Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

I
Rajo—umid.

Ali K^ushchi nechundir kungli erib kuziga yosh oldi. "Bu ^ifzi ^imoyatingga ming g^atla shukur, ey parvardigor!.. Lekin kim ekan bu "sado^ati zo^ir shogirdlaringiz" degan? Miram Chalabiymi? Yu^, u yosh, bu ish <^ulidan kelmaydi. Yosh mudarris Mansur Koshiymi? Keydam, Koshiy ^am mumin-muloyimgina bir odam. Bir bulsa ^alandar K,arno^iy bulur...—Ali K^ushchi KDlandarning zabardast soxt-sumbatini, sa^royilarga xos bulakcha mardligini va dangalligini eslab, me^r bilan jilmayib ^uydi. —Xan- jarni esa... Usga Temur Samar^andiy yasagandur. Lekin... voajabo! Ali ^ushchi xanjarni ne ^iladi? Kdlam tarash- laydimu?"
Noga^on esiga yana maktub tushdi: "Nasib etsa ^albin- gizga tuynuk ochib kirsak, siz soyaboni mar^amatni bu zulmatdan xalos ^ilib, diydor kurishsak, degan rajoda- miz. Inshoollo^, bu tilagimizga yeturmiz..."—Bu suzlarning ma’nosi ne? "^albingizga tuynuk ochsak”, deganlari zindonga tuynuk ochsak deganlari emasmi?..— Ali 1^ushchi xayollari algov-dalgov bulib, bir joyda turolmay g^oldi, >^ullari bilan devorning gddir-budir toshlarini paypaslaganicha, ^ibsxonani bir aylanib chikdi.
Yu^! Bu xarsang toshlarni yemirib, bu metin devordan tuynuk ochib bulmas! Bu a^lga sigmaydurgan bir xom xayoldur! Kimsan so^ib^iron uz ra^namoligida ^urdirgan bu mash’um zindon, bu ^ibsxonalarni kurmagan avomlar- ning xayoliy umidlaridur. Toki bu zindon son-sano^siz ^ullar va asirlar, gadolar va sipo^lar yelkasida kelgan xarsanggoshlardan barpo bulgandurkim, uni teshgan bir mardi maydon chivdan emas!.. Sening gamingda yurgan shogirdlaring bu ^a^i^atni bilmaydi. Sen esang bunga a^ling yeta turib, kimdandir umid silasen, negadir ^ovli^asen? Kimdan umid ^ilasen, nechuk ^ovli^asen, upkangni bos, birodar!
Ali K,ushchi chu^ur xursinib, yurishdan tuxtadi. Nega­dir esiga yana enasi Tillabibi tushib yuragini changal- laganicha uzo^ turdi, sung, tizginsiz gam kbayta xuruj boshlaganini sezdi-yu, uzini koyib ketdi:
"Nechun buncha kuz yoshi tukasen, nechun buncha o^-faryod ^ilasen, mavlono Ali! Bundan kura bems^r sha^zodaga izgori ixlos ^ilib, oyogiga bosh ur! Aytganlarini voji- bul-iz’on, deb bil! Yu^sa kuz yoshingni tiy! K,addingni tutib, xayolingni jilovlab, ishingni ^il! Suyukli riso- langni tugat! Zero, bunday sodi^ shogirdlaring bor ekan, z^ilgan ishing z^ayf' ketmaydi, uzing favt bulsang-da, bitgan kitobing ^lmaydi!"
Ali ^ushchi kaftdekkina daricha shulasida \aligi maktub or^asiga "1^ogoz, ^alam" deb yezdi. Bir laz^za uylab turgach, "Enam, Tillabibi", deb z^shib ^uydi-da, shogirdlari ayt ganday, choydishga solib, zindon z^orovuliga uzatdi. Sung, kungli alla^anday ravshan torib, "nonushta"ga kiriщdi.
18
Zaaram bekasi ta’rif z^ilgan tengsiz guzal z^aygadir z^ochganini eshitgan Mirzo Abdullatif, amir sulton Jondorga: "To bu be^ayoni topib, ^ul-oyogini boglab olib kelmaguncha kuzimga kurinma!" deb z^aydab chzp^argan edi. Mana, bir z^aftadan oshdi z^amki, na sanamdan, na amir Sulton Jondordan darak bor! Bugun sha^zoda uzi amirga chopar yuborishga majbur buldi: shu bukun kech^run, namoz asr oldidan rasadxOna z^ovlisida ma’jusiylar va bedin- lar yurtidan keltirilgan kufr kitoblarni yo^ish maro- simi bulishi kerak edi. Janob Xomush va boshz^a ulamoyi kiromlar kupdan beri bu savobi azim ishga jurat etishni masla^at berib yurgan bulsa z^am, sha^zoda negadir kungli chopmay, paysalga solib kelardi. U bir nscha marta rasadxonaga borib, ikkinchi oshyonadagi kutubxonani kuzdan kechirgan, z^atto bir z^ancha kitoblarni saroyga oldirgan edi.
Dar^a^i^at, kutubxonadagi kitoblar orasida z^azrat aytgan xorijiy ellardan, ma’jusiylar yurtidan kelti­rilgan va noma’lum yozuvlarda bitilgan kitoblar z^am bor edi. Lekin ajabo: shaxzoda z^ar safar rasadxonaga borib kutubxonaga kirganida va shif-.ta tegadigan zarjal javonlarga terilgan charm jildli ogir kitoblarni, ipak va shoz^i matolarga uralgan nodir ^ulyozmalarni kurganda negadir kungli bir xil bulib ketar va javonlarning oldidan jilolmay ^olardi. ^irotda, bobosi Sho^ruz^ Mirzo ^ulida tarbiyalangan bulsa z^am, fa^at ulumi di niya¹ emas, daz^i^ fayl ar, falakiyot va riyoziyot ilmidan z^am taz^sil kurgan shaxzoda bu kutubxonaning dovrugi bejiz emasligini birinchi kurishdayo^ tushundi. Garchi, Ali ^ushchi va uning shogirdlari kup nodir kitob va