshon so^illaridan ketmo^, yaxshi kuniga ^am, yomoniga ^am sho\id bulgan bu maskandan ayrilib, yot ellarda musofir bulmog;... uni fa^at shu xayol ezar, shu xayol gushnar edi. U jjap xil yumushlar bilan uzini ovuntirmog^gi bular, taedirga tan bermoy kerak, degan uy bilan k^nglini kutarishga urinar, lekin baribir elidan judo bulish \a^idagi xayol ^ayta-^ayta yopirilib kelib, yuragi chur tskkanday achishib ketardi.
Tushdan keyin saroybon elliklarga borgan, chuvakkina, ni^oyatda muloyim bir odamni boshlab keldi. Mirzo Ulugbek uni dar^ol tanidi—bu odam Sho^izinda xoja- laridan Muxammad Xisrav edi. So^oliga bitta-yarimta oi; oralagan, lablaridan muloyim tabassum arimagan bu nimjon odam Mirzo Ulugbekka juda yoedi, Muxammad Xisrav unga yuldosh bulishini eshitib, suyunib ketdi. Saroybon sha^zodaning amri oliysini bayon ^ildi: Mirzo Ulugbek bilan Muxammad Xisrav shu bu kun, namozi asrdan keyin Kuksaroydan, chitsib, "Bogi maydon”ga borib tunamo^lari, ertaga sub^idam esa uzo^ safarga otlan- mo^lari lozim.
"Fu^aro kurmasin deydur!"—Mirzo Ulugbek yuragida kutarilgan alamli tugyonni ichiga yutib, Muxammad Xis- ravning ust-boshiga razm soldi. Xoja egnida eskirog^ g^ora chakmon, osgida g^izil charmdai eskirog^ ma^si, boshida odmi salla edi.
—Kiyimingiz olis yulga yupun emasmu, xojam?
Xoja Muxammad Xisrav muloyim kulimsiradi.
—^ajga otlangan bir fa^irga shoshona kiyim ne darkor, on^azratim?
Muxammad Xisrdvning bu gapi >;am Mirzo Ulugbekka ma’sul tushdi. Lekin u: "Shomona kiyim bulmasa-da, olis safarga issi^ kiyim darkor, kunlar sovib ^oldi", deb, saroybondan unga bosh-oyok; sarupo olib berdi.
Ular shom namozidan keyin ^uzgalishdi. Kuksaroy odatdagiday teran sukutga chumgan, ^ammayog^ zim-ziyo, firuzarang yuksak gumbazlar sovu^ daxmalarday mud^ish x;orayib turardi. Fasat marmar sar^ovuzning chetlaridagi tosh fonuslar zaifgina shula sochar, kumush favvoralar- dan g^uyilgan suvning sokin shovillashi dulo^a chali- nardi, xolos.
Mirzo Ulugbek alldg^anday sovug^ bulsa e^am, butun umri utgan bu ku^na saroy bilan abadulabad vidolasha-

yotgani esiga tushib beixtiyor tuxtadi. Tuxtadi-yu, dili- dagi alamli e^isga buysunib, sibla tomondagi xaramxonaga ^aradi. Devor bilan tusilgan ^aram ^am ^orongilikka chumgan, fa^at eng chekkadagi daricha xuddi tunov kungiday olis yulduz kabi miltirab turardi. Na^ot kuzlari ma’yus usha kanizak b^lsa? K,arigan chogida uning alamli \al- bini kuz oftobiday ili^ nurga yugirgan usha dilrabo ma’suma bulsa? U nechun uxlamaydi? Nechun ^amma dari- chalar sorongi, yolgiz uning darichasi yorug? Mutolaa bilan mashgulmi, yo... yo sha^zoda uni...
Mirzo Ulugbek kungliga yopirilib kelgan mud^ish shub^adan kuz oldi ^orongilashib, devorga suyanib g^oldi. Nazarida, yuragiga za\arli nashtar sanchilganday tuyulib, bir da^i^a tishlarini bosib turdi, keyin saroybonning yutalini eshitib, zur iroda bilan ^islarini jilovla- di-da, darvozaga tomrn yurdi.
Darvozadan chng^an joyda ularii turt nafar suvoriy g^arshi oldi.
Mirzo Ulugbek kechasi bulsa sam Samar^andni bir aylanmo^, tanish kuchalar, da^alardan utib, dorussaltana bilan vidolashmo^, Guri Amirga birrov kirib, bobosi bilan padari buzrukvorining saganalarini tavof g^ilmo^, keyin yulga tushmos niyatida edi. Lekin otga minishlari bilan ularni surshab olgan suvoriylar pastga, Registon tomonga yul olishdi.
"Ne ^ilay? Bu ayovsiz sha^zoda sabringga sajda ^ilmovda ^am ijozat bermadi. Uzing afv etgaysen, jannatmakon!”— Mirzo Ulugbek, Guri Amir tomonga ^aray-^aray, ichida tilovat ug^ib, yuziga fotika tortdi-da, otita samchi bosdi. Silli^ tosh yot^izilgan jimjit kuchalar ta^a odilgan ot tuyogugaridan ^arsillab ketdi... Kuchaning ikki yuzidash paxsa devor bilan uralgan ^ovlilardan, tamli naosam rasgalardan tis etgan tovush eshitilmaydi... ^ar yili bu mag^alda sha^arda tuy-tomosha avjga chin^ar, kechasi bilan nogoralar taragugab, karnaylar na’ra tortar, soyabon arava- larga mintai zaifalar, xonanda va sozandalarning g^ushis va laparlari, ot uynatgan yigitlarning ^shSirigi dorus- saltanani titratar edi. Mana endi ^ammayo^ jimjit, guyo tashlandi^ guristosday ^uvillab dolgan. Fa^at Ulugbek madrasasi ruparasidagi xona^ozdan \amdu sano ugrggan darveshlarning "^u-^u"lari eshitiladi.
Registon maydoniga yetganda, Mirzo Ulugbek chiday olmadi. Otini jilovidan tortib tuxtatdi. U bir la^za madrasaga kirmo^chi, uning osuda .^ujralarini bir-bir aylanib chismoschi, shogirdlaridan birortasi bilan b?lsa sam vidolashmoschi edi. Lekin oldinda borayotgan suvo- riyning tassidli ovozi eshitildi:
—Chus deng, pushtipanos! Tuxtamossa ijozat yus!
Mirzo Ulugbek otining boshini burarkan, beixtiyor kuziga yosh oldi. U sozir birinchi marta chindan sam ojiz bir banda ekanini tushundi. Endigina sokimnyatdan judo bulgan shos, umrbod darbadarlikka maskum etilgan bir fatsir ekanini sis etdi. U shunday bulishini bilar, el-yurtdan ayrilishini tushunar edi. Lekin shu datsisagacha buni asl bilan idrok etsa, endi, suvoriyning betakalluf amridan keyin, dil-dilidan sis etdi, sis etdi-yu, vujud- vujudigacha zirsirab ketdi... "Uzing sabr ato silgaysen, rabbano! Nasot endi u chindan sam bu sokin kuchalardan yurmasa? Uzi bunyod etgan, chorak asr mudarrislik silgan, eng mas’ud damlari utgan bu madrasai muazzamni sayta kurmasa? Undagi suyukli talabalari bilan suntbor vidola- sha olmasa? Nasot juma namozi kunlari masjidi jomening tilla mesrobi oldida sajdaga bosh suyib, rusan va aslan uzingga tavallo silmos baxtidan umrbod masrum bulsa, xudovavdi karim? Nechun, saysi yozuslari uchun uni bu kurgilikka maskum etding, xallotsi olam?.."
Timli, sorongi rastalardan utilgach, chap sulda mas­jidi jomening lojuvard gumbazi yarsirab ketdi. Yulduz- lar aks etgan tillarang peshtoslar sorongida . galati jilolanar, giris nasshli guldor bezaklar orasiga dur va inju sochilganday kuk, sizgish, surmarang shu’la taratib, yal-yal yonardi.
Nasot suvoriylar bir datsisa tuxtamasa? Loasal bir zum tuxtab, tilovat silishga ijozat bermasa?.. Yus, oldindagi ikki suvoriy otlarini choptirganlaricha utib ketishdi... Mirzo Ulugbek to Afrosiyob xarobalariga yet- i-uncha guyo onasidan ayrilgan butaday orsasiga saray-saray bordi... Mana, "Shotsizinda" sabristoni sam orsada solib, rasadxonaga olib boradigan katta tosh yulga tushib olishdi. Lekin "Bogi maydon" darvozasi rasadxonadan xiyla berida, Siyobdan utib, tepaga chissan joyda. Nasot u rasadxonani sam kurolmasa? Ali 1^ushchi bilan vidolasholmasa? Kutub- xona tasdiri ne bulganini bilolmay ketsa? Y^s! Mirzo Ulugbek Ali K^ushchini kurmay, suyukli kutubxonasining gasdirini, guyo dengizdan javotsir ssdirgan gavvosday sщi( yil ne mashassatlar bilan sidirib toptan noyob jitobla- rining tasdirini bilmay bu maskandan ketolmaydi!
"Bogi maydon" darvozasida ularni yana turt nafar sipox x^aR^shi oldi, Kuzatib kelgan sipoxlar Mirzo Ulugbek bilan Muxammad Xisravni ularga topshirib, Xaytib ketishdi.
"Bogi ~ maydon” sipo^lari Mirzo Ulugbek bilan Muxammad Xisravning otlarini olib ^olib, uzlarini ichkariga taklif ^ilishdi. Bogning x°K urtasida devorlari xitoy koshinlari bilan bezatilgan "Chil ustup" koshonasi bular, tepalikka g^urilgan koshonaning ikkinchi oshyonidan rasadxona ruyirost kurinar, agar koshonadan sal utib, devordan oshib tushilsa tugri rasadxonaga chshrglar edi.
Koshonaning oldida ularni sosoli kuksiga tushgan bukri chol ^arshi olib, ichkariga boshladi. ^am bukri, Xam tugma gung bu chol "Bogi maydon"da so^ib^iron ^ayot va^tidan beri maxramlik ^ilar, Mirzo Ulugbekka x^am mulozimlik ^ilgan edi. Mirzo Ulugbek koshonaga kirmay, choldan bir ^umgon suv surab oldi-da, daraxtlar orasiga shungidi.
Yaproxlari siyraklashib dolgan yarim yalangoch bog daryoday sokin shovillar, chirs-chirs uzilgan xazonlar zavoda pir-pir uchib oyox ostidagi "gilam” ustiga unsiz- gina XU^naR edi.
Mirzo Ulugbek ikki yoniga archa ut^azilgan keng xiyobondan yurib, rasadxona tomonga burilganida orxadan ship-ship oyox tovushi eshitildi. "Na^ot bukri chol sezib dolgan bulsa?"
Mirzo Ulugbek yalt etib orxasiga ^aradi, saradi-yu, angrayib krldi: uni ta’^ib g^ilib kelayotgan na bukri, na sipox, balki... farishtaday muloyim kuringan... Muxammad Xisrav edi!..
—Bu kim? Xoja Muxammad Xisrav xazratlari... siz- mu? Niyatingiz ^ajga bormo^mu yo kaminaga aygo^chilik ^ilmo^mu?
Muxammad Xisrav ^ansirab tuxtadi.
—Ma’zur tutgaysiz, davlatpanox- Aygoschilikdan xudo asrasin. Lekin bukri bezovta bulib, sizni axtarib yuribdi...
Mirzo Ulugbek nima ^ilishini bilmay bir la^za ikkilanib turgach, ma^sadiii aytdi.
—Rasadxonaga kamina borib kelurmen,—dedi Muxam­mad Xisrav x^aTbI™. —Mavlono Ali K>ushchini topsam boshlab kelurmen. Siz x^aytmasangiz, bukri sipoxlarga xabar beradur.
—Siz-chi?
—Ular syzdan shubxa xilurlar, kamina bilan ishlari yux-
Mirzo Ulugbek kunglida bu mu’min odamdan minnat- dor bulib, unga yul kursatib z^uydi-da, orz^aga z^aytdi. Bukri chindan z^am koshona atrofida aylanib yurardi. Mirzo Ulugbekni kurib, suyunib ketgan bukri, imo-isho- ralar bilan koshonaga taklif z^ildi. Koshonaning ikkin- chi oshyonidagi oldi ayvoy z^ayzrztday xonaga shamlar yo^ilib, sho^i kurpachalar yozilgan, urtadagi xontaxta meva-chevaga tuda edi.
Bukri bir choynak choy olib kirib, xontaxtaga z^uydi- da, orz^asi bilan yurib chiz^ib ketdi. Mirzo Ulugbek sekin yurib ayvonga chiz^di.
Olis uf^dan, Urgut toglari ortidan kutarilgan z^ilol osmonda bir parcha muzday yaltirab turardi. Yapro^lari tukilib, z^uvillab solgan bog oy shu’lasida yana z^am garibroz^, yalangochro^ tuyular, faz^at baxmalday tiniz^ osmonni tuldirgan guj-guj zolduzlar z^yech uzgarmagan, ilgarigiday uziga chorlar, chaz^nab chara^lar edi... "Ana, eng t spad a, tuntarilgan chumichga uxshagan Dubbi akbar yulduzlari, undan pastrozuza, guyo sochilgan zarday yalt-yalt etgan Somon yuli, Somon yulining tagida, bir parcha muzday yaltiragan z^ilol ustida bir z^ovuch chug—Z^ulkar miltiraydi...
O, yulduzlar, sezuzli yulduzlar! U zuzrz^ yil senlarning sirlaringni bilmoz^ niyatida yashadi, sanoz^siz tuyalarni bedor utkazdi. Koinot sirlarini bilsam, z^ayot va basha- riyat sirlarini bilurmen, deb umid zrzldi. Yuzu z^amma orzulari z^ayot dovullarida tuzgib, z^arigan chogida garib bir inson, chorasiz bzgr bandi bulib ultiribdi... U ban- dilikning gurbatini z^am mana endi, uzi kishansiz bandi bulganidagina tushundi. Kim biladi, u z^okimi mutlaz^ chogida sancha mu’mzzn-musulmonlar jabru jafo chekkan- dur? U zuzzir uz farzandidan zor yiglaganiday, jabru jafo chekkan u bechoralar z^am z^az^ taologa tavallo z^ilib, unga intimom tilagandur? Kim biladi, zrzrz^ yil taxtda ultirganida z^ancha adolatsizlzzk z^zzldi, z^azzcha gunoz^siz bandalarning kuz yoshini tukdi? Voajabo, nechun shunday? Nschun osiy banda boshzzga gurbat tushgandagina boshz^alar- ni uylaydi? Dardlariga z^amdard buladi? Bil’aks, insof va adolatni xayolzzga ksltirmaydi? Eng z^abzs tuygular—uzi yanglig bandalar ustidan zdgkm surmoz^, barchani uz irodasiga buysundirmoz^, shon-shuzdzat orttirmoz^ niyati kuzini kur z^ilzzb, az^l-ssrokini ugirlaydi? Bu gaddor dunyonzshg be- baz^oligini unutib, mislsiz manfurliklar zrzladi?"
Mirzo Ulugbek, xayolini zuzra tumanday chulgab olgan maszun uylardan sutulmoschi bulib, olislarga, sokin shovillagan bog ortidagi rasadxona tomonlarga saradi. Shu payt, ayvonning eshigi otsista ochilib, Musammad Xisravning boshi kurindi.
—Soyaboni marsamat!
Mirzo Ulugbek oyos uchida yurib eshikka yatsinlashdi.
—Xush?
—Mavlono Ali ^ushchini topmadim. Bir darvesh sayda- ligini uzim aytamen, deb birga keldi.
—^ay darvesh?
—Devsifat bir darvesh. Onsazratimga olib borasen, deb, yopishib oldi... Bukri pinakka ketibdi. Darveshni chatsir desangiz, chatsirib kelamen...
—^ay, chatsiring! •
"Devsifat darvesh... Darvesh ne siladi rasadxonada? Mudarrislar, talabalar sayda?"
Mirzo Ulugbek uychan odimlab dasturxon yozilgan xonaga kirarkan, pastki xonadan, boptida eski kulos, egnida juldur janda, sora sosoli kuksiga tushgan, chindan sam majnunsifat bir darvesh chitsib keldi.
—Assalomu alaykum, ustod!
"Ustod?"—Mirzo Ulugbek eshikda tuxtab, juldur ki- yimli darveshga sadalib saradi, saradi-yu, sayratga tushib:
—Kdlandar ^arnotsiy?!—deb xitob sildi.
^alandarning sovusda soraygan shiddatli yuzida mu- loyim tabassum jilva sildi:
—Tanidingiz, ustod!..
Mirzo Ulugbek urnidan jilmay samon K^alandarga tikilib turardi.
—Seni... madrasani tark etib, zotsidlik yuliga kir- gan, deb eshitgan edim... Rasadxonada ne silib yurib- sen?
>\alandar salin jingadak sosolini silab, miyigida kulimsiradi:
—Rasadxonada... aygoschilik silib yuribmen, ustod...
—Bu ne suz? ^azilmu?
Kdlandarning lablaridagi kulgi sunib, sovogi solindi.
—Yus, chin suz bu, ustod. Janob Nizomiddin Xomush- ning farmoni ila rasadxonada aygoschilik silamen. Toki rasadxonaga kumilgan tilla va javotsirlarni, majusiy- lar va bedinlar bitgan kufr kitoblarni dasriy shogird- laringiz ugirlab ketmasin!
—Rasadxonaga javotsirot saydan kelur?

1^alandar boshini kutarib Mirzo Ulugbekning k^zla- riga tik ^aradi:
—Bobongiz Amir Temur tillalari ^ayda? Ularni mavlono Ali {^ushchiga kim bergandur?
"Voajabo! Bu telbanamo darvesh ne deydi? Bu sirni ^aydan biladi? Bu yerga kelishdan murodi ne?"
—Ma^sading rasadxonadagi tillalarni asramo^ ekan, nechun uni tashlab, saltanatdan judo bulgan sho^ni yukrlab kelding? Muddaong nedur, darvesh?
—Muddaom... Ilm azulita yaxshilik ^ilmosdur, ustod... Mirzo Ulugbekning lablariga kinoyali tabassum KUVDI.
—Balli, darvesh! Va lekin ilm dargo^idan yuz ugirib, gadolikni tilagan zo^id nechun kbayta ilm a^liga yaxshi­lik ^ilmo^a jazm etgandur?
K,alandar kuzini Mirzo Ulugbekning kuzidan uzib, yerga ^aradi, ovozi birdan uzgarib:
—Valine’mat, ustod,—dedi sekin.—Bandai ojizdan kulmasangiz, dardimni aytamen...
Mirzo Ulugbekning kuzlaridagi iste^zo ^ayrat bilan, zayrat alla^anday ili^ me^r bilan almashdi.
—Afv et, darvesh. Darding bulsa suzla, uglim.
—Dardim shuki,—^alandar entikib chu^ur tin oldi-yu, ovozi bulakcha bir samimiyat kasb etdi.—Dardim shuki, ilm dargo^ini zo>»idlar gushasiga almashib ^atti^ yang- lishibmen, ustod. Shu sabab, yaxshilik k;ilmo^ niyatini dilimga jo ^ilib, ilm azrliga z\ayta yukunib keldim, ustod!..
Basavlat gavdasi bilan yarim krrongi xonaning eshi- gini tusib turgan sa^royi darvesh kulozutik boshini egib jim soldi. Uning kungli giryon ekanini sezgan Mirzo Ulugbek, yuragi yana otalik me^riga tulib yoniga bordi.
—Borakallo, darvesh. Mashoyix Abubakir Toz^ir Abz^a- riydin suramishlar: ^a^i^at nedur? Dedikim—ilmdur. Dedilar: ilm nedur? Dedikim—e^i^atdur! Kunglimdagi \amma shub^alarni sovurding, ra^mat senga, KDlandar. Kup ulug niyat ^ilibsen, niyatingga ofarin. Buni Ali K,ushchi bilurmi?
—Biladur, ustod, biladu r,—K^alandarning che^rasi yorishib ketdi.—Kunglingiz tuk; bulsin, ustod. Mavlonoga topshirgan tilla va javo^irlaringizni ishonchli yerga yashirdik. Ganimlaringiz ming yil gridirib topolmay- dur!..
—Ali ^ushchi uzi sayda?
—Kitoblaringizni tuyaga ortib, yashirgali olib ketdi...
"Voajab! Guno^siz norasidaday oskungil, kuzlari mu- saffo bu gadoni ^aydan yetkazding?.."
Banogo^ uning esiga suyukli navkari Bobo ^usayn Ba^odirning bir suzi tushdi: "Fu^aro sizga sodi^. Cherik yigaylik, on^azratim!.." Nechun ushanda Ba^odirning na- si^atiga kirmadi? Nechun fu^aroga murojaat ^ilmadi?..
—Kitoblarni g;ayga olib ketdi, deding?
—Billov, bundan bexabarmen, ustod. Biro^ kunglingiz tus bulsin: barcha nodir kitoblarni yigib, un olti sandioda joylab, turt tuyaga ortib, kecha tunda olib ketdi. Urgut togda riga ^arab ketganini bilurmen, ustod...
Mirzo Ulugbek nimanidir sanayotganday kuzlarini yumib:
—Turt tuya kitob,—dedi.—Un olti sandi^...—u urta barmogidagi yo^ut kuzli tilla uzugini uynaganicha uylanib soldi.
—Bu sandi^lar ^ayga yashirildi, bilmogim k yera k, darvesh,—dedi u ni^oyat.
—Mavlono ertan ^aytadi, ustod...
—Erta tong yulda bulurmen, darvesh,—dedi Mirzo Ulugbek.—Dorussaltanadin keturmen... Olislarga keturmen...
Mirzo Ulugbek kuzlarini yumgancha sekin uf tortdi, peshanasidagi ajinlari ^uyugugashib, sultan che^rasida bulakcha bir gamginlik aks etdi.
—Mavlonoga bu suzingizni yetkazamen,—dedi ^alan- dar.—Siz bilan uchrashmo^ yulini axtaramiz, ustod...
—Yus!—Mirzo Ulugbek sekin bosh chay^adi.—Ali ^ushchi yashirinmogi l ozim. Uni sidirmishlar. Va lekin... kitoblar ^ayda? Men buni bilmogim darkor. Toki... Musofir yurtiga ketmo^amen. Uz elimga ^aytmog; nasib bulurmu, yu^mu—buni yolgiz taolo biladur, darvesh...
K,alandar yuragi ”shig" etib:
—Inshoollo^, nasib bulur,—dedi.
Mirzo Ulugbek yalt etib g^aradi, guyo nimanidir es- lamo^chi bulganday gialin ^oshlarini chimirib bir zum tikilib turdi. K>alandarning kirtaygan kuzlari, boshida™ kulo^i bilan egnidagi eski xir^asi nechundir ^aramda kurgan nozaninni esiga soldi. Bir zum darparda or^asida nigorongina bosh egib turgan bonu, uning yoyilib ketib, ta^imiga tushgan mayin sochlari, xayoliy guzal ^usni kuz oldiga keldi. Ikki oshi^-ma’shu^ning mungli dostoni yodiga tushib, nozaninning tagugirini suragisi \am keldi. Lekin K,alandarning kungliga ozor berishdan g;ur^ib:.
—Kechirgaysen, darvesh,—dedi.—Sening oldingda gu-

noz^kormen. Suyukli yurting, mu^addas Yassini badxo^ Barvixoy zulmidan z^utk;ara olmadim. Sen gurbat chekding, uglim...—Mirzo Ulugbek kuziga yosh olib ^uchogini yez­di.—Bu yaxshiliging mandin ^aytmasa, xudodin saytgay, uglim...
K,alandar K,arnog;iy z^am z^ult etib yutindi.
—Siz faz^irni emas, uz taz^diringiz z^atsinda uylang, ustoz. Samarsanddan ketish oldida tagan z^anday tila- gingiz bor? Shundan suzlang, davlatpanoz^.
Mirzo Ulugbek kuzlarini yumib bir dagrn^a sukutga toldi, keyin: —Mening eng sunggi tilagim, —dedi 1^a- landarga bolalarcha ojiz bir iltijo bilan,—eshitishim- cha, Bibi Yulduz... yaxshi kunlarda uzing taz^sil bergan Bibi Yulduz rasadxonada ermish. Meni u shurlik ila vidolashishdan mazfum sildilar... Magar iloj top- sang...—Ulugbek yana bir zum nima z^atsidadir uylanib turdi-da, barmogidagi ulkan oltin uzukni olib K^arno^iyga uzatdi. —Mana shul uzukni unga berib z^uygil. Aytgilki, kamina uni nikoz^imga olgonimda baxtli z^ilurmen, deb uylagon erdim. Nadomatlar bulgaykim, niyatimga yetolmadim, Unga yolgiz tilagimni yetkazgil: faz^irni kechirsin. Men ersam... Men ersam undan toabad rozimen.
^alandar beto^at bosh chayz^ab: —Siz uni kurursiz,— deb xitob z^ildi. —Bu suzlarni Bibingizga uzingiz aytursiz, ustoz!
Mirzo Ulugbek uz g;uloslariga inonmay:
—Men Bibini kururmen?—deb suradi.
—Kurursiz, ustod, kurursiz,—^alandar shunday dedi­da; xurjunidan zeki kuloz^ va zeki janda olib Ulug­bekning oyoz^lari tagiga tashladi:—Bul liboslardan z^azar z^ilmay kiying-da, ortimdan yuring,—dedi buyrus oz^an- gida.
...Ular rasadxonaga darvozadan emas, laz^im ortali kirdilar. Ulugbek yuragi gurs-gurs urib, tik zinalardan ikkinchi oshyondagi kutubxonaga kutarilar ekan, atrofiga z^ayrat va z^ayajon bilan tikildi. Uning nazarida, z^ammayoz^ agdar-tuntar, z^amma narez ostin-ustun bulmogi lozim edi. Yuk,, rasadxona saranjom-sarishta, osuda, chuz^ur sukutda edi. Faz^at oldinda borayotgan ^alaidar kutubxona tokchalaridagi shamlarni yok^anidagina kurdi: javonlar deyarli bum-bush. Devorlarga osilgan jadvallar z^am yuz^, ammo tokcha va xontaxtalardagi usturloblar joy-joyida.
Ulugbek yalt etib V^arno^iyga ^aradi.
—Jadvallar ^ayda?
^alandar xotirjam buling, degan ma’noda kulimsirab bosh irgadi.
—Mavlono Ali K,ushchi rasadxonada neki ^adrli ki­toblar bulsa, neki asarlar bulsa, jumladan, jadvalla- ringizni e^am—barchasini olib ketmish. Xotirjam bulib bu libosingizni yeching, toki Bibi Yulduz kurib k^r^ib ketmasun, olampano^,—u ^amon kulimsirab yelkasidagi xurjunidan liboslarni olib berdi-da, xonadan chig^di.
Ulugbek liboslarini kiymay xontaxtadan uzun durbin shaklidagi usturlobni olib, shiftdagi tuynukdan kurinib turgan tubsiz falakka tikildi: osmonga guyo be^isob tilla tangachalar sochilgan. Ulugbek shosha-pisha usturlobni pastdagi sudey faxriga burdi. Sudey faxri sat^ida >>am guj-guj yulduzlar chara^ladi. Ulugbek ulardan kuzini uzolmay uz-uziga pichirladi: suluvlar suluvi Mushtariy, guzallar guzali Zu^al dubbi akbar, Oltin ^ozi^,., ^ammasi joylaridan jilibdur. Mashriedan magrib tomon jilibdur. Falakdagi ^olatlari uzgaribdur. Jadvallari- mizda aks etgan z^amma taxminlarim, barcha udchovlarim tugri. Yo rab... Jannatmakon Beruniy z^azratlari z^as: Olloning z^ukmi ila kurrai zamin betinim aylanur. Fazodagi barcha jismlar z^olati tinimsiz uzgarur, bino- barin, inson ^ismati z^am, sening ^ismating z^am betinim uzgarib turmogi tabiiydur. Figon zanimay Olloga shuk- rona ayt, Mirzo Ulugbek!
Ulugbek usturlobni joyiga ^uydi-da, devorga suyanib kuzini yumdi. Shunda z$ar eslaganda dilini oftobday yoritadigan ajib bir manzara nigo^i oldida ^ayta jon- landi-yu, ma’yus jilmayib:
"Yu^, u kechirgan umridan arz z^ilsa, ta^diri azaldan polisa gunoz^i azim bulur erdi. Ming k^atla shukr, osiy bandangga ne-ne saodatli damlarni in’om etding, yaratgan egam. Giyosiddin Koshiy va ^ozizoda Rumiy yanglig dono- lar birla ulug zij yaratmo^ va uning jaz^on uzra dovrugini eshitmo^ baxtiga muyassar ^ilding. Senga ming bor z^amdlar aytamen, parvardigori olam.
Ulugbekning xayolini Bibi Yulduzning jur’atsizgina ovozi buldi:
—Mana, ijozatingiz ila keldum, ustoz.
Ulugbek kuzini ochdi. Ostonada Bibi Yulduz turardi. Egnida tupigiga tushgan tillarang ipak kuylak va xipchabel zarrin nimcha. Yuzida z^arir parda.
—Bibi Yulduz!
Bibi Yulduz ustod deb xitob 1^ildi-yu, Ulugbekning suchogiga otildi.
Mirzo Ulugbek ^izning peshonasidan, kuzlaridan updi.
—Yiglama, azizam,—dedi u, upkasini arang bosib. — Umrimning poyonida topgan eng yorug yulduzim,kurkam chulponim, yiglama. Men garibning yuragini tiglama.
Bibi Yulduz kuz yoshlarini bazur tiyib:
—Sizga ne buldi, ustod?—deb suradi. —Movarounnazue sultoni... Boshingizda kulo^, ustingizda janda, garib bir darvesh ^iyofasiga kiribsiz... Sizga ne buldi? Mayli, butkul, Movarounnazue sizni sulton demasun, silgan barcha yaxshiliklaringizni unutsun, birok; men uchun siz sultonsiz. U dunyo-bu dunyo ollo\ tushgan yorimsiz. Nechun bu z^ol? Nechun bu janda? Bu kuloz^?—Ulugbek siznyng mayin sochlarini silab, entikib-entikib:
—Yiglama, azizam,—deb yolvordi.—Yaratgan egamning xozrtshi shuldur. Tak^iri azalning peshonamga yozgani shul- dur. Osiy banda, gunozushrimni yuvmok matlabida, musul- monlik farzimni bajo keltirmo^ azmida z^ajga otlandim.
Bibi Yulduz boshini kutarib unga termuldi.
—Sulton Ulugbek nomingizga munosib ulug niyat guыibsiz, iloyo niyatingizga yeting. Yolgiz iltijom: meYo baxti^aroni z^am birga olib keting.
Ulugbek asta boshini chayg^adi:
—Iugu yulduzim, buning iloji y^guzur.
—Nechun iloji bulmas?—dedi Bibi Yulduz yana kuziga yosh olib.
—Manzil yirozu Yulduzim. Yul mushkul, xatarli.
Bibi Yulduz yuzini kaftlari orasiga yashirib:
—Mayli, mushkul bulsin, —deb yolvordi. —Siz tuz; bulsangiz tuk; bulay, och bulsangiz och bulay. Otda yursangiz otda, yayov yursangiz yayov yuray, yalangoyos tikon kechsangiz, tikon kechay, faz^at tashlab ketmang, ustod!
Ulugbek yuragi darz ketganday sekin ingrab, asta gapirdi:
—Meni z^iynamay, suzimni eshit, azizam. Magar ni- yatimga yetsam, albatta z^ayturmen. Magar Samarz^andga, bulmasa ^irotga, ^irot bulmasa Istambulni makon z^ilurmen, Shunda seni z$am yuzugab olurmen.
Bibi Yulduz uning gapini oxirigacha eshitmay:
—Yuz^-yus!—deb faryod chekdi,—Tashlab ketmang, ustod. Men z^ur^amen. Uzim uchun emas, siz uchun kurzushen. Yomok tushlar kurdim.

—Yomok tushlaringni yaxshilikka yuygil,—dedi Ulugbek ^am yolvorib.—Sening oldingda gunoz^kormen, meni kechirgil, men sendan toabad rozimen. Sen bilan utgan sunggi bir-ikki yil umrimning eng saodatli yillari buldi. "Zij"imga tushgan ming uttiz yulduz bir buldi, sen bir bulding, umrim poyonida topgan yorug yulduzim, benazir chulponim.
Shu payt eshik taz^illab, ^alandarning ovozi eshitil- di:
—Tong yaz^in, olampano^. So^chilar uygonib ^olmagay.
Ulugbek sungbor z^amon dir-dir titrab yiglayotgan Bibining peshonasidan upib:
—Men sendan rozimen, Olloga topshirdim seni,—deya oldi.
—Men sizdan rozimen, ustod, toabad rozimen,—kuzyoshi aralash pichirladi Bibi Yulduz.—Men e^am sizni Olloga topshirdim. Yaratgan egam uzi panoz^ bulgay sizga.
Bibi Yulduz sirgalib Mirzo Ulugbekning ^uchogidan chiodi-da, oyo^lari osgiga tiz chukmoz^chi buldi. Lekin Ulugbek uni kutarib urnidan turgizdi-yu, eshik tomon yurdi. Charogon kutubxona uning uchun zimiston, u z^yech narsani kurmas edi.
15
Ali 1^ushchi ertasiga choshgoz^ paytida z^aytdi. U esha- gini yurttirib oldinda kelar, turt tuyani yetaklab olgan Miram Chalabiy esa xiyla oreada dolgan edi.
K^alandar ularni Kuz^ak togi etagida—burnogi kun kechasi uzatib suygan uzan buyida kutib oldi.
Kechasi Mirzo Ulugbek bilan bulgan uchrashuv, ustod- ning gaplari, kuziga yosh olib, z^uchoz^lab vidolashgani uni titratib zobordi. Ayniv^sa a’loe^azratlarining musofir- lik tugrisida aytganlari, "Musofir yurtiga ketmoedamen, uz elimga z^aytmoz^ nasib bulurmu, yuz^mu—bilmaymen, shu sabab—kitoblar z^ayga yashirilgan—bilmogim darkor, darvesh",—degan gaplari uning kunglini vayron z^ildi. U usha yerdayoz^ Mirzo Ulugbek bilan g^uchoz^lashib vidola- shayotgandayoz^, ustodning bu sunggi tilagi, sunggi vasiya- tini urinlatishga z^asam ichib z^uydi. "Bogi maydon"dan rasadxonaga utib, bomdodgacha aylanib yurdi-da, shub^ali bir kimsa yuz^ligiga kuzi yetgach, xurjunyni yelkasiga tashlab, soyga tushdi.
Ali K^ushchilar ketgan kechasi kimsasiz uzanda bu kun biry yosh, byri keksa, ikky iilk;ychi yylSi yoyib,‘ gulxan yo^ib utiryshardi. Yelkasiga xurjun tashlab olgan dar- veshni kurgan yil^ichilar iyib ketib, uni ^imiz va yaxna gusht bilan me^mon ^ilishdi. Lekin K,alandarga na gusht tatidi, na ^imiz! Tong otib, oftob chi^ach, u bir joyda utirolmay ^oldi. Dam Ku^ak tepasiga chi^ib, olis-olis- larga, ^arir tuman bilan uralgan Urgut toglariga ti- kilar, dam yil^ichilar oldiga saytib tushar, lekin kup utirolmay, yana s^irga chi^ib ketar edi. Ni^oyat, toglarni chulgagan kukimtir tuman sal tarsagach, olisdagi sir yonbagrida ^ator tizilgan tuyalar kurindi. ^alandar yilsichi cholning otiga yaydo^ minib, tuyalarga k^arab chopdi.
Eski kulo^ini bostirib kiyib, otini ayovsiz ^amchilab kelayotgan K,alandarni kurgan Ali K^ushchi, eshagini tuxtatib, soy buyiga chi^ib turdi.
—^a, KDlandar, ne buldi? Osoyishtalikmu?
—Inshoollo^, osoyishtalik, ustod...
Egardan sakrab tushgan K^alandar shosha-pisha kechasi bulgan uchrashuvni aytib berdi. Ali K,ushchi sabrsizlanib:
—K,aysi yuldan ketganini bilasenmu?—deb suradi.
—Kesh yulidan...
—Otingni menga ber!—dedi Ali ^ushchi buyru^ o^an- gida.
—Ustod! On^azratim sizni ganimlar kuzidan yiro^ bulsin dedilar, kamina uzim borib kelur...
—Otingni ber yo piyoda ketamen!..
K^alandar tunda amir Jondor boshlis bir guru^ sipo^lar uni ^idirib kelganini aytmo^chi buldi-yu, kunglini gash silgisi kelmadi.
—Ustod!..
Ali K^ushchi gamgin bosh tebratib:
—Ustod!—deb takrorladi.—Fa^ir ^am uz ustodimni kurgim keladi, inim! Kim bilur, bukun kurmasam, yuz kurishmo^ nasib bulurmu, yu^mu? Otingni ber, K,alandar!
—Tuxtang, ustod. Bulmasa birga bulamen. Sizni yolgiz yuborolmaymen, davlatpano^ sizni e^tiyot ^ilmo^ni ka- minaga topshirgandur, ustod.
^alandar Miram Chalabiy yetaklab kelayotan tuyalarni garovga berib, yil^ichilardan yana bir ot oldi. Jandasi bilan kulo^ini yechib, yosh yil^ichining chakmoni va agdarma telpagini kiydi.
Ular ikki otda soy yo^alab ^irga chi^anlarida oftob terak buyi kutarilgan edi... Tunov kungi buron va izgirinlardan sung tabiat guyo ^a^ridan tushgan, yumsha- gan, mayinlashgan. Oftob ^am kuz oftobiga uxshamas, kuklamdagiday ilis, muloyim. Tini^ osmonda sufitur- gaylar tinimsiz vijirlashadi, musaffo zavoda ipakday mayin, oppo^ mezonlar unsizgina suzib yuradi.
Ali ^ushchi bilan K,alandar Samarkand devorlari ya^inidan utadigan katta yuldan yurmay, k;ir va adirlarga ot soldirib ketishdi. ^irlarda k;uy galalari chumoliday urmalab yurar, baland adirlarda yonboshlab yotgan chupon- chuli^lar uchrar, xazon tushalgan ^irmizirang boglarda 1$iz-juvonlarning guldor rumollari ^ilpirab ^olar, bo- lalarning siy-chuvi ^ulos^a chalinar edi. Ular pas^amga tushganda kungurador devor bilan uralgan ulkan sha^ar boglar ortida solar, lekin ^irga chizdanlarida, xuddi kaftday kurinar edi. Turna^ator uylar, ^ovlichalar, olisdan barkashdekkina kuringan maydonlar ustida os- monga buy chuzgan ulugvor masjid va ma^baralarning lojuvard va tillarang gumbazlari oftobda yal-yal yonib, sha^arga bulakcha bir guzallik va ma^obat baxsh etar edi. Tuygan ^uzichoeday mudragan bu ^irlarga, oftobda erka- langan bu ssuda boglarga ^aragan odam ^ozir bu elda buron va dovullar bulayotganini tasavvur etolmas, mam- lakat osoyishta ^ayot kechirayotganday tuyulardi...
"Vodarig! Nechun shunday? Nechun bu koinot, bu tabiat, bu sir va adirlar bunday sof, musaffo, begubor? Nechun odamlar bunday nopok, nosamimiy yashaydilar? Shon- shu^rat, saltanat, toju taxt uchun bu yolgon dunyoda bir-biriga shunchalar nobakorlik ^iladilar, bir-birini kurolmaydilar?"
Ali K,ushchi Kalandarga bildirmay ogir xursinib suydi. salandar topib kelgan xabar uni z$am titratib yubordi. Ustod uni Kuksaroyga cha^irib, kunglidagi dardu alamlarini aytganidan beri, Ali V^ushchi ustodining ta^iri ogir bulishini, uning boshiga kup savdolar tushishini kutib yurar edi. Lekin bunchalik bulishini, "Ziji Kuragoniy"ni yaratgan allomalar sarvari uz yur- tidan, uzi barpo etgan dargoodan badarga ^ilinib, guyo yalangoyo^ bir gadoday ona yurtidan ^uvilishini kutmagan edi. Shazdjyori falak-istidor ^isoblanmish ustodning ta^diri bunchalik garib bulsa, bosh^a ma’rifat a?^lining ta*u!iri ne buladi? Uning uz taediri-chi?
Ali K,ushchi yana usha eski, sovus tuygu yopirilib kelayotganini pay^ab ^olib, uzidan ijirganib ketdi.
Me^ribon ustod! Uz boshida shuncha savdolar turib, uni, Ali ^ushchini uylabdi. K^ochsin, shaz^zoda odamlari- ning kuziga tushmasin debdi! Nechun bunday dedingiz, ustod! Naz^ot Ali ^ushchi ganimlar kuliga tushishdan z^urz^ib, sizni sungbor kurit, sunggi vasiyatingizni eshi- tish baxtidan benasib bulsa?.. Yu^, Ali K^ushchi unday nonkur emas. Boshiga z^ilich kelsa z^am sizning yaxshili- gingizni esidan chi^armas, ustod!
Ular bog va ekinzorlardan utib, urilgan bugdoyzorlar, Kjip va adirlar osha, Kesh yuliga chiz^ib olishdi. Lekin karvon yulidan yurmay yana ^ir bagirlab, urilgan bugdoyzorlarni oralab ketishdi. Zero katta yulda goz^ Keshga, goz$ Keshdan Samarz^andga z^arab ot choptirib utayotgan suvoriylar kurinib z^olar, shunday paytlarda, Ali K,ushchi bilan ^alandar z^irni panalab, katta yuldan uzoslashib ketardilar...Mana, Dimipn^ ^ishlogi z^am ort- da ^oldi. Ana, oftob z^am garbga yonboshlab, z^avo soviy dedi, ^arshidagi toglardan salz^in shabada esib, osmonni k;ora-^ungir bulutlar soplay boshladi...
Kuzlari alang-jalang bu’lib yon-veriga z^arab borayotgan K,alandar or^adagi Dimish^ boglari orasidan chiedan turt nafar suvoriyni kurib z^oldi. Katta yulda otlarni sekin yeldirib ketayotgan suvoriylar e^am negadir tuxtadilar.
—Sipozuzar, ustod!—dedi ^alandar.—Choping!
U otining boshini pas^amga burdi, lekin katta yulga tikilib dolgan Ali ^ushchi joyidan jilmadi. Turtta suvoriyning ikkovi yulda z^olib, ikkovi ular tomon ot soldirib kelardi.
—Ustod!—Ali ^ushchi shunday deb xitob sildi-da, otiga k;amchi bosdi. Lekin surmarang sallasining pechini zavoda xilpiratib, unga tomon ot yeldirib kelayotgan Mirzo Ulugbek z^azratlari "tuxta", degan ma’noda bulini silkitdi. Ali 1^ushchi tizzadan keladigan shuvoz^a sakrab tushib, yetib kelgan ustodiga peshvoz chiz^di, otining jilovidan olib, uzangisini ushladi. Mirzo Ulugbekning mijjalarida yosh tomchilari miltiradi.
—Mavlono Ali... uglim! Xrs taologa shukurkim, seni kurdim...—u lablari titrab, z^uchogini ochdi. Ali K,ushchi z^am yuragi zirz^irab yuzini ustodning zoziga bosdi...
Kuksaroydagi uchrashuvdan keyin utgan bir z^afta ichzщa ustod uzini juda oldirib z^uygan, keng peshanasi, yuzi, lablarining chetidagi ajinlari z^uyu^lashgan, lunj- lari ichiga botib,.. z^iygir burni surrayib dolgan, faz^at kuzlari... teran mung chukkan k^zlarida e^am z^andaydir alamli dard, z^am kishini uziga tortuvchi bir mezf bor edi. Ali K^ushchi "uni doim shoshona liboslarda kurib, urganib z^olgani uchu imi, ustodning ust-boshi z^am yupun- ros kurindi. Egnida z^ora jun chakmon, bosh id a surmarang odsiy salla, oyogida z^ora saxtiyon etik, ustod u zon; safarga otlangan kambagal bir yulovchiga uxshar edi.
Ustod bilan shogird kurishib bulgu ncha olisroz^da iymanib turgan ^alandar bilan Muxammad Xisrav z^am yaz^inroz^ kelib salom berishdi. Mirzo Ulugbek ulardan xijolat chekkanday sallasining uchi bilan kuzlarini artib, ma’yus jilmaydi. Jilmayganda kuzlarining teg- rasidagi ajinlari battar ^uyuz^lashib, yuragidagi dard sulgin yuziga yana z^al^ib chiz^di. Ali K^ushchi uning maz^zun chez^rasidan kuzini olib socharkan, nima deyishini bil- may:
—Savobi azim yumushni niyat z^ilibsiz, ustod,—dedi.— \az; taolo niyatingizga yetkazgay.
Mirzo Ulugbek ma’yus kulimsirab z^uy di-da, Ali ^ushchini k;ultislab passamga boshladi.
—Ne buldi? Yumushni urinlatdingmu?
—Urinlatdim, ustod! Eng nodir kitoblar, eng z^im- matli z^ulyozmalarni tanlab bir joyga yashirdim. Shunday joyga yashirdimkim, bu joz^il ulamolar ming yil axtarib topolmaydur.
—K,ayga?
—Esingizda bormu, ustod? Bundan un besh yil muz^ad- dam, yilz^i yili kuzda, arxar oviga chi^ib, togda selda dolgan edik...
Mirzo Ulugbekning pepzanasidagi ajinlari tarv^ab, chez^rasi yorishib ketdi.
—"Ajdar gor!"—dedi u shivirlab.
—Xotirangizga tasanno, ustod!
—Borakallo, Ali! Bu uy saydin ksldi xayolingga?
—Bir tabarruk zot sabab buldi, ustod.
—Xazinani "Ajdar gor"ga kumganingni mendan boshz^a kim biladur?
—Shogirdingiz Miram Chalabiy... Endi bilsa inim ^alandar biladur...
—Mavlono Muz^iddin kumak bermadimu? -
—Yuz;...—Ali K,ushchi chetga z^arab sekin bosh chay^adi. U mavlono Muz^iddinning uyida bulgan suz^batni aytgisi keldi-yu, uni yomozzlashga tili bormadi. U z^am bir bandai ojiz. Yaxshi bulsin, yomon bulsin, yigirma yil bir madrasada taz^sil kurishdi, mudarrislik z^ilishdi.
. Mirzo Ulugbek "smm..Deb suydi. U muylovining uchini lablari bilan simarib, kuzlarini yumyb, bir lasza xayolga toldi, su ig sushini yigib:
—U gl im Ali!—dedi.—Kurib turibsen, fatsir uz ulu- sim, suyukli yurtim Movarounnasrdan badarga silinib, musofirlikka maskum etilmishmen. Va lekin olloning sifzi simoyatiga inonamen. Dilimda umidim sungani yus. Tirik bulsam... ona yurtimga, bu el, bu tuprossa sayturmen...—Mirzo Ulugbek gam-andus tula kuzlari bilan tevarak-atrofiga, orsada solgan Dimishs bogla- riga, bulut bilan soplangan olisdagi Urgut toglariga saradi, guyo eng aziz jigarbandlari bilan vidolashayot- ganday uzos tikilib turdi.—Yus, agarchi saytmos nasib etmasa, agarchi peshanamga toabad darbadarlik bitilgan bulsa... mu rodim Istambul yo K,otsira madrasalaridan birining tuprogini yalab utmosdur. Dolgan besh kunlik umrimni tassilu tafakkurga baxsh etmosdur. Nasib silsa boshlab suygan risolalarimni yozib tamom silurmen!..— Mirzo Ulugbekning chesrasidagi maszu nlik tarsab, su nik yuziga sizillik yugurdi, kuzlari ilsom bilan porlab ketdi.—Va lekin, bu niyatimga yetib, osoyishta ishlamos nasib silsa, bu xazina dagi kup kitoblarga mustoj bulamen. Shunda uzim kelmasam-da, tayinli odam topib yuboramen! Angladingmi, Ali?
—Angladim, ustod! Lekin tilla...
—Tilladan suzlama!—dedi Mirzo Ulugbek, sovogini uyib.—Sening boshing omon bulsa, shuning uzi ulkan ganjdur, Ali! U javotsirotni senga in’om etganmen... Ishsilib estiyot bul. Alsol Samarsanddan ketib bir joyga yashirinib turganing ma’suldur.
Ali }\ushchi otsista bosh chaitsadi.
—Kamina rasadxonani, kutubxonani tashlab, sayga ketamen, ustod? Ketganda sayga boramen?.. Umrim shu ilm dargotsida, rasadxonada utdi. Siz ketganda unda loasal men bulay. Maydonga tushgan alp manglayini sashimaydur. Boshga tushganini kuramen, ustod.
Mirzo Ulugbekning kuzlari yana jissa yoshga tuldi.
—Xudoga shukurlar bulgaykim, otsibatli farzand ato silmasa-da, senday ugil ato sildi! Iloyim boshing toshdan bulgay. Movarounnasr baxtiga, ilm-ma’rifat va asli irfon baxtiga umring botsiy bulgay, uglim!..—Mirzo Ulugbek kuz yoshlarini artib, suchogini ochdi. Ustod bilan shogird, guyo abadulabad diydor kurishmasliklarini sez- ganday, unsiz yiglashib uzos vidolashishdi.
16
Ali K^ushchilar bilan xayr-ma’zur ^ilib, Kesh yuliga chi^ib olgan Mirzo Ulugbek guyo ^ammomga tushgan odamday yengil tortdi. Nazarida, guyo ertalab olamni ^oplagan i^opa bulut tar^ab, borli^ charagugab ketgan edi.
>^a, u uz umrida k,ancha xatolar kdglmasin, ^ancha yanglishmasin, ilm-ma’rifat yulida sirg; yil ^ilgan me^nati zoe ketmabdi. Ali 1\ushchiday shogirdlari bor ekan, uning asarlari izsiz yu^olmaydi. Fa^at ipakday mayin mezonlar suzib yurgan bu ma’sum dalalar, xazon tushalgan yarim yalangoch boglar, shuvos va yovshan bilan ^oplangan bu ^ungir g^irlar, ^arir tuman k^uynidagi yuksak toglar... bulardan judo bulmo^... Yo rab! Yana usha uy, upga gam-andu^! Uzing sabot ato k;ilgaysen, xallotsi olam!..
Uning xayolini ot tuyo^larining dupuri buldi. Or^ada- gi kardan ikki suvoriy ^ul silkitishib ^uyunday uchib kelar, adir tepasida esa, uchinchi otli^ kurinar, u x.am sipo^mi, yu^mi, bilib bulmas edi.
Mirzo Ulugbek nechundir yuragi uvishib, otining ji- lovini tortdi. V^uyunday uchib kelgan suvoriylar kupikka chumilgan argumo^larini arang tuxtatishdi. Buli^ sora- bayir mingan, kuzlari sisig^, mugulbashara suvoriy ka- moli e^tirom bilan sul g;ovushtirib, salom berdi. Ikkinchi sipo^ $am ^ullarini kuksiga ^uyib, ta’zim ^ildi.
—A’lo^azratlari yaxshi niyatlariga yetib, ^ajlari 1$abul bulgay! XJa^ taolo umrlarini bo^iy k,ilgay!
Yasovulning ishshayib, uzun duo silishlarida alla^an- day sirli va sovus bir narsa bor edi. Mirzo Ulugbek yuragidagi shub^ani suvishga urinib, iljaygan buldi.
—Duoi jonlaring mustajob g^abul, uglonlar! Xush, suzlang. Yo duo ^ilmo^ niyatida Samar^anddan ot choptirib keldinglarmu?
Mugulbashara yasovul yana tavoze bilan bosh egdi.
—Duo birla sha^zodai juvonbaxtning sizday padari buzrukvoriga yullagan salomini keltirdim...
—Xush?
—Sha^zodai juvonbaxtning tilagi shukim, sizday zoti oliy ^iblago^ini uz nomiga yarashus izzat-ikrom ila kuzatmo^dur!
Mirzo Ulugbek yasovulning g^iyis kuzlariga tik 6otyiH.
—Sha\zodai juvonbaxtga borib aytgaysen: Muxammad

Taragay taxtga ultirmo^a emas, Makkai mukarramaga yul tutgandur. Bu yaxshi niyatni kungliga jo ^ilib, ^ajga otlangan osiy bandaga shon-shavkat darkor ermasdur, uglon!
—Borakallo sizga, valine’mat! Va lekin sha^zodai juvonbaxt sizday zoti oliyning fa^ir bir gadoday Movarounna^r sar^adidan chi^ib ketmogini taxt va sal- tanat sha’niga noloyis deb biladurlar. Ul so^ibi toj sizga uch tuya ozi^-ov^at va sarupolar in’om etdilarkim, bu karvon subsidii yetib keladur. U shal da^itsagacha mana shu ^ishloeda...—Yasovul ^amchisi bilan chap tomondagi ^ir yonbagriga joylashgan kichik bir sishlok;ni kursatdi.—Tunamogingizni lutfan iltimos etadurlar...
Mirzo Ulugbekning kuzi yana or^adagi ^irda ot uynatib turgan odamga tushdi. Nechundir u amir Sulton Jondorga uxshab ketdi-yu, kungliga yana ^ora shub^a yopirilib keldi. .
—Anov kim? Amir Jondor emasmu?
—Amir Jondor?—kuldi mugulbashara suvoriy. —Amir Jondor ne siladi katta yulda.
Yasovul undan rozilik surab turmay, otining boshini sishlo^ tomonga burdi.
"Vodarig! Boshimda tagin ne savdolar bor?.. Sha^zodaga ne kerak? Movarounna^rdan ^aydadi. Toju taxt, salta- nat—barini oldi. Al^ol uz ^olimga ^uysa bulmasmu?.." Mirzo Ulugbek boshini kutarib uzo^ togdarga ^aradi, ^aradi-yu, xayoliga yana boyagi uylar keldi:
"Nechun bunchalar. titraysen, ey Muxammad Taragay? Bundan yomon ne bulur? Boshing keturmi? Ona yurting, suyukli elingdan ayrilib, yot ellarda darbadar bulib ulguncha, uz tuprogingda ulganing a’lo emasmu! Nechun kaltiraysen, Mirzo Ulugbek?" ^v odatdagiday uzidan kinoya ^ilib kulgan buldi. Lekin yuragiga ^uyilib kelayotgan alla^anday sora shub^a guyo osmonni ^oplayotgan kora bulutday tobora ^uyu^lashib borardi. Fa^at $ish- lo^a ya^inlashib, ^ovlilar ustida suzgan ^arir kukimtir tutunni kurganida, kechki podadan t^aytgan sigirlarning bukirishi, bolalarning yigisi, ^uylarning ma’rashi sulogiga kirganda, dimogiga esa tandirdan uzilgan issi; non ^idi "gup" etib urgandagina, miyasini chulgab olgan k,ora xayollar sal tar^ab, fikri ravshanlashganday buldi...
Ot choptirib ilgarilab ketgan suvoriylar ularni ^ishlo^ chekkasidagi ^ovli oldida kutib olib, ichkariga boshlashdi. ^ovli ichki-tashsi bulib, ichki ^ovlining turida oldi ayvon pas^amgina uy bor edi. Suvoriylar xonadonni z^aydab chiz^ishganmi, bopщami, ish^ilib, z^ovli z^am, uy z^am bum-bush, z^ammayoz^ suv z^uygandek jimjit edi. Suvoriylar Mirzo Ulugbek bilan xojaning yukla- rini ichki z^ovliga olib kirib berdilar-da, otlarni yetaklab z^ayoz^kadir chiz^ib kstdilar. Mirzo Ulugbekning z^amroz^larn tashz^i z^ovliga joylashgan, ular izzlariga kirib ketgan kalamushlarday jimib dolgan, u yerdan tis etgan tovush eshitilmas edi. Bu jimlik va kimsasizlikda allaxanday mudz^ish bir narsa bor edi. Boya sal tarbagan z^ora shub\a z^ayta yopirilib kelayotganini sezgan Mirzo Ulugbek, mayda-chuyda yumush bilan ovunishga tutindi. Xurjunlarini z^orongi xonaga olib kirdi, tokchadagi moychiroz^ni yozuщ. Sung, oppoz$ oltoy pustinini yelkasiga tashlab, z^ovliga chizuzi. ^ovlining bir chetida z^uruz^ shox-shabba uyulib yotar edi. Mirzo - Ulugbek ichkarida kuymanib zorgan xojani chaz^irdi.
—1^ani, xojam, z^aj yulida zaz^mat chekmoz^ savob bulur. Gulxan yoz^ib isinaylik.
Ular uyga bir z^uchoz^ z^uruz^ shox-shabba olib kirib, tancha urniga gulxan yoz^ishdi. 1^urus butalar guvillab yonib, xonaga sal fayz kirganday buldi.
Namozgar payti yaz^inlashmozuza edi. Mirzo Ulugbek tazuzrat olgani turdi-yu, z^ovli eshigi sharazuzab ochilga- nini eshitib, seskanib ketdi. Zum utmay uy eshigi z^am sharazuzab ochilib, ostonada egniga uzun z^ora chakmon, boshiga katta zuzra telpak kiygan, yagrindor bir odam paydo buldi. Gulxan shu’lasida uning burni puchuz^ tund yuzi, zuzra telpakli katta boshi z^ora z^uzgunday nanimali kurindi. Mirzo Ulugbek uni zuzerdadir uchratgan edi.
"Sayid Abbos!"—Mirzo Ulugbek uni tanib urnidan sakrab turdi. U bor kuchini yigib, Abbosning kuksiga zarb bilan musht urdi. Lekin Sayid Abbos tebranib ketsa z^am uzini tutib, Mirzo Ulugbekning yoz^asidan gip bugdi. Shu payt eshik yana sharazuzab ochilib, uyga mugulbashara suvoriy otilib kirdi-da, a’loz^azratlariga tashlandi...
"Xoja z^ayda? Bu mal’unlarning muddaosi ne?"—Mirzo Ulugbekning kuzi yarim, z^orongi xonaning burchagiga tiz^ilib olgan xojaga tushdi. Xoja boshini chakmoniga burkab, gujanak bulib yotar, bulayotgan olishuvga z^aramas edi. Sayid Abbos bilan mugulbashara suvoriy Mirzo Ulugbekning z^ullarini orsasiga zuzyirib, z^ovliga sudrab chiz^ishdi.
Poymol bulgan gurur va z^azuzrat tuygusidan larzaga tup1gan Mirzo Ulugbek lablarini tishlab, ingrab yubordi. "Yo parvardigori olam! Xuddi surbonlik ^uyday sudray- dilar. K,aysi yozu^larim uchun bu nadomat, bu xurlik?.. ^aydasen, uglim Ali?—Ali ^ushchini eslashi bilan kuziga yana yosh keldi.—Attang! Boya nechun uni orsaga saytardi? Bu nobakor sha^zodaning g;ul ostidan chig^uncha birga bul desa bulmasmidi?"
Mirzo Ulugbek ya^inlashayotgan osi; tovushini eshitib kuzini ochdi, ochdi-yu, tubsiz osmon ^a’rida, tez uchib utayotgan i^opa bulutlar orasida milt-milt yongan yulduz- larni kurd i. Miyasida nimadir yars etib, keng dashtda, bobosining i;arorgo^ida utgan ilii; bir o^shom esiga tushdi. Kuz oldiga tepasi ochin; ipak chodir yonida boshini silab utirgan momosi Saroymulk xonim keldi. Momosi- ning ^ush-^ush oltin uzuk ta^ilgan oppok; nozik bar- moiugari n;ush parlariday mayin, g^ulogi osgida yangragan ovozi arik, jildirashiday yo^imli edi: "Uysung kelmasa yulduzlarni tomosha ^ilgaysen, ^ulunim. Yulduzlar—os- monda uchib yurgan xudoning farishtalaridur! Farishtalar meefibon buladur. Uyi;ung kelmasa yulduzlarga i;araysen, toychogim..
Mirzo Ulugbek upkasi tulib, kalima keltira boshladi, lekin kuz yoshi aralash tepasiga kelib tuxtagan Sayid Abbosning i;ora i;uzgun vajo^atini, boshi uzra kutargan silichini kurdi, kurdi-yu, ijirganib kuzlarini yumarkan: "Alvido, Ali! Umidim yolgiz sendan! Ilo^im mening boshimga tushgan bu savdolar sening boshingga tushmagay!.. Yo rab, yozugim nedur manim?" deb pichirladi.

IKKINChI K.ISM
1
Mavlono Mu^iddin ^andaydir noxush uylardan kungli gash bulib, xuftondan keyin tushak yozdirib yotib dolgan edi. Bir ma^al me^monxonaning eshigi ^atti^ ta^illadi. Mavlono apil-tapil urnidan turib, shamdondagi shamni eiyiH va yana yopirilib kelgan sovu^ tuygulardan yuragini ^ovuchlab eshikni ochdi. Busagada otasi Salo^iddin zargar turardi. K^ulida tam, boshida duxoba duppi ustidan uralgan oppos salla, egnida ma’rakalarda kiyadigan zar- bof tun, Salo^iddin zargar ^ayo^adir ketayotganga uxshardi. U ^ulidagi shamni "puf" deb uchirib, me^monxonaga kirdi, ugliga "eshikni yop!" deb imo ^il- di-da, turga utdi. Lekin utirmay uglini kutib turdi. Eshikning zulfinchasini solib ugirilib ^aragan mavlono Mu^iddin otasining sovu^ nigo^iga kuzi tushib, eti uvishib ketdi.
—Suyukli ustoding... Muxammad Taragay ibn Sho\ru^— Mirzo Ulugbek olamdan utibdi!
Mavlononing sulidagi kumush shamdon uchib ketib, ipak gilamga tushdi. Salo^iddin zargar yugurib borib shamni oldi va kuzlari yonib ugliga ^aradi.
—K,achon?—dedi mavlono Mu^iddin shivirlab.
—Shu bukun...boshi tanasidan judo silinibdur.
—Kim judo ^iladi?
—Kim bular edi?—Salo^iddin zargar za^arxanda bi­lan kuldi. —Uz pushtikamaridan bulgan zurriyoti, sha^zoda Abdullatif!
—Yo rab!
—Endi ^irgin boshlanur!—dedi Salo^iddin zargar, uglining nanimali shivirlashiga etibor bermay.—Usto- zingning barcha xeshu a^rabolari, dustu shogirdlari sha^zodaning ^a\riga yuli^adur, taыuab ostida k^oladur...
—Nechun?
—Nechun?—Salo^iddin zargar kalaka ^ilganday ish- shaydi.—Shungayam a^lingiz yetmaydimi? ^amma davr, ^amma zamonda shunday bulgan, u gl im! Eski tun yangi xujayinga tugri kelmaydur. Kuplar ^yrginga uchraydur, kuplar, ra^matlik Mirzo Ulugbek yanglig, kallasidan judo buladur!
Mavlono Mu^iddin ^izlarnikiday serkiprik kuzla- rini yumib, lablarini pichirlatib yuziga fotika tortdi. U oyogida zurga turar, agar yonida dargazab otasi bulmasa, ^ozir yi^ilib tushar edi.
Salo^iddin zargar buni pay^adi chamasi, sad yumshab:
—Z^as taologa shukurkim, buni bilganday Nizomiddin Xomush ^azratlariga pirim deb k;ul bergan ekanmen,—de­di. — Sening takabbur sho^ingga. inonib ultira berganda, bil mam, z^olimiz ne kechar ekan... Men pirim z^uzuriga ketdim. ^azratim seni z^am cha^irtiradilar. Borasen! Beayb parvardigor, guno^imni afv etgaysiz, deb oyogiga yi^ilasen. Shayton yuldan ozdirganini aytib, yiglaysen. Suzim ayonmu? Nechun gungday bezrayib turibsen?
—Ayon, valine’mat...
—Foniy dunyo yumushlaridan yuz ugirganimga kup bulgan. Va lekin buni aytmooda takabbur shoz^dan t^yp^ap edim, dersan.
—Valine’mat!.. Jannatmakon ustoddan kup yaxshilik kurgan edik...
—Yaxshiliklar kurgan bulsang... suzla! Masjidi jo- mening minbariga chi^ib jar sol!—K,altirok; bosgan Sa- lo^iddin zargar, xuddi uglini uradiganday, mushtlarini tugib, uning yoniga keldi.—Yaxshilik emish! Ulardan kurgan jabru jafo yodingdan kutarildimu? Suyukli ugli, duzaxiy Abdul’aziz ne z^ildi? Ollodan tilab olgan lizing Xurshida, kuzimning nuri, guluzorim gunchasi ne buldi?
Mavlono Mu^iddin kuzini otasining chugday yongan kuzlaridan olib ^ochdi, o^arib ketgan lablarini zurga ^imirlatib:
—Ustod sha^zodaning bu mash’um ^ilmishidan bexabar bulgan,—dedi.
—Bexabar emish!—Saloz^iddin zargar galata z^iz^ilab kuldi.—Borakallo senday koinot sirlarini bilgan allo- mai munajjimga! Alloma emas, besavod avom sendan yaxshidur! Bilib suy, z^yey, muallim-ul avval Arastu! Erta bir kun sirgin bulganda z^ammadan burun sening boshing ketadur. ^amma allomalar orasida birinchi bulib sening kallang ^ilichdan utadur. Sening uyingga ut ^uyiladur. Sening!—Salo^iddin zargar uglining musht yegan odamday chaysalib ketganini kurib, birdan ^ushyor tortdi. Uni sUltsh^lab olib, darcha oldidagi kursiga utsazdi, tokcha- dagi choynakdan choy t^uyib, kuliga tutdi. Mavlono Mu^iddin, tishlari piyolaga sha^-shas tegib, bir-ikki duplam choy ichdi... Salo^iddin zargar ^gliga tikilganicha uning tepasida bir la^za turdi, sunt shaxtidan tushib:
—Afv et, uglim,—dedi o^ista. —Men ^atti^ suzla- sam... sening ta^diringni, xonadonimizning ta^irini uylab suzlaymen. Xonadonimiz tepasida ^ora bulutlar aylanib yuribdi. Biz Amir Temur...—ollo taolo alarga bogi rizvonni makon t^ilgay! —Amir Temur avlodidan yaxshilik kurgan bu l sak, yomonlik ^am kurdik. Va lekin, sha^zoda Abdullatif ustodingning shogirdlarini sidir- ganda ^ammadan burun bizga ishora ^iladigan ganimlar bordur, bolam. Sen sabiylik yoshidan chi^ansen. Buni anglamoging kerak, uglim...
Mavlono Mu^iddindan sas chi^madi. U boshini osil- tirganicha bir nu^taga tikilib utirar, yolgiz shamning zaif shu’lasida uning sunik yuzi murdaday jonsiz va alla^anday sur^inchli tuyulardi. Salo^idsin zargar ^ovogini solib:
—Pirim ^uzuriga ketdim,—dedi.—Cha^irtirsa borar­sen, boyagi suzlarimni aytarsen! Bilib t^uy: bosh^a chora yuedur, bolam!—u bir-bir bosib xonadan chivdi.
Otasi chi^ishi bilan mavlono ^olsizlanib tushakka chuzildi. Lekin uxlay olmadi. Kuzini yumsa nigo^i oldiga silichdan ^ochib, boshini sullari orasiga yashirgan ustod kelar, tanasidan ajralib, ^on aralash tupro^da yumalab yotgan kallasi xayolidan chi^mas, yuragi uynab, urnidan turib kstardi. U tong otguncha uzi bilan uzi olishib chiedi. Shuning uchunmi, bosh^ami, ipщilib, sub^idam Salo^iddin zargar aytgandek, ^azrat Nizomid- din Xomushdan odam kelganida, mavlono Mu^iddin ^atto bir oz yengil tortdi.
* * *
Bomdod namozini u^ib bulib, zeki namatiga uranib supaga chuzilgan ^alandar birov k,attis turtganini sezib, kuzini ochdi. Tepasida eski kulo^ini bostirib kiyib olgan ^ash^ir la^abli gilay ^alandar ishshayib turardi.
—Senga ne kerak, ^ashi;ir?
—Oltin!—dedi ^aiщir boshini likillatib.—Ammo Xomush ^azratlariga oltin emas, sen kerak ekansen. Xurjun-purjuningni yigishtir, darvesh!

"Ey, darsg! Tagin ne falokatni topib keldi ^ash^ir terisidagi bu tulki?",
^alandar K,arno^iy sovukda ^asshab solgan oyo^larini uщalay-uk^alay urnidan turdi.
Kechasi kutarilgan shamol tingan >{isob, sevalab utgan yomgirdan keyin ^avo sal^in, musaffo edi. O^ara bosh- lagan tini^ osmondagi bitta-yarimta yulduzlar guyo sov^otayotganday ^olsizgina miltirardi.
Necha kundan beri sha^ar uzra i^opa sanot yozib, kukda suzib yurgan sora tanchika ^amon tar^amagan, kuchalar, da^alar kimsasiz, jimjit, eshiklar, darvozalar ^ulf. Fa^at "Mozori kal on" ga boradigan tor kuchada bir-ikkita dukon—chilangarlar, temirchi va tunukasozlar ustaxonasi ochilgan, u yerdan temirlarning tara^-turugi eshitilardi.
^azrat muridlari K^alandar K,arno^iyni darvozada kutib olishdi, chinor tagidagi ucho^larga dosh^ozonlar osilgan tash^ari ^ovlidan olib utib, tugri ichkariga boshlashdi. Uch tomoni ma^obatli koshonalar bilan uralgan ichkari ^ovlining urtasida tanish marmar ^ovuz. ^ovuzning kumush favvoralaridan otilgan suv, tagiga guldor sopol parchinlar yot^izilgan ari^chalarga ^uyilib, jildirab o^mor;da... Oldinda borayotgan murid, devorlari och firuza rangta buyalgan dat^lizdan utib chap suldagi uymakor eshikni ochdi va ^alandarga yul bsrdi... ^alandar bir zum tuxtab, nafasini rostladi-da, salom berib ichkariga kirdi, kirdi-yu, nechundir yuragi ”shig" etib, poygakda tuxtadi. Yeri va devorlari takaturkman gilamlaridan gul-gul yongan tanobiy xonaning turida, janob Nizomiddin Xomushning chap yonida, >;at-^at sho^i kurpachalar ustida... Xoja Salo^iddin zargar utirardi...
Boshida oppo^ salla, egnida zarbof tun. Salo^iddin zargar ^ulidagi mittigina chinni piyolaga sharbat kuymooda edi. K^alandar ^arno^iy ^ul ^ovushtirib salom berib kirganida, u yalt etib saradi, lekin tanimadimi yo tanisa ^am uzini tanimaganlikka oldimi, indamay bosh irgadi-da, ^ulidagi muna^ash piyolani ^ozratga uzatdi. ^azrat uning ^ulidan piyolani olib sharbat ^uplarkan:
—Utir, darvesh!—deb buyurdi.
K,alandar kamoli e^tirom bilan i;ul ^ovushtirganicha ostonaga tiz chukdi. Nizomiddin Xomush usis baro^ ^oshlarini bir-biriga tutashtirib, yer ostidan unga ti- kilib utirardi.
—Xush? Ul dargo^i kufriyotda ne xabar bor? Suzla, darvesh!
^alandar utirgan joyida bir tebranib suydi.
—Osoyishtalik, pirim...
—^m... Xush, ul dargo^ga kumilgan Amir Temur tillalaridan xabar topdingmu?
—Ulimdan xabarim bor va lekin tilladan xabarim yuk^dur, pirim.
—Boshingni kutar, darvesh! Kuzimga ^arab suzla!
^alandar boshini kutarib, ^azratning chugday yonib turgan kuzlariga tik ^aradi.
—Billo^i azim, pirim! Osiy banda pushtipano^ pi- rimning amrini vojib bilib, bir ^afta rasadxona darvozasidan jilmadim. Kelgan-ketganlarni tunu kun nazorat sildim, ^azratim...
—Xush?
—Birda-bir murtad sddam bosganini kurmadim, pirim.
—Burnogi kun xuftonda k^ayda erding?
^alandarning miyasida "biladi!" degan suz yashinday "yar^" etdi.
—Burnogi kun xuftonda...kun sovu^ buldi, pirim... Fa^ir isinmo^ niyatida soyda ot botsib yurgan yil^ichi- larga tushdim. Isinib, ^ornimni tuydirib saytdim, pirim...
—^m...—^azrat oppo^ simobiy sallasining uzun pe- chini jazug bilan or^aga siltadi;—Xorijiy ellardan kelgan bedinlar kitobi, makru^ risolalar, kufr yozuvlar, sharmi ^ayosiz suratlar joyida turibdurmu?
"Yu^, bilmaydi. Ali ^ushchining ishlaridan bexa- bar..•
—Joyida bulmogi darkor, pirim. Ul dargssga pashsha ^am kirib chiщmasa, kitoblar ^ayon ketur, ^azratim?
—Xush, ul bepar^yez sho^... Mirzo Ulugbekning shogir- di... nomuborak nomi yodimdan kutarilmish...
—Ali K,ushchi...—dedi Saloxiddin zargar.—Mavlono Ali K,ushchi...
—Ali ^ushchi ^ayda?
"Yo rabbiy! Bilib suraydimi bu yo bilmay suraydimi?"
—Bir ^afta darvozada ultirib, ul zotni kurmadim, pirim...
—Borakallo, darvesh! Tilla joyida, bedinlar bitgan kitoblar joyida. Nobakor pksning betavfi^ shogirdi joyida, ^ammasi joyida... —Janob Nizomiddin Xomush za^arxanda bilan yestigining ostiga sul yugurtirib, ur- chuk^yekkina sha^ildogini olib sha^illatdi. Ostonada ta­nish murid paydo buldi.
—Mavlono Mu^iddin keldimu? Kelsa ayt—kirgay!
^alandar ^arno^iy yalt etib Salo^iddin zargarga k,aradi. Zargarning yup^a lablarida sovu^ tabassum jilva sildi.
Mavlono Mu^sddin eshikni tovushsizgina ochib kirdi, lablari pichirlab tovushsizgina salom berdi-da, oet; uchida yurib, kursatgan joyga jimgina chukkaladi.
1^alandar K,arno^iy yuragi gurs-gurs urib boshini osiltirib utirar, besh-olti yil ta^sil kurgan usgozining yuziga ^arashga jur’at etolmas, guyo ^ozir mud^ish bir narsa ruy berishidan ^Ur^anday ^altirar edi.
—Mavlono Mu^iddin! Al^ol siz bul darvesh birla shakkoklar uyasi bulmish...—^azrat kinoyaomuz kulib ^uydi.—Sizga yaxshi ma’lum bulgan sharorat uyasiga bo- rursiz... t
^alandar ^izi^sinib yer ostidan ustoziga kuz tashladi. Mavlono Mu^iddin, boshida otasinikidan ^am katga o^ salla, egnida movut chakmon ustidan kiygan uzun os rido, ingichka ^ullari kuksida, kuzlarini yerga tikib utirar, uning utirishida, butun vujudida ^andaydir bulakcha bir mutelik bor edi.
—Nechun indamaysiz, mavlono?
Mavlono Mu^iddin alla^anday pitirlab:
—Sizning suzingiz barcha a^li mu’minga >;ukmi jo- riydir, pirim,—dedi gudranib.
—Yedingizda bulsin, mavlono: siz bandai gofil e^am ul dargo^i kufriyotda zalolatga yuz tutgan erdingiz. Va lekin... alma’murin ma’zurin... Siz ul sho^i sharir xizmatida erdingiz. Al^amdulillo^, bul savob yumushlar ila guno^ingizni yuvgaysiz. Al^issa, ul dargo^ga yigilgan bedinlar kitobining birisi ^am yu^olmasligi darkor. Siz bul kitoblarni bilursiz, mavlono. Bas, manov darvesh birla borib, kurib kelgaysiz: ul kitoblar joyida turibdurmu yo sho^i sharirning beimon shogirdlari yashirmo^a yuz tutmishmu? Kalomim ayonmu, mavlono?
Mavlono Mu^iddin lablari bilinar-bilinmas ^imir- lab:
—Ayon, pirim!—dedi.
—Kamina yana bir sirdan vo^ifdurmen,—dedi janob Nizomiddin. —Murtad sho^ Mirzo Ulugbek ul fotiki muzaffar... —pokiza pyjyiapn ravzai rizvonda masrur bulgay! —Amir Temur javo^irotini shul dargo^ga yashir- gandur. Diyonatsiz shogirdi Ali ^ushchining kuliga top- shirgandur. Axbobingiz Ali ^ushchiga ayting.. .—"a^bobin-

giz" deganda yedzratlari. Salo^iddin zargarga yedrabyana bir kulimsirab ^uydi. —K,aysarlik yedlmasin. Uedyngmu, bolam?
—Uedim, pirim...
—Ali ^ushchiga yetkaring, jannatmakon Amir Temur ganjini yashirmo^ gunoed azimdur. Yana yetkaring: shaedodai valiaed yedm voedfi asrordur .
\azrat Nizomiddin Xomush kuzlarini yumib, lablari- ni pichirlatib of; fotied berdi. Sung nechundir: "^ur^mang, mavlono, yoningizda sipoedar yedm buladur", deb sushib yedydi.
Mavlono Muedddin shosh^aloedik bilan urnidan turdi. Turayotib kuzi beixtiyor ^alandar ^arnotsiyning kuziga tushdi-yu, ozgin, za^il yuziga yedn tepib, sallasi tagidan chiedb turgan katta yedloedari lovillab ketdi. "Uyaldimi yo ^uredimi?"—dedi Kdlandar xayolida. U mavlononi kutib turmasdan oredsi bilan yurib xonadan chiedi.
2
Mavlono Muedddin janob Xomushning yedzuriga tash- rif buyurarkan, kunglining bir chetida uning nimalar deyishini tusmollar edi. Lekin bu dargoeda ^alandar T^arnoedyga duch kelaman, degan uy yetti uxlab tushiga yedm kirmagan edi. Xayriyat, u yedm bu foniy dunyodan yuz ugirib zo^idlikni ixtiyor etibdi. Bil’aks, kirmagan kuchasi, kurmagan bal osi yedl magan bu K,alandarning ol- dida nima yedlar edi, yedzratlarining savollariga nima deb javob berar edi?.. Uni endi faedt bir uy—bir xayol tashvishga solar edi: Ali ^ushchi uni yednday yedrshi oladi? Nima deydi? U uzi Ali K^ushchining kuziga yednday yedraydi? Unga nima deydi?
Bu uy, bu tashvish yedtto darvozada kutib turgan uch nafar suvoriyni kurganda yedm xayolidan kutarilmadi. Mavlono Muedddin Ali ^ushchini yaxshi bilar, uning bir suzli odam ekanini, aytganidan yedytmaydigan bir yedysar ekanini kurgan edi. Yo u yedm Mirzo Ulugbekning fojiali taedirini eshitib, uylanib yedldimikin? Shoyad shunday bulsa! Shoyad!—Mavlono Muedddin, dilida tugyon, kuz oldida yedndaydir tuman, guyo kalima keltirayotganday